Anita Venema MSc, onderzoeker, TNO Kwaliteit van Leven, M.C. Bakhuys Roozeboom

Transcriptie

1 Sessie N. Veiligheidscultuur Veiligheidsklimaat, arbeidsomstandigheden en arbomaatregelen Anita Venema MSc, onderzoeker, TNO Kwaliteit van Leven, M.C. Bakhuys Roozeboom Samenvatting In de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden zijn in 2005 en 2006 aan werknemers vragen gesteld over het veiligheidsklimaat in hun bedrijf. De uitkomsten hiervan zijn geanalyseerd naar persoonskenmerken en de betrokken sector. Daarnaast zijn de relaties onderzocht tussen arbeidsomstandigheden, de behoefte van werknemers aan arbomaatregelen en het veiligheidsklimaat. 1. Inleiding Veiligheidsklimaat verwijst naar de perceptie van werknemers ten opzichte van veiligheidsbeleid, procedures en veiligheidspraktijken [1]. Het veiligheidsklimaat wordt dan ook gezien als een goede indicator van de veiligheidstoestand van een bedrijf [2,3]. Verschillende studies tonen aan dat het veiligheidsklimaat een belangrijke voorspeller is voor verschillende veiligheidsgerelateerde uitkomsten, zoals veilig werkgedrag [4] en arbeidsongevallen [2,5]. Naast de invloed van het veiligheidsklimaat op veiligheidsgerelateerde uitkomsten is er in de literatuur ook veel aandacht voor de relatie tussen arbeidsomstandigheden en veiligheidsuitkomsten zoals veilig werkgedrag en arbeidsongevallen. Zo tonen Barling et al. [6] bijvoorbeeld een relatie aan tussen zware taakeisen en arbeidsongevallen. Aangezien kan worden verondersteld dat het veiligheidsklimaat en de arbeidsomstandigheden elkaar in belangrijke mate zullen beïnvloeden [7], is het interessant om meer inzicht te krijgen in de manier waarop deze met elkaar samenhangen. Meer inzicht in de manier waarop arbeidsomstandigheden, arbomaatregelen en het veiligheidsklimaat met elkaar samenhangen, levert bedrijven een beter beeld op van de knoppen waaraan gedraaid moet worden om de veiligheid binnen het bedrijf te verbeteren. Daarnaast zal deze studie in beschrijvende zin meer inzicht geven in het veiligheidsklimaat zoals beoordeeld door werknemers in Nederland, waarbij wordt gekeken naar verschillen wat betreft geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en sector ten aanzien van de beoordeling van het veiligheidsklimaat. 2. Methoden en technieken Deze studie maakt gebruik van de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA), een periodiek onderzoek naar arbeidsomstandigheden van werknemers in Nederland. Personen van 15 tot en met 64 jaar die betaald werken in loondienst worden jaarlijks benaderd met vragen over hun arbeidsomstandigheden. Voor deze studie zijn de data van 2005 en 2006 samengevoegd (N=44.471). De gegevens zijn representatief voor Nederland ten aanzien van onder meer geslacht, leeftijd, bedrijfstak, stedelijkheid, herkomst, regio en opleiding [8]. 2.1 Persoons- en bedrijfskenmerken De respondenten is gevraagd naar hun geslacht met de antwoordcategorieën (1) vrouw en (2) man, het geboortejaar (omgezet in leeftijd in jaren) en het opleidingsniveau, opgedeeld in 3 categorieën (1) laag (ten hoogste voortgezet beroepsonderwijs), (2) midden (Havo of MBO) en (3) hoog (HBO of WO). Tenslotte is van alle respondenten bekend in welke sector zij werkzaam zijn (SBI). 2.2 Arbeidsomstandigheden en arbomaatregelen Hierbij is gevraagd naar de beoordeling van de werkdruk, emotionele belasting en fysieke werkbelasting (tillen, trillingen, lichaamshouding en repeterende bewegingen). Al deze items hebben als antwoordcategorieën (1) altijd, (2) vaak, (3) soms en (4) nooit. Deze items zijn gehercodeerd zodat de schalen lopen van (1) lage werkbelasting/ emotionele belasting of fysieke belasting tot (4) hoge werkdruk/ emotionele

2 belasting of fysieke belasting. Daarnaast is er gevraagd naar gevaarlijk werk, met de antwoordcategorieën (1) ja, soms (2) ja, regelmatig en (3) nee. Ook deze vraag is gehercodeerd zodat de schaal loop van (1) geen gevaarlijk werk tot (3) regelmatig gevaarlijk werk. Tevens is de respondenten gevraagd of zij arbomaatregelen wenselijk achten ten aanzien van elf verschillende werkomstandigheden (werkdruk, RSI, gevaarlijke stoffen etc.). De antwoordcategorieën waren (1) Ja, zeer nodig (2) Ja, enigszins nodig en (3) Nee, niet nodig. Deze zijn samengevoegd en gehercodeerd tot (0) geen maatregelen nodig en (1) tenminste één maatregel enigszins nodig. 2.3 Veiligheidsklimaat Onder het kopje Bedrijfsveiligheid worden stellingen aangeboden met het verzoek aan te geven op een vijfpuntschaal of men het eens of oneens is met de stellingen. De stellingen zijn ontleend (vertaald en ingekort) aan een vragenlijst naar veiligheidsklimaat van Zohar & Luria [9] en luiden als volgt: Op mijn werk wordt er goed geluisterd naar suggesties van medewerkers om de veiligheid te verbeteren Op mijn werk krijgen de medewerkers veel informatie over veilig werken Op mijn werk worden veiligheidsproblemen snel aangepakt Op mijn werk wordt veilig werken gestimuleerd. Op basis van deze items is een schaal gemaakt. Deze schaal betreft het gemiddelde van de vier items (mits minimaal 3 van de vier ingevuld zijn) en loopt van 1 (lage score voor veiligheidsklimaat) tot 5 (hoge score voor veiligheidsklimaat). 2.4 Analyses Allereerst zij met behulp van kruistabellen een aantal beschrijvende analyses gedaan. Om te onderzoeken of arbeidsomstandigheden en de behoefte aan arbomaatregelen van invloed zijn op de beoordeling van het veiligheidsklimaat is vervolgens een hiërarchische regressieanalyse uitgevoerd in twee stappen met als afhankelijke variabele het veiligheidsklimaat. In de eerste stap van de regressieanalyse is onderzocht wat het effect is van de controle variabelen (geslacht, leeftijd en opleidingsniveau) en de onafhankelijke variabelen, enerzijds arbeidsomstandigheden (werkdruk, fysieke belasting, emotionele belasting en zwaar werk) en anderzijds de behoefte aan arbomaatregelen op het veiligheidsklimaat. In de tweede stap zijn tevens vier interactietermen meegenomen: de interactie tussen arbomaatregelen en de verschillende arbeidsomstandigheden (werkdruk, fysieke belasting, emotionele belasting en zwaar werk). 3. Resultaten 3.1 Beschrijvende analyses Allereerst is gekeken naar verschillende persoonskenmerken en de beoordeling van het veiligheidsklimaat. Het veiligheidsklimaat wordt door de Nederlandse werknemer gemiddeld beoordeeld met een 3,6 op een 5- puntsschaal. Na het 25ste jaar neemt de beoordeling van het veiligheidsklimaat toe met de leeftijd (van 3,4 naar 3,7). Mannen beoordelen de veiligheidscultuur gemiddeld positiever dan vrouwen (3,6 en 3,5 respectievelijk) en de beoordeling van het veiligheidsklimaat is lager naarmate men hoger is opgeleid. Er zijn tevens verschillen tussen sectoren wat betreft het veiligheidsklimaat (zie Figuur 1). Hierbij valt op dat in sectoren die zich doorgaans kenmerken door veel gevaarlijk en lichamelijk zwaar werk, zoals de bouwnijverheid, de industrie en de landbouw/visserij, het veiligheidsklimaat relatief gunstig wordt beoordeeld. In de top 5 bevinden zich ook financiële dienstverlening en de gezondheids- en welzijnszorg, waarvan bekend is dat de mentale belasting relatief hoog is. Deze resultaten kunnen er enerzijds op wijzen dat ongunstige arbeidsomstandigheden samen gaan met een gunstig veiligheidsklimaat. Anderzijds is het mogelijk dat in sectoren die zich kenmerken door ongunstige arbeidomstandigheden relatief veel maatregelen worden getroffen om de veiligheid van werknemers te waarborgen. Dit zou het relatief gunstige veiligheidsklimaat in sectoren die zich kenmerken door ongunstige arbeidsomstandigheden mogelijk kunnen verklaren.

3 Veiligheidsklimaat naar sector 3,9 3,8 3,7 3,6 3,5 3,4 3,3 3,2 3,1 Bouwnijverheid Industrie Landbouw en visserij Financiële dienstverlening Gezondheidsen welzijnszorg Openbaar bestuur Cultuur en overige dienstverlening Horeca Zakelijke dienstverlening Handel Vervoer en communicatie Onderwijs Figuur 1 Het veiligheidsklimaat naar sector Figuur 2 laat zien dat er binnen sectoren, in dit geval de sector industrie, een grote spreiding te zien valt wat betreft de beoordeling van het veiligheidsklimaat. De chemie komt daarbij wellicht niet onverwacht als best scorend uit de bus, terwijl bijvoorbeeld de papier- en textielindustrie relatief laag scoren. Beoordeling veiligheidsklimaat binnen sector industrie Papierindustrie, drukken, uitgeven Textiel, kleding en lederindustrie Vervaardiging van producten van metaal Hout- en bouw materialenindustrie Vervaardiging auto's, aanhangw agens en opleggers Vervaardiging van machines en apparaten Voedings- en genotmiddelenindustrie Vervaardiging van transportmiddelen industrie totaal Aardolie- rubber en kunststofindustrie Vervaardiging meubels en overige goederen; recycling Vervaardiging van elektrische en optische apparaten Winning en distributie van w ater Vervaardiging van metalen in primaire vorm Elektriciteit, aardgas, stoom, w arm w ater Vervaardiging van chemische producten 3 3,2 3,4 3,6 3,8 4 4,2 Figuur 2 Beoordeling van het veiligheidsklimaat binnen de sector industrie 3.2 Arbeidsomstandigheden, arbomaatregelen en veiligheidsklimaat Wanneer wordt gekeken naar de relatie tussen het veiligheidsklimaat en de arbeidsomstandigheden, dan blijkt dat voor alle onderzochte arbeidsomstandigheden een slechtere score samenhangt met een slechtere beoordeling van het veiligheidsklimaat. Dus bijvoorbeeld een hoge werkdruk hangt samen met een lagere score op het veiligheidsklimaat.

4 Veiligheidsklimaat naar arbeidsomstandigheden 3,8 3,7 3,6 3,5 3,4 3,3 3,2 3,1 3 Laag Hoog Laag Hoog Laag Hoog nee ja soms/regelmatig werkdruk fysieke belasting emotionele belasting gevaarlijk werk Figuur 3 Het veiligheidsklimaat naar arbeidsomstandigheden Uit de analyse van veiligheidsklimaat en de behoefte aan arbomaatregelen blijkt dat respondenten die aangeven minimaal één maatregel (zeer) wenselijk te vinden, het veiligheidsklimaat aanzienlijk minder positief beoordelen (M=3,1) dan respondenten die geen behoefte hebben aan maatregelen (M=3,7). 3,8 3,7 3,6 3,5 3,4 3,3 3,2 Beoordeling veiligheidsklimaat 3,1 3 2,9 2,8 Geen maatregelen nodig Maatregelen nodig Figuur 4 Het veiligheidsklimaat naar de behoefte aan arbomaatregelen Om te onderzoeken hoe de arbeidsomstandigheden en de behoefte aan arbomaatregelen nu precies samenhangen met het veiligheidsklimaat is een hiërarchische lineaire regressieanalyse uitgevoerd in twee stappen. De afhankelijke variabele in het model is het veiligheidsklimaat. In deze analyse is gecontroleerd voor geslacht, leeftijd en opleidingsniveau en wordt rekening gehouden met de mogelijke verbanden tussen de onafhankelijke variabelen. In de eerste stap worden de controlevariabelen, de onderscheiden arbeidsomstandigheden en de behoefte aan arbomaatregelen ingevoerd. In de tweede stap worden de interacties ingevoerd tussen de onderscheiden arbeidsomstandigheden en de behoefte aan arbomaatregelen. Uit de analyse blijkt dat, met uitzondering van gevaarlijk werk, alle in de regressie opgenomen aspecten van de arbeidsomstandigheden significant bijdragen aan de voorspelling van het veiligheidsklimaat.

5 Daarnaast blijkt dat er tevens sprake is van een interactie-effect tussen arbeidsomstandigheden en de behoefte aan maatregelen. Wanneer er geen behoefte is aan maatregelen is het veiligheidsklimaat relatief gunstiger dan wanneer er wel behoefte is aan maatregelen. Dit effect is echter aanzienlijk sterker wanneer de arbeidsomstandigheden ongunstig zijn dan wanneer de arbeidsomstandigheden gunstig zijn. Voor emotionele belasting, fysieke belasting en gevaarlijk werk vinden we zelfs dat wanneer er geen maatregelen gewenst zijn het veiligheidsklimaat gunstiger wordt beoordeeld wanneer de arbeidsomstandigheden ongunstig zijn dan wanneer ze gunstig zijn (zie figuur 5). Dit verklaart mogelijk waarom er geen effect van gevaarlijk werk als zodanig op het veiligheidsklimaat werd gevonden. Veiligheidsklimaat 4,09 3,99 3,89 3,79 3,69 3,59 3,49 3,39 0,7 1,2 1,7 Gevaarlijk werk Geen maatregelen nodig Ten minste 1 maatregel enigszins nodig Figuur 5 Het veiligheidsklimaat naar gevaarlijk werk (hoger = ongunstiger) en de behoefte aan arbomaatregelen 4. Discussie Deze studie geeft een beeld van de beoordeling van werknemers van het veiligheidsklimaat in Nederland. Uit deze studie blijkt dat jongeren, mannen en laag-opgeleiden het veiligheidsklimaat het meest gunstig beoordelen. Daarnaast blijkt het veiligheidsklimaat relatief gunstig te zijn in de bouwnijverheid en de industrie, de landbouw/visserij, de financiële dienstverlening en de gezondheids- en welzijnszorg. Deze sectoren kenmerken zich doorgaans door relatief ongunstige arbeidsomstandigheden Hoe komt het dat juist in sectoren waarin de arbeidsomstandigheden relatief ongunstig zijn het veiligheidsklimaat relatief positief beoordeeld wordt? Welke rol spelen arbeidsomstandigheden en de behoefte aan arbomaatregelen bij de beoordeling van het veiligheidsklimaat? Uit deze studie blijkt dat een hoge werkdruk, een hoge fysieke en emotionele belasting samen gaan met een minder gunstig veiligheidsklimaat. Echter, minstens zo belangrijk is de behoefte aan arbomaatregelen. Wanneer werknemers aangeven dat er behoefte is aan arbomaatregelen wordt het veiligheidsklimaat doorgaans minder gunstig beoordeeld. Dit effect blijkt zelfs sterker te zijn wanneer de arbeidsomstandigheden ongunstig zijn dan wanneer ze gunstig zijn. Voor fysieke en emotionele belasting en gevaarlijk werk vinden we zelfs dat indien er geen maatregelen nodig zijn, het veiligheidsklimaat gunstiger wordt beoordeeld wanneer er sprake is van relatief ongunstige arbeidsomstandigheden dan wanneer er sprake is van relatief gunstige omstandigheden. Dit impliceert dat juist wanneer de arbeidsomstandigheden ongunstig zijn, het nemen van maatregelen een positieve invloed heeft op het veiligheidsklimaat. Dit verklaard dan ook waarom juist in sectoren waar de arbeidsomstandigheden relatief ongunstig zijn, het veiligheidsklimaat relatief gunstig wordt bevonden. In het algemeen zullen in deze sectoren relatief veel veiligheidsmaatregelen en procedures van kracht zijn, die het bewustzijn ten aanzien van veilige praktijken op het werk vergroten en daarmee van invloed zijn op de perceptie van het veiligheidsklimaat. Deze studie geeft inzicht in (beïnvloedbare) determinanten van het veiligheidsklimaat. Zo zou verbeteren van de arbeidsomstandigheden en het nemen van (door werknemers noodzakelijk geachte) arbomaatregelen binnen organisaties een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan het creëren van een gezond veiligheidsklimaat in de organisatie. Juist wanneer de arbeidsomstandigheden relatief ongunstig zijn, heeft het nemen van gewenste maatregelen een gunstige invloed op het veiligheidsklimaat.

6 Deze studie toont echter aan dat er meerdere factoren bepalend zijn voor het veiligheidsklimaat dan in deze studie konden worden betrokken. Aanvullend onderzoek om het inzicht in de determinanten van het veiligheidsklimaat te vergroten lijkt van belang voor zowel de overheid als voor bedrijven. Beiden zijn uiteraard gebaat bij het krijgen van handreikingen om het veiligheidsklimaat van bedrijven te verbeteren en daarmee het aantal arbeidsongevallen te kunnen reduceren. Een interessant vervolgonderzoek daarbij is nader te onderzoeken waarom vrouwen en hoger opgeleiden, groepen met in het algemeen een relatief laag ongevalrisico [10], het veiligheidsklimaat op hun werk relatief slechter beoordelen. Aangezien in deze studie gebruik is gemaakt van een omvangrijke, heterogene steekproef, welke representatief is voor de werknemerspopulatie in Nederland maakt deze studie het mogelijk om generaliserende uitspraken te doen over de populatie werknemers in Nederland. Het veiligheidsklimaat blijft echter een lastig te operationaliseren concept. In deze studie is het veiligheidsklimaat gemeten aan de hand van de beoordeling van een viertal uitspraken door individuele werknemers. Bovendien is in deze studie gebruik is gemaakt van een crosssectioneel databestand dat geen inzicht geeft in de richting van de verbanden. Er valt op basis van deze studie bijvoorbeeld niet te achterhalen of het veiligheidsklimaat van invloed is op de behoefte aan arbomaatregelen of dat de behoefte aan arbomaatregelen van invloed is op de beoordeling van het veiligheidsklimaat. Een vervolgstudie waarbij gebruik wordt gemaakt van herhaalde metingen zou in dit opzicht meer informatie kunnen verschaffen. 5. Conclusies Deze studie toont aan dat niet alleen goede arbeidsomstandigheden maar vooral ook het ontbreken van de behoefte aan arbomaatregelen in Nederlandse bedrijven en organisaties samengaat met een gunstig veiligheidsklimaat. Vooral bedrijven waarin de arbeidsomstandigheden relatief ongunstig zijn, zouden volgens deze studie baat hebben bij het nemen van arbomaatregelen. Wanneer werknemers geen behoefte (meer) hebben aan maatregelen gaat dit samen met een gunstige beoordeling van het veiligheidsklimaat. Het streven naar een gunstig veiligheidsklimaat is voor bedrijven en overheid van belang, aangezien het veiligheidsklimaat een belangrijke impact heeft op de veiligheidspraktijken en uitkomsten binnen organisaties. 6. Referenties 1. Mearns, K.J. & Flin, R. (1999) Assessing the state of organizational safety Culture or climate? Current Psychology: -Developmental, -Learning, -Personality, -Social, 18(1), Gimeno, D., Felknor, S, Burau, K.D. & Delclos, G.L. (2005) Organisational and occupational risk factors associated with work related injuries among public hospital employees in Costa Rica. Occup Environ Med, 62, Clarke, S. (2006) The relation between safety climate and safety performance: A meta-analytic review. Journal of Occupational health Psychology, 4, DeJoy D, Murphy L, Gershon R. The influence of employee, job/task, and organizational factors on adherence to universal precautions among nurses. Int J Ind Ergon 1995;16: Nielsen, K.J., Rasmussen, K., Galsscock, D. & Spangenberg, S. (2007) Changes in safety climate and accidents at two identical manufacturing plants. Safety Science, 46, 3, Barling, J., Kelloway, E. K., & Iverson, R. D. (2003). High-quality work, job satisfaction, and occupational injuries. Journal of Applied Psychology, 88, DeJoy, M. D., Schaffer, B. S., Wilson, M. G., Vandenberg, R. J. & Butts, M. M. (2004). Creating safer workplaces: assessing the determinants and role of safety climate. Journal of Safety Research, 35, Bossche, S.N.J. van den, Hupkens, C.L.H., Ree, S.J.M. de, & Smulders, P.G.W. (2006). De Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden 2005: Methodologie en globale resultaten. (The Netherlands Working Conditions Survey 2005: Methodology and overall results). Hoofddorp: TNO Work & Employment. 9. Zohar, D. & Luria, G. (2005) A multilevel model of safety climate: Cross-level relationships between organization and group-level climates. Journal of Applied Psychology, 4, Venema, A., Bloemhoff, A, Jettinghoff, K. & Stam, C. (2007) Monitor Arbeidsongevallen in Nederland Hoofddorp: TNO Kwaliteit van Leven.