Ompoling. Was de wereld al geworden tot beton, soms van glas of zelfs kristal, nu is ze mij een bron voor later.

Transcriptie

1 Ompoling Was de wereld al geworden tot beton, soms van glas of zelfs kristal, nu is ze mij een bron voor later. Zachtjes welt zij al maar glinster water. Luistert nu mijn harte oor naar wat ik ginder hoor? Daar klinkt het al het sprankend interval door louter ster-ven-ster geklater. Breda; 20, 22 januari, 19 mei 2001

2 Inhoudsopgave Ompoling... 1 Inhoudsopgave...2 Inleiding...3 Coaching als fenomeen van het sociale leven...8 De hulpverlener en moederliefde...8 De leraar en vaderliefde...10 Patronen De coach, vriendschap en naastenliefde...11 Vrienden De coach, de hulpverlener en de leraar...14 Leren, ontmoeten, werken Coaching als agogische methode...16 Iedereen is kunstenaar...16 Kernvaardigheden professional Coachen als het ontwikkelen van professionaliteit...16 De triaquesto...18 De 3 vragen De queeste Ik ken mezelf niet Het organiseren van coaching...23 De desintegratie van de drie relatietypen...23 De leerrelatie De hulprelatie De vriendschapsrelatie vriendentuin Afspraken...27 Oefening baart kunst...28 Coaching in organisaties...29 Het coachingscontract De financiële basis van een coachingstraject Nawoord april Mijn moeder, mijn vader, mijn vrienden Eindnoten...1 2

3 Inleiding Het verlangen om met het ontwikkelen van mijn denken gelijkelijk mijn gemoed te verdiepen en mijn handelen te sterken is diep in mijn ziel geworteld. Als een krachtig motief doortrekt het mijn leven. De eerste keer dat ik me dit verlangen enigszins bewust werd, was tijdens het maken van mijn eindwerkstuk, het persoonlijke project dat iedere vrije-school leerling op eigen kracht maakt ter afsluiting van zijn 12 jarige opleiding. Ik koos als thema 'scheppende kracht'. In de inleiding geef ik aan dat de keuze voor dit thema voor mij samenhangt met het genoemde verlangen. De inleiding schreef ik in dialoogvorm. Ik motiveer hierin de keuze voor het onderwerp in dialoog met een sceptische gesprekspartner. Hier een citaat: - (..) - "Behalve het kunstzinnige speelt ook het religieuze een rol bij scheppende kracht." - "Nou, geen probleem: 'De kunst als uitdrukking van de religie' of 'het kunstzinnige in de religie, dat is toch een veel beter onderwerp dan het vage 'scheppende kracht'! 'De religieuze kunstenaar', de priester als kunstenaar', 'de literaire preek'; prachtig toch! Ik wilde dat ik op de vrije school had gezeten. 'Bijbelteksten in beeld', 'de kerk en zijn houtsnijwerk', 'de kale kerk uit het atoomtijdperk', steensoorten en bouwtechnieken bij..." - "Ho maar! Je bent inmiddels aangeland bij het volgende onderdeel, de wetenschap. Ook hierin werkt volgens mij de scheppende kracht, of een scheppende kracht.(..)" Als praktijkonderdeel van mijn eindwerkstuk interviewde ik een wetenschapper, een priester en een kunstenares. Dit waren voor mij de representanten voor respectievelijk het denken, het (sacrale) handelen en het voelen 1. In het nawoord schreef ik: "Drie verhalen lijkt misschien wat karig voor een eindwerkstuk. Toch heb ik me intensief met het onderwerp bezig gehouden, maar altijd vanuit zoveel verschillende ingangen dat ik nog jaren nodig zou hebben om het uit te werken." Ik had er toen geen flauwe notie van, dat ik 16 jaar later nog steeds met hetzelfde thema bezig zou zijn! Ik ben geneeskunde gaan studeren, omdat ik in het beroep van arts het wetenschappelijke, het kunstzinnige en het praktische en sacrale handelen van alle beroepen het meest vond samengaan. Drie levensgebieden die met elkaar verweven zijn in een sociale ordening. Ik bracht dit ook zo onder woorden, en merkte pas als student dat ik daarmee een motivatie had die niet gangbaar is onder geneeskundestudenten. Ik vond niet direct wat ik zocht. Ik vond brokstukken wetenschap, nauwelijks kunst, en flarden traditioneel-rituele gewoonten 2. Het gebrek aan een waarachtig sociale ordening reken ik tot de meest pijnlijke ervaringen van mijn studietijd. Om de merkwaardige sociale organisatie van de medische wereld te begrijpen, het organisme dat innerlijk verscheurd lijkt te worden door marktwerking, regelgeving, traditionele denkwijzen, oppervlakkigheid en eigenbelang, enthousiasme voor deelgebieden, technificatie etc., ging ik tijdens mijn studie op zoek naar de wortels van deze problematiek. Hierbij een citaat uit mijn verslag dat ik 8 jaar geleden schreef ter afsluiting van mijn geneeskundestudie: "Om de wetenschappelijke grondhouding van de geneeskunde te onderzoeken, volgde ik het keuzeco-schap 'het kritisch lezen van medische literatuur'. Daarvóór had ik me tijdens mijn studie al enigszins verdiept in de wetenschapsfilosofie, en heb ik praktisch wetenschappelijke ervaring opgedaan in een wetenschapsstage, waarin ik me bezig heb gehouden met het immunocytochemisch onderzoek naar baarmoederhalskanker. De antroposofie heb ik ook nader onderzocht door er een keuzeblok over te volgen." Ook hier ging ik zowel in het handelen (praktisch wetenschappelijke ervaring), in de kunst (keuzeblok anthroposofie, dit bestond voor een aanzienlijk deel uit kunstzinnige vakken) en in de wetenschap op zoek naar het fundament van de geneeskunde. 3

4 Tijdens dit fundamenteel onderzoek ontdekte ik één van de oorzaken van het steeds eenzijdiger worden van de geneeskunde: de (medische) wetenschap zelf heeft geen wetenschappelijk fundament meer! Het wordt vaak zo voorgesteld in de medische wereld of het gebrek aan wetenschappelijkheid te maken heeft met het gebrek aan belangstelling van artsen voor wetenschap. Dat is een vooroordeel, zo ontdekte ik! Een vooroordeel dat getuigt van het oppervlakkig denken dat steeds meer gangbaar is geworden in de geneeskunde. Het grootste probleem van de geneeskunde is het gebrek aan wetenschappelijke belangstelling van de wetenschap voor haar eigen wetenschapsfilosofische fundament. De postmodernistische gedachte dat wetenschap een kwestie is van intersubjectiviteit en heersende paradigma's, heeft iedereen een vrijbrief gegeven om de wetenschap in te zetten voor het eigenbelang. En daardoor is onwetenschappelijkheid het grootste probleem van de wetenschap geworden. Dat komt het meest tot uitdrukking in het woekeren van economische belangen in de gezondheidszorg. Door het definiëren van dubbelblind gerandomiseerde trials tot wetenschappelijk standaard, kunnen alleen grote instituten of concerns dergelijke onderzoeken financieren; en juist die instituten hebben belang bij een bepaalde uitslag van deze trials 3. Door vervolgens aan de uitkomst van de trial een richtlijn of protocol te verbinden, wordt de wetenschap tot een zaak van superspecialisten die verbonden zijn aan de betreffende centra. Het wetenschappelijk oordeel van de enkeling in de praktijk wordt niet serieus genomen, mocht dit zelfstandig denken überhaupt al ontwikkeld zijn. De arts wordt niet meer opgeleid in zelfstandig denken. Hij moet feitenkennis stampen, en bestaande gedachtegangen leren herhalen. Filosofie en zeker wetenschapsfilosofie is hooguit een nostalgische franje, dat net als de medische ethiek vrijblijvend aan het curriculum is vastgeplakt. De medische wetenschap zoekt geen waarachtige objectiviteit. (objectiviteit en waarheid worden opgevat als achterhaalde en subjectieve begrippen) Omdat er geen bewust fundament wordt gelegd in het eigen denken, wordt de filosofie door onbewuste invloeden een middel om het eigen belang te rechtvaardigen en te verdedigen: het fundament van de wetenschap is door de maatschappelijke vraag naar beheersingsmethoden weggevaagd door methoden die het zelfstandig denken niet meer aanspreken; protocollen en dubbelblinde trials 4. Nadat ik klaar was met mijn co-schappen, was ik teleurgesteld en kwaad. De eerste maanden na mijn bul-uitreiking wilde ik niets meer met de geneeskunde te maken hebben. Omdat ik besefte dat thuis zitten nukken niets uithaalt en omdat ik geld wilde verdienen, ben ik de bedrijfsgeneeskunde ingerold. En daar kwam ik er achter dat ik precies op de goede plek terecht was gekomen. Ik sloot na enige jaren de sociale geneeskunde en de bedrijfsgezondheidszorg in mijn hart, en specialiseerde me tot bedrijfsarts. Deze specialisatie sloot ik anderhalf jaar geleden af met een scriptie over 'de professionaliteit van de bedrijfsarts'. Ik onderzocht en onderbouwde deze professionaliteit als het samengaan van de drie professionaliteitvelden 'kennis', 'kunst' en 'kunde'. Opnieuw ontvouwde zich de drieslag in een andere nuance. Maar nu zo, dat ik ontdekte dat het niet alleen een persoonlijke thema van mìj is, maar dat professionaliteit in de ware zin van het woord, het juiste samengaan van het gebied van het denken, het gebied van het voelen en het gebied van het handelen is. Ik vond dit terug in de literatuur die ik er over las: maar ook viel het me op dat er bijna geen auteurs zijn, die juist deze samenhang beschrijven! Een professional wordt òf beschreven als een autonome kennisexpert, òf als een gevoelsmatig uitgebalanceerde communicatie deskundige, òf als altruïstisch handelende weldoener. Ik ontdekte de wetmatigheden die juist met de wisselwerking van deze drie gebieden samenhangen en beschreef het in de scriptie. Voor de arts betekent professionaliteit het samengaan van geneeskennis, geneeskunst en geneeskunde. Als conclusie schreef ik: "In die zin is benadrukt, dat met het verdwijnen van kunst en een levend kunstbegrip uit de wetenschap en de geneeskunde, het voortbestaan van professionaliteit in verdrukking is gekomen, omdat daardoor slechts kan worden 4

5 voortgebouwd op kennis en kunde. Het ontwikkelen van een juist professionaliteitbegrip wordt het uitgangspunt genoemd om deze negatieve ontwikkeling te keren." Aan het eind van mijn specialisatie tot bedrijfsarts werd ik ziek. Ik raakte mijn spoor kwijt in een burnout. Het volgen van de opleiding 'kunstzinnig hulpverlenen' bij 'de kleine Tiki' had voor mij dan ook een tweeledig doel: zowel het werken aan mezelf (om mijn burnout te genezen), als het werken aan een verdere professionalisering van mijn werk. Rond de afgelopen jaarwisseling las ik het boek van L. Bos; 'Vraagbakens, over de ontwikkeling van een nieuwe vraagcultuur'. Dit boek sprak me aan. Met name in het volgende citaat herkende ik mezelf: "De relatie tussen de mens en een aan de orde zijnde vraag kan nog een 'etage dieper zakken'. (..) Totaal anders wordt dat als iemand langzamerhand tot de ontdekking komt dat hijzelf (mede) het probleem veroorzaakt heeft c.q. in stand houdt.(..) Na een moeizame zelfoverwinning kan hij tot de conclusie komen: Ik héb eigenlijk geen probleem, maar ik bén (mede) het probleem. En het probleem kan alleen worden opgelost als ikzelf in beweging kom, mijzelf verander, in m'n leefwijze, optreden, gevoelens, concepten 5." Ik besloot om het tot een motief te maken voor het schrijven van dit werkstuk. Door deze zienswijze werd ik me er van bewust, dat ik niet slechts de problemen van de geneeskunde zag en zie, maar dat ik zelf het probleem ben geworden! Ik ben ziek omdat mijn denken, mijn gemoed en mijn handelen niet meer gezond in zichzelf en op elkaar zijn afgestemd. De eenzijdigheid, de ongezonde organisatie van de gezondheidszorg heb ik zo sterk in me opgenomen, dat ik zelf ziek werd. Te veel piekeren en te weinig echt denken, te veel emoties en te weinig waarachtige gevoelsuiting, eenzijdig handelen en te weinig zorg voor de eigen behoeften: het zijn de ingrediënten voor het verkrijgen van burnout. Niet alleen mijn gezondheid, ook in mijn werk waren mijn drie professionaliteitgebieden (dat van de kennis, de kunst en de kunde) niet altijd meer juist op elkaar afgestemd! Ik raakte overmatig veel energie kwijt aan mijn werk, omdat ik mijn eenzijdigheden met inzet van veel energie moest compenseren. In dit proces kreeg ik weinig ondersteuning van mijn leidinggevenden, waardoor ik geheel op mezelf werd terug geworpen. Het verhaal van het verlangen om mijn eigen leven vorm te geven (scheppende kracht), het verhaal van het verlangen naar een gezonde organisatie van de geneeskunde en het verhaal van gezond en professioneel werken; het zijn mijn eigen verhalen geworden. Ik laat me teveel meeslepen door mijn omgeving, vooral op mijn werk en verlies daarbij mijn scheppende kracht. Ik was op een gegeven moment niet meer in staat om me productief te maken binnen de organisatie. Ik raakte verbittert en cynisch. Ik heb het contact met mensen in mijn werk altijd inspirerend gevonden. Maar bureaucratie, ongeïnteresseerdheid, lelijkheid van de ruimten en gebouwen, de saaiheid van de administratieve processen, daar kon ik niet meer tegen, en ik had geen verweer. Ik werd er door uitgehold. Het nieuwe millennium is voor mij begonnen met het verlangen om vorm te gaan geven aan hetgeen ik de afgelopen 16 jaar heb geleerd. Ik wil aan de slag met hetgeen ik heb verworven! De begrippen die ik hierbij in de literatuur heb gevonden zijn: coaching en begeleiding 6. Ze hangen sterk samen met het professionaliteitveld van de kunst, want een coach is communicatie - en relatiedeskundige! (Communiceren en relateren zijn kernkwaliteiten van het gevoelsleven). Ik besloot om me te verdiepen in het fenomeen 'coaching'. Op deze wijze hoop ik een aantal doelen te bereiken. Ten eerste is het zelfonderzoek, of in de woorden van Bos: ik zie niet alleen het probleem, maar ik ben ook het probleem. Met het onder woorden brengen van mijn thema, kristalliseer ik een levensthema uit, en werk ik aan mijn genezingsproces. In dit zelfonderzoek heb ik afgelopen jaren en tijdens de opleiding geleerd dat het voor een belangrijk deel gaat om het onderkennen en doorbreken van de patronen die voortkomen uit mijn jeugd, patronen die ik in stand hou omdat ze me zekerheid bieden, maar die niet effectief meer zijn. De rol van de vader, en de rol van de moeder worden als kind geïnternaliseerd. De vader domineert vooral de fysieke en geestelijke activiteit, de moeder de gevoelmatige activiteit en het gebied van de leefgewoontes. Dit krachtenspel in mezelf heb ik beter leren kennen. Maar 5

6 niet alleen dat: mannelijke en vrouwelijke kwaliteiten zijn ook duidelijker zichtbaar voor me geworden in de sociale processen om me heen. De warme, omhullende omgeving met een sterke nadruk op gevoelsmatige expressie, die de kleine Tiki heeft geboden, heb ik leren zien als een sociaal organisme met een sterk verlangen naar vrouwelijke kwaliteiten: naar binnen gekeerd, zachtaardig, streven naar harmonie, dynamisch, vitaal. In de maatschappij, maar zeker ook in mijn werk, domineert de waardering voor expansieve, objectiefzakelijke, beheersmatige, mannelijke kwaliteiten. Met dit werkstuk onderzoek ik de mogelijkheden die coaching heeft voor beide organisatietypen. Maar niet alleen dat, ik werk tegelijkertijd ook aan het verbinden van verschillende stromingen, waar ik me mee verbonden weet, maar die in de maatschappij uit elkaar dreigen te raken. Daarmee positioneer ik me midden in de problematiek die momenteel in de maatschappij speelt. En niet in de laatste plaats bij de Arbounie waar ik werkzaam ben als bedrijfsarts. In die zin is dit werkstuk tevens mijn antwoord op de situatie van de Arbounie, en de vraag van Arjan Speelman, de huidige interim directeur, wat mogelijke oplossingsstrategieën zijn. Ik zie twee lange termijn oplossingen: of de Arbo Unie wordt opgekocht door een grote verzekeringsmaatschappij. En dan wordt het een geoliede bureaucratische organisatie. Of er wordt met man en macht aan gewerkt, om de kwalitatieve voorsprong die er is, te versterken en vergroten. Ik zal onderbouwen dat in de organisatie geïntegreerde coaching een gedegen methode is om kwaliteitsvoorsprong op te bouwen en te behouden. Het is een methode die onmisbare vrouwelijke kwaliteiten zoals communiceren en relateren, inzichtelijk en toepasbaar maakt voor een professionele organisatie. Of, om het meer kwalitatief uit te drukken; formele en bureaucratische organisaties missen de bevlogenheid, de warmte en het persoonlijke contact die horen bij het gevoelsleven. Dit werkstuk is behalve een kunstzinnig-autobiografisch verslag, ook een fundamenteel-filosofisch onderzoek naar coaching. Het geeft de grondslagen aan het vakgebied van het kunstzinnig begeleiden. De opleiding mag zich verheugen in een toenemende populariteit. Daar zijn twee kanttekeningen bij te plaatsen. Ten eerste ontgroeit ze daarmee het pionierstadium, en zijn andere kwaliteiten gevraagd. Ten tweede is de Kleine Tiki door haar opzet momenteel vooral gericht op het persoonlijk proces van de cursist. Om als opleiding tot kunstzinnig hulpverlener c.q. begeleider of coach meer uit de verf te komen, zal de opleiding bij de gedrevenheid en openheid die van de Kleine Tiki een bruisende, onconventionele opleiding maakt, zich moeten bezinnen op haar grondslagen. Gevoelskwaliteiten hebben de ordenende werking van het denken nodig, om overdraagbaar te worden. En zonder dit kan de Tiki zich amper onafhankelijk van haar pioniers verder ontwikkelen. Dan ligt er nog een motief ten grondslag aan dit werkstuk. Dat is, dat ik ervaring aan het opdoen ben met een vanuit mijn scriptie ontwikkelde coachingsmethode. Zowel voor mezelf, als voor degenen met wie ik werk, is inzicht in de theoretische achtergronden van coaching onontbeerlijk. Zeker om het op den duur productief te kunnen verankeren in de organisatiestructuur. Want, waar het uiteindelijk om gaat, is dat de uitstraling van gedrevenheid en werklust van de individuele professional, de hele organisatie gaat tintelen van vitaliteit en bedrijvigheid. Coaching is een methode die alleen effectief is, als ze uitgedragen wordt, zeker door initiatiefnemers en leidinggevenden 7! De twee mensen waar ik voor dit werkstuk het meest aan te danken heb, zijn Rudolf Steiner en Joseph Beuys. Joseph Beuys wilde de kracht, de werkzaamheid van kunst ontsluiten voor iedereen. ( Er glaubte an die Notwendigkeit bewuster Kreativität auf einer individuellen Ebene für alle Menschen, nicht nur für professionelle Künstler 8 ) Met een ongelofelijke inzet, originaliteit en scheppingsdrang heeft hij zich voor zijn missie ingezet. Vier maanden lang heb ik iedere avond een stukje uit zijn biografie gelezen. Zijn streven is me dierbaar geworden. Rudolf Steiner wist als geen ander het mannelijke en het vrouwelijke met elkaar te 6

7 verzoenen, door op zijn ontwikkelingsweg spiritualiteit en Christendom te versmelten met een methodisch, volgens strengste eisen van de wetenschappelijke traditie van het westen ontwikkelt denken. Velen malen heeft hij er op gewezen hoe belangrijk en dierbaar de kunsten voor dit alchemistisch proces hem waren. In een studiegroep waar ik al een aantal jaar aan deelneem, hebben we verschillende werken van Steiner bestudeerd. Daar dank ik de inzichten over sociale processen en opgaven in deze tijd aan, die ik in dit werkstuk heb uitgewerkt. Ik heb in dit werkstuk geen citaten van Steiner opgenomen. Dat heb ik gelaten, omdat het mijn ervaring is dat voor het juiste beoordelen er van een (wetenschappelijke) onbevangenheid nodig is, die de huidige westerse samenleving ontbeert. Als ik zie wat er in de media en wetenschappelijke vakliteratuur over de door Steiner geïnaugureerde anthroposofie verschijnt, dan kan ik niet anders zeggen dan dat op geesteswetenschappelijk gefundeerde spiritualiteit nog altijd een taboe rust, evenals op wetenschap die spiritualiteit fundamenteel accepteert. Door de methode van coaching die in dit werkstuk wordt ontwikkeld, kunnen professionals mensen die kennis, kunst en kunde integreren in hun werk en leven leren om een creatievere en productievere loopbaan en levenswandel te realiseren. Want het zijn juist onze creatieve, scheppende vermogens, die de professional in staat stelt om zich steeds te blijven ontwikkelen. Deze ontwikkelingen vormen de grondslag voor de professionele organisatie; al de organisaties samen, die creativiteit en ontwikkeling hoog in hun vaandel hebben staan, creëren de werkelijke vooruitgang van de samenleving. Hoe individualistischer de mensen worden, des te groter het belang is, dat ze hun individuele wensen en behoeften af leren stemmen op het geheel van een organisatie en van de samenleving. En omgekeerd, hoe groot organisaties ook zijn, een gezond werkklimaat kan alleen gecreëerd worden door het belang van de individuele werknemer als uitgangspunt te nemen voor de organisatie en de samenleving als geheel. Daarmee kom ik op een thema wat me steeds nader aan het hart is komen te liggen: kennisverwerving en ontwikkeling van het individu afstemmen op de behoefte van de organisatie en de samenleving evenals het omgekeerde - is een kunst, een sociale kunst. Ik wil met deze scriptie laten zien hoe deze kunst door goede coaching te beoefenen is. Breda, April, mei 2001 Januari, mei

8 Coaching als fenomeen van het sociale leven Coaching is een betrekkelijk nieuw begrip voor een oud fenomeen, dat zoals veel oude gebruiken als nieuwe trend uit Amerika over is komen waaien. Vooral in de (duur) betaalde sport is een (persoonlijke) coach aan de orde van de dag. Voor het bedrijfsleven speelt coaching in op de grote afstand die gespecialiseerde hulpverleners vaak hebben tot de problematiek van het alledaagse leven. Of zoal M. Ruyters het zegt in het boek 'Coaching' dat in de serie arbeidsgeneeskunde van 'cure en care' is verschenen: "Uitgangspunt is dat het gaat om de balans tussen willen, denken en voelen. (..) De wil is de richting waarin de mens zich wil bewegen. Het voelen, de fantasie, de beelden, verlangens, dromen en idealen zijn noodzakelijke fasen om te bereiken wat iemand echt wil. De kunst van de loopbaancoach is mensen te stimuleren eigenwijzer te worden in het volgen van de koers die echt bij hen past 9." Coaching heeft te maken met leren koers bepalen, met kiezen en afwegen in een steeds veranderende omgeving. Steeds opnieuw grenzen stellen en grenzen overschrijden. Een omvattend begrip als levenskunst wordt in de literatuur vaker genoemd in verband met coaching. Dit begrip dreigt snel een 'containerbegrip' te worden. Waar ieder dan weer het zijne onder verstaat. In hetzelfde boek verzuchten J. Sival en N. Carstens-Snoeker dan ook in hun laatste regel: "Samenvattend kunnen we zeggen dat er nog veel valt te onderzoeken en te beschrijven over coaching 10." De definitie zoals die door hun wordt gegeven, luidt: "Coaching is het proces dat het klimaat, de relatie, de omgeving en de context creëert, waarin individuen zichzelf ontwikkelen en hun prestaties verbeteren 11." Als op zichzelf staand fenomeen is coaching moeilijk te definiëren. Onderzoeken we het echter vanuit de samenhang van het sociale leven en haar wetmatigheden, dan is het mogelijk om coaching preciezer te definiëren. Het is te plaatsen in de verhoudingen, de soorten relaties die we in het sociale leven vinden. Een pionier in de beschrijving van de psychologische rollen in het sociale leven is de Amerikaans psychoanalyst Fromm, die in de jaren '50 en '60 duizenden wist te inspireren met zijn boeken. Fromm beschreef in zijn boek: 'the art of loving' verschillende soorten liefde, horende bij verschillende sociale relaties. Hij benoemde deze sociale relaties aan de hand van de soorten liefde die er zijn: onder anderen moederliefde, vaderliefde en naastenliefde. In de onderstaande citaten karakteriseert Fromm deze drie soorten van een sociale relatie. Fromm 12 : "Mother is the home we come from, she is nature, soil, the ocean; father does not represent any such natural home. He has little connection with the child in the first years of its life, and his importance for the child in this early period cannot be compared with that of mother. But while father does not represent the natural world, he represents the other pole of human existence; the world of thought, of man made things, of law and order, of discipline of travel and adventure. Father is the one who teaches the child, shows him the road into the world. Over naastenliefde (brotherly love) zegt Fromm "Brotherly love is based on the experience that we all are one. The differences in talents, intelligence, knowledge are negligible in comparison with the identity of the human core common to all man. In order tot experience this identity it is necessary to penetrate to the core. If I perceive in another person mainly the surface, I perceive mainly the differences, that what separates us. If I penetrate to the core, I perceive our identity, the fact of our brotherhood. This relatedness from centre to centre - instead of that from periphery tot periphery - is 'central relatedness' 13." De hulpverlener en moederliefde De drie soorten relaties, die beschreven kunnen worden vanuit het centralepsychologi- 8

9 sche fenomeen van de liefde, geven drie typen sociale verhoudingen weer. Over de moederliefde zegt Fromm "(..) the relationship of mother and child is by its very nature one of inequality, where one needs all the help, and the other gives it. It is for the altruistic, unselfish character that motherly love has been considered the highest kind of love, and the most sacred of all emotional bonds 14." In het Nederlands wordt deze liefde onvoorwaardelijke liefde genoemd. En inderdaad wordt deze liefde meestal vereenzelvigd met het oerbeeld van de liefde. Zoals Fromm echter aangeeft, is het oerbeeld van de liefde niet dat van de moederliefde, maar eerder dat van de naastenliefde. Hoe ontstaat de misvatting dat onvoorwaardelijke liefde hetzelfde is als 'echte liefde'? De onvoorwaardelijke liefde gaat uit naar het weerloze en het kwetsbare. Het stelt geen eisen; integendeel; hoe onvolkomener en onbeholpener de geliefde persoon is, hoe rijkelijker de moederliefde stroomt. Wat echter makkelijk over het hoofd wordt gezien, is dat er daarbij geen sprake is van een gelijkwaardige relatie. Het kleine hulpeloze kind is totaal overgeleverd aan de moeder. Het drukt zich aan het begin van zijn leven uit in de primaire expressies als huilen, kijken en lachen; en is totaal overgeleverd aan het vermogen van de moeder om te begrijpen wat het daarmee wil zeggen. Deze hulpeloosheid in onze allerprimairste behoeften, behouden we ons hele leven. De hunkering naar warmte, naar voedsel en veiligheid is diep, en in de bevrediging van deze behoeften zijn we hulpeloos overgeleverd aan anderen. Er is bij onvoorwaardelijke liefde altijd sprake van ongelijkheid! Degene die onvoorwaardelijke liefde geeft, verkeert in een machtspositie. De relatie tussen moeder en kind is het oerbeeld van de sociale relatie van de hulpverlening. De hulpverlener moet in staat zijn tot onvoorwaardelijke liefde. Hij moet zijn eigen principes, affectieve voorkeur en behoeften kunnen signaleren en ondergeschikt maken aan het belang van de hulpvrager. En dit is uiterst moeilijk! Ons eigenbelang ligt diep geworteld en verschuilt zich maar al te graag achter een altruïstisch etiket. En de eigenlijke onbeholpen en behoeftige hulpvraag van de hulpvrager kan eveneens diep weggestopt zitten, en versluierd onder allerhande afleidende affecties, grillen en verdringingsmechanismen. Vele gevaren liggen op de loer in de hulpverlenerrelatie net zo goed als in de moeder-kind relatie. Vanuit de vergelijking van de moederliefde met de hulpverlenerrelatie is het dan ook niet vreemd dat het 'hulpverleners syndroom' praktisch dezelfde kenmerken heeft als het 'huisvrouwen syndroom': jezelf wegcijferen, altijd voor anderen klaarstaan, aan de eigen behoeften voorbij gaan. In een huiswerkopdracht van eind december 2000 deed ik onderzoek naar mijn eigen 'moederliefde'. Daar legde ik een valkuil bloot van mezelf als hulpverlener: "Ik kan mezelf erg goed op de tweede plaats zetten. Ik kan beter zeggen; ik laat me daar zetten. Want mezelf vanuit een gewoonte op de tweede plaats zetten gebeurt nog vaker, dan dat ik me daartoe bewust in hou. Als ik mezelf genoeg recht toe ken, en een gezonde autonomie handhaaf, heb ik uiteindelijk veel meer te geven. Het schijnaltruïsme dat ik in mijn patroon in stand houd, is in feite een vorm van zelfbevestiging: Mijn identiteitsgevoel hangt samen met deze rol, dus ik wil in mijn 'altruïsme gezien worden! Ik wil erkenning voor dit gedrag, en als ik dat niet krijg ga ik schoppen en schreeuwen." Ik ontdekte dat ik als hulpverlener soms 'zogenaamd' altruïstisch ben, omdat ik daarmee waardering wil krijgen! Het is een patroon van zelfopoffering dat psychologisch voordeel brengt. En daarmee is het geen werkelijk altruïsme. Één van de kenmerken die aan dit oerbeeld van 'de hulpverlener' verbonden zijn, is dat de hulpverlener niet snel boos is. Hij raakt eerder teleurgesteld, verdrietig en verbitterd, omdat 'de anderen' zijn 'goede bedoelingen' niet begrijpen en waarderen. 'Goede bedoelingen' die bij nadere beschouwing een verlangen naar koestering, liefde en begrip blijken te zijn. Het is gedrag dat in stand wordt gehouden om zelf moederlijke liefde te verkrijgen. Ik denk dat hiermee een antwoord is gevonden op de vraag waardoor onvoorwaardelijke liefde wordt gezien als de echte ware liefde: omdat het een vorm van liefde is die veel mensen herkennen als iets waar ze diep naar verlangen - zeker mensen die gevoelig zijn voor de 9

10 agressieve, expansieve rationalistische kanten van onze samenleving. Moederlijke liefde geeft je het gevoel dat het goed is dat je er bent. Het is existentieel, het is liefde op betrekkingsniveau: wat je inhoudelijk ook zegt, je krijgt het signaal terug dat het goed is dat je bestaat. Het inhoudelijke niveau is in de onvoorwaardelijke liefde ondergeschikt aan het betrekkingsniveau. De leraar en vaderliefde Hoe anders is dit bij de vaderlijke liefde! Vaderliefde kan in tegenstelling tot de onvoorwaardelijke moederliefde, 'voorwaardelijke liefde' worden genoemd. Fromm zegt hier over: "Since his love is conditioned, I can do something to acquire it, I can work for it; his love is not outside of my control as motherly love is 15." De vader stelt voorwaarden, en aan die voorwaarden koppelt hij zijn liefde. Als zijn voorwaarde is dat je hoge punten op school moet halen, dan is dát waarnaar je te streven hebt, wil je de liefde van je vader verkrijgen. In zekere zin onvrij, er is in ieder geval geen sprake van gelijkheid. Maar, zoals Fromm al zegt, je kunt er iets voor doen, en de condities zijn als het goed is helder, terwijl de moederlijke liefde je 'overkomt'. Moederlijke liefde is veel gevoeliger voor manipulatie. Voorwaardelijke liefde is helderder en schept ook een zekere afstand. De afstand zit hem er in, dat het betrekkingsniveau (hoe zeg je de dingen) ondergeschikt is aan het inhoudsniveau (wat is de inhoud van je boodschap). De vaderlijke liefde stelt niet zulke hoge eisen aan de manier waarop aan de voorwaarden wordt voldaan: Als de doelen maar worden gehaald! De moederlijke liefde is tegengesteld: als je maar moeders lieve, brave, onschuldige kind blijft, hoef je verder geen doelen na te streven of dingen te bereiken in het leven: het is altijd goed! In de opleiding van afgelopen jaar onderzocht ik herhaaldelijk welke invloed mijn vader op mijn ontwikkeling heeft gehad. In de bovengenoemde oefening schreef ik: "Mijn vader kon zijn eigen boosheid niet hanteren. Als het nodig was greep hij niet in en was hij slap, en op de meest onredelijke momenten explodeerde hij in een hysterische woede-uitbarsting." Ik kreeg van mijn vader geen structuur, ik wist nooit wat ik moest doen om zijn liefde te verkrijgen. Steeds was het weer wat anders. In de oefening 'in het licht gaan staan 1 ' begreep ik wat het gevolg was voor mezelf: "Ik heb een broze structuur, zeker als ik moe ben. Uit mijn bed komen is dan al de eerste worsteling op de dag. Is het een tegenwicht van de druk die ik op mijn werk ervaar? Ik ben me deze spanningen en druk doorgaans nauwelijks bewust. Thuis heb ik de neiging om door te schieten in vergetelheid: vreten, dagdromen, non-stop doorwerken als ik eenmaal bezig ben. Ik maak zelden planningen, leef eerder van moment tot moment." Fromm karakteriseert de sociale rol van de vader als die van leraar: "Mother has the function of making him secure in life, father has the function of teaching him, guiding him to cope with those problems with which the particular society the child was born into, confronts him. (..) Father's love should be guided by principles and expectations; it should be patient and tolerant, rather than threatening and authoritarian 16." De verhouding van leraar tot leerling is als het goed is gebaseerd op een vrije keuze! Zeker op oudere leeftijd is het van belang om je eigen leraren te kiezen. Maar het geldt ook voor (ouders van) kinderen. Zijn het niet juist de leraren waar we enthousiast van werden en voor wiens lessen we ons inzetten, waarvan we het meeste hebben geleerd? Een leraar die je alleen benadert met 'onvoorwaardelijke liefde', is geen goede leraar. Natuurlijk moet hij begrip hebben voor je fouten en deze ook accepteren, maar voor alles moet hij je prikkelen en uitdagen om jezelf verder te ontwikkelen. Dat doet hij door voorwaarden te stellen. En deze uitdaging kan iedereen alleen in vrijheid aangaan! 1 10

11 In die zin is voorwaardelijke liefde precies tegenovergesteld aan onvoorwaardelijke liefde. De eerste ga je in vrijheid aan; een leerrelatie bloeit op als de leerling kritisch en zelfstandig is en als de leraar in staat is om zijn voorwaarden helder te formuleren. Onvoorwaardelijke liefde ontvang je in afhankelijkheid. De kunst die de hulpvrager moet leren verstaan, is de kunst van het ontvangen, hij moet vertrouwen leren hebben in het goede dat de hulpgever te bieden heeft. Als hij alleen kritisch is en afstandelijk, dan wordt het waarschijnlijk een moeizame hulpverlenerrelatie waarin weinig gebeurd. In de onderstaande oefening onderzocht ik mijn behoefte aan de twee soorten liefde. Het geeft er een duidelijk beeld van hoe verschillend van richting de behoeften aan deze 2 soorten liefde zijn. Patronen 13 oktober 2000 De ene oerdrang waar ik aan vast zit, is de behoefte aan omhullende liefde. De andere oerdrang, is het gezien willen worden, het in mijn eigen prestaties gekend willen zijn. Deze oerdrangen strijden vaak met elkaar en leiden tot innerlijke conflicten. Ze hebben tot verschillende patronen geleid. Behoefte aan warmte, onvoorwaardelijke liefde en omhulling Veel mensen die ik tegenkom, ontmoet, rakelen mijn verlangen op om onvoorwaardelijk geliefd en omhuld te zijn. Om aan deze drang gehoor te geven heb ik mezelf aangeleerd mezelf terug te houden. Behoefte aan erkenning, voorwaardelijke liefde en structuur Als ik iemand tegenkom die op enigerlei wijze door zijn leeftijd, positie, functie of uiterlijk de indruk van levenswijsheid in mij weet te wekken, komt onweerstaanbaar de drang in mij op door diegene gekend en gerespecteerd te willen zijn. Ik wil me bewijzen, me doen gelden, laten zien wie ik ben. Ik verlang dat degene mij juiste adviezen geeft, toegespitst op mijn behoeftes, ik wil er op vertrouwen dat hetgeen gezegd wordt, is wat ik op dat moment nodig heb. Daardoor wil ik houvast, structuur in mijn leven krijgen. De coach, vriendschap en naastenliefde We zagen aan de beschrijving van Erich Fromm dat naastenliefde ontstaat doordat we doordringen vanuit onze eigen kern tot de kern van de ander. Als we in eigenschappen blijven steken die tot onze periferie behoren, zullen we geen naastenliefde kunnen ontwikkelen. In onze allerdiepste kern vinden we de bron waar we de gelijkwaardige liefde met onze naaste vinden. Fromm: "Brotherly love is love between equals. 17 " Juist ons triviale gedrag, het beestachtige dat we hebben, de slechte eigenschappen, vinden we in de periferie van onze persoonlijkheid. Deze eigenschappen laten ons op elkaar botsen; haat en onbegrip kunnen ontstaan als we geen verbinding hebben met onze kern. Het behoort tot de grote menselijke mysteries dat we juist in essentie gelijkwaardig zijn. In december 2000 schreef ik een brief aan mijn vrienden, een brief waarin ik mijn verlangen naar ware vriendschap onderzocht. 11

12 Breda, 11 december 2000 Vrienden Waar zijn jullie? Hadden we niet afgesproken dat we altijd voor elkaar klaar zouden staan. Dat we samen zouden strijden om het ware te behoeden! We zouden de wereld laten zien dat je rijk en sterk kan zijn, niet alleen ter wille van jezelf, maar omdat het de werkelijkheid is. De werkelijkheid van onze vriendschap. De rijkdom en de kracht van vrienden. En nu? Zitten jullie onder de rokken van een vrouw? Verstopt, bang om je te laten zien? Of is er een maatschappelijke plicht, een carrièredrang, zijn het statussymbolen die jullie zo bezig houden dat jullie vergeten zijn wat vriendschap is? Als ik naar mezelf kijk, dan denk ik dat het zo is. Ik verstop me immers toch ook! Soms zie ik ineens dat ik bang ben van mijn kracht, bang om gezien en gehoord te worden. Schaam ik me misschien omdat ik niet geworden ben wie ik had willen zijn? Wat verlang ik naar de dag dat onze zwaarden weer dezelfde kant op zullen wijzen. Dat we met de zwaardkracht van het woord hetzelfde ideaal willen verwerkelijken. Ik wil jullie dan beschermen met mijn schild, de slagen van de excessen van onze op hol geslagen maatschappij opvangen. En wat verlang ik er naar door jullie beschermd te worden. Beschermd worden zonder dat ik me daarbij zwak hoef te voelen. Gewoon omdat we vrienden zijn. Vrienden die streven naar eenzelfde ideaal. Wanneer worden we wakker uit deze droom? Deze schim die ons in slaap wiegt, deze zwakke afschaduwing van de kracht die in ons leeft? Wanneer lukt het ons om elkaar te herkennen in onze diepste innerlijke kern, daar waar het vuur is dat de zwaardkracht van ons denken en handelen smeedt en sterkt? Ik vertrouw op de waarheidskracht van ons denken, op de werkelijke rijkdom van ons gemoed, op de streefmacht van ons willen. Door deze krachten zullen we elkaar vinden. Als er dagen zullen komen van geestesstrijd, van prachtige feesten, van maatschappelijke verantwoordelijkheid, dan wil ik er klaar voor zijn. Dan zal ik gaan staan voor de ware werkelijkheid, voor ons streven naar vriendschap. 12

13 Waar onvoorwaardelijke liefde de kern vormt van de hulprelatie, is dat in de leerrelatie de voorwaardelijke liefde. De kern van de vriendschapsrelatie is gelijkwaardigheid. Het is niet verwonderlijk dat gelijkwaardigheid in de literatuur over coaching vaak wordt genoemd als kernkwaliteit van coaching: "De houding waarmee een coach een coachingsrelatie aangaat dient er een te zijn van wederzijds respect en deze relatie dient gebaseerd te zijn op gelijkwaardigheid 18." Vanuit die gelijkwaardigheid komt zowel leerrelatie als de hulprelatie aan de orde. Het strikt onderscheiden van de 3 soorten liefde is noodzakelijk voor een heldere begripsvorming. In de praktijk van het sociale leven komen ze natuurlijk zelden in hun pure vorm voor. Dit geldt nog het meest voor de naastenliefde, want juist in de naastenliefde gaat het helpen (vanuit moederliefde) makkelijk over in het leren (vanuit vaderliefde). Naastenliefde is gelijkwaardig. De sociale relatie waar deze gelijkwaardigheid ook voor geldt, is de vriendschap. Vriendschap is een relatie waar je voor kan kiezen, net zo als je kunt kiezen voor de leerrelatie. Daarmee is het echter niet even vrijblijvend. Een kenmerk van vriendschap is het maken van afspraken. Afspraken die ongeschreven kunnen zijn zoals gedragscodes, maar ook duidelijk kunnen worden geëxpliciteerd. Op deze manier bekeken kun je coaching een afgeleide, een professionele vorm van vriendschap noemen. Professionele vriendschap die voor een bepaalde tijd wordt aangegaan, met duidelijke afspraken: "De gecoachte ontwikkelt zichzelf, wat wil zeggen dat coaching is gericht op het benutten van eigen kracht en op zelfsturing. Coaching is niet vrijblijvend, het is gericht op ontwikkeling en prestatieverbetering, waarbij iemands gehele potentieel aan mogelijkheden wordt aangeboord en vrijkomt. (..) Bij coaching bestaat er een relatie tussen individuen 19." De coachingsrelatie nijgt evenzeer naar de hulpverleningsrelatie als naar de leerrelatie. Brandsma zegt hierover 20 : "Iemand coachen is moeilijk. Het vereist openheid, empathie, authenticiteit en integriteit, geduld, geloof in de mogelijkheden van de ander, luistervaardigheid, gespreksvaardigheid, deskundigheid, visie en ervaring. Het vraagt inspirerend vermogen. En bij dit alles komt dat niet vanuit macht kan worden gewerkt maar vanuit eigen persoonlijke kracht." Openheid, empathie en luistervaardigheid zijn de typische (Rogeriaanse) voorwaarden voor de hulpverlenerrelatie. Visie, deskundigheid en ervaring past vooral bij de leerrelatie. Als kwaliteit voor de vriendschapsrelatie geldt gespreksvaardigheid, geduld, inspirerend vermogen en geloof in de ander. Macht hoort thuis in een afhankelijkheidsrelatie. Juist in een hulpverlenerrelatie moet je je macht inzetten minimaal om je eigen machtsaanspraak te beheersen. Maar zeker als iemand ontoerekeningsvatbaar is, geen verantwoordelijkheid kan nemen voor (bepaalde stukken van) zijn leven, buiten westen is, of totaal hulpbehoevend. Een coachingsrelatie ga je aan vanuit persoonlijke kracht; dit is om met Fromm te spreken, de inspirerende kracht van je eigen kern. Centraal in coaching staat de gelijkwaardige relatie. Een leraar mag een autoriteit zijn die zich behalve voor het spuien van zijn kennis niet om zijn leerlingen bekommert. En in zoverre zijn leerlingen geen behoefte hebben aan coaching, zal hij, als hij waarheidlievend en bevlogen is, een populaire leraar kunnen zijn. Een hulpverlener gaat een relatie aan in zoverre hij de coachingsrelatie integreert in zijn werk. Maar een chirurg die een blinde darm verwijdert, een moeder die een luier verwisselt, een tandarts die een kies trekt; het zijn geen gelijkwaardige relaties. "De coach bekijkt de problematiek vanuit het relationele perspectief (..)". Een coach dient net als de psychotherapeut deskundig te zijn op het gebied van sociaalpsychische processen, intrapsychische processen en beïnvloeding van gedrag. Net als de trainer dient de coach in staat te zijn inzicht te verschaffen en vaardigheden aan te leren. Tot slot dient de coach evenals de organisatieadviseur over voldoende kennis te beschikken van organisaties, organisatieculturen en processen die zich binnen een organisatie kunnen afspelen. De coach dient met andere woorden de rollen van therapeut en gedragstrainer te beheersen en te beschikken over organisatiekundige kennis 21." De coach combineert de deskundigheid van de leraar (organisatiekundige kennis), en de hulpvaardigheid van de hulpverlener (therapeut en gedragstrainer). Zijn grootste eigen- 13

14 heid bestaat echter uit het behoeden en verzorgen van zijn relatie met de gecoachte. P. van den Beld en M. van den Bosch: "Zoals hiervoor al bleek, is de relatie tussen coach (supervisor) en gecoachte (supervisant) voor een groot deel bepalend voor het eindresultaat (van de coaching RvH) 22." In een huiswerkopdracht van 27 oktober 2000, las ik in een artikel van de psychotherapeut Nagy: "Een therapeut, ook al werkt hij met één persoon, moet rekening houden met en verantwoordelijk zijn voor iedereen die door de therapie wordt beïnvloed." Daar schreef ik over: "Het perspectief van Nagy vind ik hoogst interessant voor coaching. Hij werkt alleen aan het actuele, het hier en nu; de actualiteit van de relatie van coach en cliënt. De werkelijkheid van de coach in zijn relatieveld ontmoet de cliënt in diens relatieveld. De coach moet niet een rol spelen, niet proberen iets of iemand te zijn, maar zeer goed waarnemen wat ertussen hem en de cliënt gebeurt. Door hierop te reflecteren en er mee te werken, heeft de coach het basisgereedschap voor coaching." Op 8 april 2001 noteerde ik in mijn reflectieverslag over een cursusdag: "Sylvia gaf antwoord aan iemand die er onder leed dat haar kinderen met een destructieve ex te maken hebben. Het was een antwoord waardoor ik de werkelijkheid van een coachingsrelatie ineens beter begreep. Ze vond dat het er om gaat dat je investeert in de relatie die je zelf hebt met je kinderen. Dat is je verantwoordelijkheid. Als je kan vertrouwen dat die relatie onverwoestbaar en goed is, dan doe je heel veel voor je kinderen. Je zorgen maken over de relaties die je kinderen met anderen hebben is veel minder zinvol; dat is de verantwoordelijkheid van de ander." De coachingsrelatie houdt het midden tussen de leerrelatie en de hulprelatie. In het bovengeciteerde artikel van P. van den Beld en M. van den Bosch voeren zij verder aan, dat in zoverre er sprake is van een leerrelatie er sprake moet zijn van afstand, en in zoverre er sprake is van een hulprelatie er sprake moet zijn van betrokkenheid en empathie. Omdat de behoefte aan voorwaardelijke liefde (leerrelatie) en aan onvoorwaardelijke liefde (hulprelatie) verschillend zijn per individu, moet er in iedere coachingsrelatie opnieuw gezocht worden waar de grenzen liggen: "Tot waar gaat de begeleiding? (..) De valkuilen waarin een coach (supervisor) kan stappen komen overeen met die van andere één op één relaties. (..) Dit betekent dat ten aanzien van de relatie grenzen moeten worden getrokken 23." De coach, de hulpverlener en de leraar In dit hoofdstuk heb ik de coachingsrelatie geplaatst in het spanningsveld van de drie hoofdsoorten van relaties die het sociale leven kent. Ik heb laten zien hoe deze relaties samenhangen met een centraal psychologische fenomeen, de liefde. Daarbij konden we onderscheiden, dat de onvoorwaardelijke moederliefde het meest uitgesproken vorm krijgt in de hulprelatie. Deze relatie is daarbij ongelijkwaardig, het is de relatie tussen de machtige en de hulpbehoevende. Het vraagt van de hulpverlener een goed ontwikkelt altruïsme om zijn macht in werkelijke hulp om te zetten. Het tweede type relatie dat we vonden, is die relatie waarin de vaderliefde, de voorwaardelijke liefde domineert. Het is de relatie tussen leraar en leerling, meester en gezel, professor en student. De leerrelatie floreert als zij aan een basis voorwaarde voldoet: vrijheid. De student kiest (als het onderwijs goed is georganiseerd) in vrijheid zijn leraar. De leraar stelt de voorwaarden waaraan de leerling zou moeten voldoen volgens hem, om te bereiken wat de leerling wil. De leerling kan alleen autonomie ontwikkelen, als hij steeds weer opnieuw probeert in te zien, waarom deze voorwaarden zinvol zijn. Alleen als hij in zijn wakkere autonome bewustzijn inziet waarom de voorwaarden van de leraar leiden tot het doel dat hij zich stelt, kan hij de onafhankelijke ontwikkeling doormaken, die het doel is van de leerrelatie. Als derde relatie werd de vriendschapsrelatie gevonden. Deze relatie komt voort uit 14

15 naastenliefde. Het belangrijkste kenmerk dat we konden onderscheiden, was dat van de gelijkwaardigheid. De coachingsrelatie konden we definiëren als een afgeleide van de vriendschapsrelatie. In de relatie die een coach aangaat met de gecoachte, wordt de gelijkwaardigheid steeds weer opnieuw gezocht in het evenwicht tussen de leer - en de hulprelatie. In iedere coachingsrelatie bestaan andere behoeften. Als hoofdkenmerk vonden we, dat iedere relatie vraagt om zijn eigen dynamiek met de daarbij horende grenzen; het maken van afspraken en het naleven er van vormt hiervoor de basis. De definitie van coaching, die in het begin werd gegeven (Coaching is het proces dat het klimaat, de relatie, de omgeving en de context creëert, waarin individuen zichzelf ontwikkelen en hun prestaties verbeteren) is verder ingevuld en gepreciseerd. Als belangrijk aspect van de coachingsrelatie werd een aspect gevonden dat nog om nader onderzoek vraagt. Dat is het feit dat deze relatie een ontmoeting is tussen twee relatievelden, een ontmoeting tussen twee individuen die ieder in een relatienetwerk staan. Een coach die bijvoorbeeld werkt met werknemers, moet zich er daarom van bewust zijn, wat de invloed is van de organisatie waarin hij zelf werkt, en wat de invloed is van de organisatie van de gecoachte. Het positioneren van de coachingsrelatie in de twee relatievelden vraagt zorg en inzicht. In het volgende hoofdstuk ga ik hier dieper op in. De vraag wordt gesteld hoe organisaties en andere relatienetwerken doorwerken in de coachingsrelatie. In het hoofdstuk er na wordt nagegaan, wat het belang van coaching is voor een organisatie of een ander relatieveld. Leren, ontmoeten, werken Ik wil op eigen kracht mijn gedachte verrassen, betrappen op haar ontstaan, en meedenken, door mijn gedachtegang gaan. De ander zien, jezelf zijn en dan de verandering aftasten, dat is: wat laat zich door ons verwerkelijken? Jij hebt een vraag, ik mijn handelen waarmee ik werken wil, voor jou verwandel hetgeen ik belangeloos verdraag. Breda, 27, 29 april

16 Coaching als agogische methode Iedereen is kunstenaar Alle vormgevingsvraagstukken waar wij ons voor geplaatst zien, vragen van ons een kunstzinnige handeling. De inrichting van ons huis, de vormgeving van een gesprek, het verzorgen van onze kleding, het inrichten van onze werkplek; alle aspecten van het leven vragen onophoudelijk afwegingen en besluiten over de vormgeving er van. Joseph Beuys, de in zijn tijd meest vooraanstaande avant-gardekunstenaar die leefde van 1921 tot 1986, besefte dit als geen ander. Het was zijn levensthema om uit te dragen, dat het begrip kunst zoals wij dit hanteren, radicaal moet veranderen. Zo zegt hij in zijn sterfjaar 24 : Ich versuche Begriffe zu schaffen die sich auf die Umgestaltung des sozialen Ganzen beziehen und nicht mehr an den Objekten, an den Figuren kleben. Het gaat volgens Beuys in deze tijd niet meer om nog meer briljante schilderijen in het museum, nog meer sublieme concerten van jong talent. Het is nodig dat we creatief, scheppend worden in onze denkvormen, dan kunnen er oplossingen komen voor de samenhang van sociale problemen waar wij ons voor geplaatst zien. Het was deze opdracht die Beuys zichzelf stelde: "Also Kunst als Freiheitswissenschaft erstenmal, und infolgedessen Kunst als Urproduktion oder die Basisproduktion für alles weitere... Gerade da handelt es sich darum, den Begriff wieder zu einem zu machen, der eine Wesensbeschreibung des Menschen ist, eben des Menschen der die Freiheit ausdrückt, verkörpert und als Entwicklungsimpuls für die Welt weiterträgt und entwickelt. Dass also hier es sich um einen anthropologischen Begriff handelt und nicht um einen traditionellen Begriff des gegenwärtigen bürgerlichen Kunstbegriffs." Als we kunst isoleren in musea, galeries en concertpodia, dan wordt onze samenleving dor. Kunst is de evolutionaire kracht van onze samenleving. Met de vraag, hoe dat er uit ziet, als we de kunst integreren in ons leven, heb ik me in mijn scriptie over professionaliteit uiteen gezet. Waar ik op uit ben gekomen, is dat we ons scheppend vermogen opvatten als een actief principe, dat zich uit kan leven in de drie professionaliteitvelden kennis, kunst en kunde: Kernvaardigheden professional Creatief, scheppend vermogen! Kennis -> Autonoom analyseren en ontwikkelen Kunst -> Gelijkwaardig oordelen en communiceren Kunde -> Altruïstisch handelen en hulpverlenen Coachen als het ontwikkelen van professionaliteit Wat ik in feite heb gedaan, is het uitwerken van het antropologische kunstbegrip van Beuys tot een verruimd professionaliteitbegrip. Met dit professionaliteitbegrip kan kunst vanuit de begripsvorming van het moderne denken over organisaties, binnen ieders handbereik worden gebracht. In het vorige hoofdstuk heb ik coaching geplaatst in de drie werkzame kernkwaliteiten van het sociale leven: de leerrelatie, de vriendschapsrelatie en de hulprelatie. We hebben kunnen zien, dat autonomie beoefend wordt in de leerrelatie, gelijkwaardigheid in de vriendschapsrelatie, en altruïsme in de hulprelatie. 16

17 Wat ik in dit hoofdstuk wil laten zien, is dat we coaching op kunnen vatten als een agogisch instrument, als een methode waarmee professionaliteit kan worden aangeleerd en verder tot ontwikkeling gebracht. Deze methode heb ik Triaquesto genoemd. Kunstzinnig hulpverlenen, kunstzinnig begeleiden, kunstzinnig coachen, intervisie met kunstzinnige middelen; dergelijke namen kunnen gegeven worden aan de drie ontwikkelingen waar het daarbij op neer komt: 1. dat we in onze leerrelaties de gebondenheid aan de patronen van vaderlijke afhankelijkheidsrelaties leren omvormen. 2. dat we in onze hulprelaties de gebondenheid aan patronen van moederlijke afhankelijkheidsrelaties leren omvormen. 3. dat we in onze vriendschapsrelaties de gebondenheid aan ongelijkwaardige relatiepatronen leren omvormen. De Triaquesto wil niet de aanspraak maken iets geheel nieuws te zijn. Wat ik wil laten zien, is dat door het hanteren van een antropologisch kunstbegrip, de ordeningen die allemaal al aanwezig zijn in onze maatschappij, in een grotere samenhang kunnen worden gezien. Een passief en repeterend denken kan slechts oplossingen verzinnen voor kleine deelgebieden. Onze maatschappij valt uit elkaar doordat zij toenemend georganiseerd wordt vanuit deelgebieden die steeds minder met elkaar te maken hebben. We hebben het vermogen in ons, actief-scheppend te denken. Door allereerst onze denkpatronen zelf te doorbreken, kunnen we tot een productievere, prettiger samenleving komen, met minder verspilling, minder gebroken en door bureaucratische machtssystemen verscheurde mensen. Iemand die met kracht op de mogelijkheden voor creativiteit heeft gewezen is de organisatie adviseur Hannah Nathans. Zij wijst er op dat creativiteit noodzakelijk is om niet te vervallen in een bureaucratie: "Routines zijn de beste manier om bekende problemen met bekende methoden op te lossen. Ze zijn efficiënt. Uitgekiende werkwijzen en procedures kosten een minimum aan inspanning. Voor nieuwe uitdagingen kan een routine echter geen oplossing bieden. Nieuwe problemen kunnen niet met 'meer van hetzelfde' opgelost worden. In het algemeen hebben we creativiteit nodig op alle terreinen waar niet teruggevallen kan worden op routine, en waar verbetering of vernieuwing centraal staat. Ook het ontwerpen van nieuwe routines vraagt creativiteit. (...) Creativiteit kan de adviseur helpen om tot een kwalitatief zo goed mogelijke oplossing te komen. Veel adviezen blijven onnodig in de middelmaat steken omdat de betreffende adviseur niet over een instrumentarium voor kwaliteitsverbetering beschikt. Zo'n instrumentarium is te vinden in creatieve vaardigheden 25." Ook wijst zij er op, dat het doorbreken van de patronen die we in de loop van ons leven aanleren, noodzakelijk is om creatief te zijn: "Zijn eigen persoonlijkheidstype, waarden overtuigingen, houding en gedragsrepertoire vormen zijn gereedschap.(...) Het onderkennen van de werking van eigen en andermans vooronderstellingen, overtuigingen en paradigmatas is van grote invloed op de effectiviteit van de adviseur. (..) Dezelfde karaktereigenschappen kunnen een bron van effectiviteit of ineffectiviteit zijn, afhankelijk van hoe de adviseur daarmee omgaat. Iedere goede eigenschap die wordt overdreven, wordt een zwak punt. Zo wordt volharding hardnekkigheid, assertiviteit doordrammen, flexibiliteit gebrek aan ruggengraat, verandert zorg in smoren en humor in cynisme. Omgekeerd kan uit iedere 'slechte' karaktertrek de positieve kwaliteit gedestilleerd worden: de drammer is in staat om vol te houden onder druk, de weifelaar luistert goed naar anderen, enz. (..) Ook wanneer de adviseur over geschikte karaktereigenschappen, goede overtuigingen en adequate vaardigheden beschikt, hoeft hij zich nog niet effectief te gedragen. Gedrag is niet de onontkoombare resultante van hogere niveaus. (..) In onze jeugd ontwikkelen we een overlevingsstrategie waarin we ons optimaal aanpassen aan onze opvoeders. Deze gedragspatronen kunnen later ineffectief zijn. We moeten ze leren hanteren, inzetten

18 Ook in het boek coaching valt veel met dezelfde strekking te lezen 27 : "Organisaties zijn effectiever, functioneren en leren beter als de interpersoonlijke kracht van de medewerkers goed is. (...) Door individueel te coachen (en indien gewenst te counselen) op bovengenoemde emotionele en cognitieve processen ontstaat er langzaamaan een zichzelf versterkend klimaat. Doordat er netwerken ontstaan van samenwerkende mensen, zijn zij in staat om bestaande patronen te doorbreken en te vernieuwen." De triaquesto De 3 vragen De coachingsmethode die ik op basis van het professionaliteitonderzoek kon ontwikkelen, heb ik de triaquesto genoemd, naar de drie vragen die er centraal staan. Maar niet alleen dat. Questa is behalve aan vraag ook verwant aan het woord queeste. Een queeste is een individuele zoektocht naar de eigen kern. De triaquesto stelt in ieder professionaliteitveld de vraag die tot het professionele vermogen leidt, dat het betreffende veld kenmerkt. Het is dhr. L. Bos die de wetmatigheid van deze vragen heeft ontdekt en beschreven 28. De drie vragen 29 van de Triaquesto zijn: Kennis - Wie ben ik? Kunst - Hoe gaat het met onze relatie? Kunde - Wat kan ik voor je doen? Het gebied van de kennis verwijst altijd naar het individu. Deze vraag, die het individu alleen zichzelf kan stellen, is de grondslag van alle zelfkennis en ontwikkeling. Deze vraag heeft een ordenende werking. Het gebied van de kunst is het professionaliteitveld waarin relaties worden aangegaan. Het is het gebied van het gesprek, de communicatie. Kunst verhaalt altijd over de relatie of verhouding van de ene mens tot de ander, van de mens tot zijn omgeving, de mens en zijn relatie tot zijn geestelijke oorsprong. De vraag die centraal staat zoekt de werkelijkheid van de relatie. Het professionaliteitveld van de kunde ten slotte, geeft altijd een inzet weer, een actie om iets in beweging te zetten. Deze drie velden werken zo in elkaar door, dat voor ieder veld de drie vragen te stellen zijn. Uiteindelijk ontstaan zo de negen vragen van de triaquesto: Kennis Kunst Kunde Wie ben ik? Hoe is mijn relatie tot mijn ware wezen? Wat kan ik voor mezelf doen? Wat is het wezenlijke van onze relatie? (Wat leeft er tussen ons?) Hoe gaat het met onze relatie? Wat kunnen we (kan ik, kan jij) voor onze relatie doen? Wie ben jij? Hoe gaat het met jou? Wat kan ik voor je doen? Door deze vragen is het mogelijk de kwaliteit van de drie gebieden te leren kennen, en te onderzoeken. Het geeft onze verhouding tot onze sociale omgeving weer, in de drie gebieden, die in zichzelf ook weer drievoudig zijn. Daardoor is het inzichtelijk hoe ze elkaar beïnvloeden. Iemand met een sterk ontwikkelde autonomie (professionaliteitveld van de kennis), zal ook in het gebied van de kunde zich het makkelijkste de ken-vraag stellen: Wie ben je? Het is een vraag die afstand kan scheppen omdat het de ander terugwerpt op 18

19 zichzelf, maar tevens een vraag met een ordenende werking. Iemand die het meest thuis is in het professionaliteitveld van de kunst, zal ook in het gebied van de kennis het makkelijkst de relatie-vraag stellen naar betreffende de relatie tot zijn ware wezen (of de kern, zoals Fromm het noemt). Iemand die zich het meest thuis voelt in het handelen, in de activiteit van het professionaliteitveld van de kunde, zorgt met zijn vragen voor dynamiek. Wat kan ik voor onze relatie doen, is een activerende vraag in het middelste professionaliteitveld. Iemand die gecoacht wil worden, komt met een vraag. Met de triaquesto kan zijn sociale leven in kaart gebracht worden. Is degene er altijd op uit om de ander te helpen? Heeft hij gevoel voor de gelijkwaardigheid in relaties? Hoe is zijn autonomie ontwikkeld? Na het op deze wijze ordenen van context waarin de vraag van de betrokkene speelt, bestaat het verhelderende van de methode uit de mogelijkheid om de vraagstelling van de betrokkene te plaatsen in één van de professionaliteitvelden, en vervolgens te herformuleren. Met een aantal vrienden heb ik de methode uitgewerkt. Mijn eigen werkvraag werd op één van de bijeenkomsten als volgt genotuleerd: Ramses heeft moeite met structuur aanbrengen in zijn werk. Hij leeft zich zo sterk in de cliënt in, dat het vaak moeilijk voor hem is aan te voelen wanneer hij wel of niet moet interveniëren in het proces van de cliënt. Na het in kaart brengen van mijn werksituatie kwamen we tot de volgende herformulering: Doorschieten in altruïsme t.a.v. de cliënt (de cliënt beschermen tegen de buitenwereld, emotioneel partij willen kiezen) leidt tot een gebrek aan autonomie als bedrijfsarts. Is er te weinig autonomie of is het regulerende gebied van de kunst, is de gelijkwaardigheid te zwak ontwikkeld? Zo kwam ik er achter, dat ik wel een goed ontwikkelde autonomie heb, maar dat ik deze vaak niet inzet omdat mijn regulerend professionaliteitveld van de kunst te zwak ontwikkeld is. Waar ik voornamelijk behoefte aan bleek te hebben, is goede gelijkwaardige intervisie! De triaquesto is een methode die er om vraagt in de praktijk te worden gebracht. Ik merk in de beschrijving dat het abstract over kan komen. Het werken er mee is het verre van dat. Dat komt omdat het niet gaat om een drievoudig schema, maar om een drievoudige dynamiek, een krachtverhouding. Een krachtverhouding die in de verhouding tussen het denken, voelen en handelen terug te vinden is in de mens. De queeste Actief het eigen leven vormgeven is een basisverlangen van iedereen. Regelvermogen heet dit onder andere in de bedrijfsgezondheidszorg. Door de regelmogelijkheden kunnen we stress reguleren. Stress wordt pas schadelijk als wij niet actief vormgevend in onszelf en onze omgeving kunnen ingrijpen, dus zonder regelmogelijkheden. Bij burnout en depressie is het verdwijnen van creativiteit en originaliteit één van de duidelijkste symptomen. Het hervinden van de eigen bron, het eigen spoor is dan de opdracht waar zo iemand zich voor geplaatst ziet. Zo verging het mij ook. Ik was teveel opgegaan in de eisen die het werk aan me stelde, en had mijn energiebronnen te weinig verzorgd. Ik reageerde te passief op de eisen van mijn omgeving, in plaats van actief mijn eigen leven vorm te geven. Dit werkstuk is het verslag van de queeste die ik heb afgelegd, om weer bij mijn energiebronnen te komen. Wat zijn de kenmerken van deze queeste? Vorig jaar juni werd er door NRC-handelssblad een prijsvraag uitgeschreven. Cornel Bierens schreef een essay over de taak van de moderne beeldende kunst. Mijn antwoord er op voeg ik hier in, omdat het de uitwerking is van deze vraag. Moet de beeldende kunst 'onderduiken in het echte leven'? Wie kan op deze vraag beter antwoord geven als de kunstenares die midden in de waanzin van de om haar heen woedende 2 e wereldoorlog over het ontstaansmoment van haar levenswerk schrijft: "En zij zag met wakkergedroomde ogen alle schoonheid om zich heen, zag de zee, voelde de zon 19

20 en wist: ze moest een tijdlang van de menselijke oppervlakte verdwijnen en daarvoor ieder offer brengen om vanuit de diepte haar wereld nieuw te scheppen. En daarbij ontstond: Het leven of theater? 30 " Charlotte Salomon heeft hiermee een beeldend-poëtisch kunstwerk nagelaten dat een verbluffend openhartig en sprekende kijk geeft op de werkelijkheid van het leven tussen de beide oorlogen in Berlijn en het begin van de 2 e wereldoorlog. Cornel Bierens houdt de beeldende kunst voor dat zij moet onderduiken in de "om ideeën schreeuwende markt van reclamebureaus, (..) pretparken, tijdschriftenuitgevers en zo verder 31." Twee uitersten lijken tegenover elkaar te staan. Charlotte Salomon zoekt het echte leven door zich terug te trekken van de menselijke oppervlakte. Het is haar enige mogelijkheid om zich te ontworstelen aan haar eigen familietragedie en de zich om haar heen afspelende wereldcatastrofe. Zij vond het echte leven door middel van haar kunst op zoek te gaan naar zichzelf. Cornel Bierens draagt de kunst op om onder te duiken in de markt, om de menselijke oppervlakte juist te zoeken. Voor hem is de kunst een flitsend moment van leven, haar verhevigde vorm. Hij stelt dat het de dood van beide betekent als kunst en leven met elkaar samenvallen. Charlotte Salomon laat haar hoofdrolspeler 'Daberlohn' het volgende zeggen 32 : "Maar ik merkte al gauw, dat de meeste kunstenaars, zangers, schilders of dansers òf hun eigen 'ik' nooit bezeten, òf vergeten hebben. In de drukte van de grote stad, in de vleiende omgang met anderen, richt de mens zich op aan het eigen kruis - dat iedereen in meerdere of mindere mate dragen moet - en zingt, schildert en danst (als zielsuitdrukking is dat hetzelfde) op een wijze die wij tegenwoordig bij de meeste kunstenaars vinden - dat wil zeggen, vlak." Is daarmee het standpunt van Bierens te karakteriseren als oppervlakkig? Vergeet hij verschil te maken tussen kunst en amusement? Daberlohn legt uit waar het op aankomt 33 : En toen merkte ik dat ik eigenlijk nog helemaal niet wist wie ik was. Ik was een dode. En het was aan het leven om mij nu lief te hebben. Ik wachtte en kwam tot het inzicht: het belangrijkste is niet dat het leven ons liefheeft, maar dat wij het leven liefhebben. En ik begon me toen in mezelf te verdiepen. En verderop (blz. 414): men kan ook zeggen, wil men eenmaal buiten zichzelf kunnen treden, dan moet men eerst eenmaal tot zichzelf zijn ingegaan. Volgens Charlotte Salomon komt het er niet op aan waar je de kunst met het leven verbindt in de markt, je verleden, een opdracht - het komt er op aan of je je eigen leven leidt, of je de kunst verbinden kan met je eigen ik! Als geen ander hebben Marcel Duchamps en Joseph Beuys dit voorgeleefd. Zoals Cornel Bierens beschrijft, heeft hun kunst voor grote doorbraken gezorgd. Door te leven uit de kracht van hun ik, hebben zij tradities en vastgeroeste patronen doorbroken, zonder in een nieuw patroon te verzeilen. Cornel Bierens schrijft dat na hen het doorbréken van conventies steeds meer een gewoonte is geworden. Een scherpzinnige waarneming. Er is een volgende stap nodig. Wat betekent het ingaan in het eigen ik van Daberlohn anders als het ontdekken waar de eigen taboes en conventies liggen, en dáár doorheen te breken, en dan te zoeken naar nieuw en oorspronkelijk leven? Het doorbréken zelf kan geen doel zijn voor beeldende kunst daar ageert Cornel Bierens met recht tegen. Als het doorbréken van conventies wordt gezocht om aan een verwachting uit de omgeving te voldoen, is het weinig doorleefd en vlak, of het is puur amusement. Amusement is onderduiken in het leven zonder te wortelen in de tijdelijke eenzaamheid van het ik. Het eigen ik geeft ons het vermogen onze levensindrukken te doorwerken, ze als het ware te objectiveren, communicatief te maken; kunst is het middel bij uitstek daartoe. Als daarbij conventies worden doorbroken, is dit ondergeschikt aan het kunstwerk zelf. Ingaan in het eigen ik begint met angst en twijfel. Vrijheid nastreven betekent je onvrijheid onder ogen zien, durven twijfelen aan zekerheden. We zijn veel meer slaaf van onze conventies, taboes, tradities en vastgeroeste patronen waarmee we ons schijn-ik in stand houden, als we geneigd zijn toe te geven. Kunst confronteert ons met onze beperkingen, het raakt, het schudt wakker. Amusement verdoezelt onze beperkingen, en voedt vaak ons schijn-ik. Het schijn-ik heeft echter zijn prijs. Het maakt afhankelijk van hetgeen de schijn in 20