Economisch Bulletin. Nummer 6 / ,5E 7,5E

Transcriptie

1 Economisch Bulletin 30 Nummer 6 / E E 3,5E 6E E E % 53% E 6E 7,5E

2 Inhoud Economische en monetaire ontwikkelingen Overzicht 3 1 Externe omgeving 7 2 Financiële ontwikkelingen 12 3 Economische bedrijvigheid 17 4 Prijzen en kosten 22 5 Geld en krediet 27 6 Begrotingsontwikkelingen 33 Kaders 1 Recente ontwikkelingen en vooruitzichten voor grondstofprijzen exclusief olie 35 2 Liquiditeitsverhoudingen en monetairebeleidstransacties van 22 april tot en met 21 juli Het nut van TARGET2-transactiegegevens voor de analyse van de markt voor eendaagse leningen zonder onderpand 42 4 Publicatie van TARGET-saldi 48 5 In de herziene handelsgewichten voor de effectieve wisselkoersen van de euro komt het toenemend belang van opkomende markteconomieën tot uiting 51 6 Een enquêtegebaseerde maatstaf van zwakte voor het eurogebied 55 7 Recent prijsverloop van de voedingsmiddelen in het eurogebied 58 8 Landspecifieke aanbevelingen voor het begrotingsbeleid in het Europees Semester Artikelen 1 The state of the house price cycle in the euro area 65 2 The fiscal impact of financial sector support during the crisis 81 Statistieken S1 ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Inhoud 2

3 Economische en monetaire ontwikkelingen Overzicht Een overzicht van recente gegevens, nieuwe door medewerkers van de ECB samengestelde macro-economische projecties en een tussentijdse evaluatie van recente marktfluctuaties wijzen op een aanhoudend, hoewel iets zwakker, economisch herstel in het eurogebied en een langzamer stijging van de inflatie in vergelijking met eerdere verwachtingen. De veranderde vooruitzichten zijn in aanzienlijke mate het gevolg van externe ontwikkelingen. Hoewel de wereldeconomie geleidelijk groeit, blijft deze ongelijk. Enerzijds wordt de economische bedrijvigheid in geavanceerde economieën ondersteund door een lage olieprijs, aanhoudende accommoderende financieringsvoorwaarden, een lager tempo van begrotingsconsolidatie en verbeterende arbeidsmarkten. Anderzijds zijn de vooruitzichten in de opkomende markteconomieën verslechterd tegen een achtergrond van verhoogde onzekerheid, aangezien structurele belemmeringen en macro-economische onevenwichtigheden de groei in sommige landen remmen, terwijl andere landen bezig zijn zich aan te passen aan lagere grondstoffenprijzen en minder gunstige externe financieringsvoorwaarden. Daarnaast is de inflatoire druk getemperd door dalende grondstoffenprijzen. Ook doen zich hernieuwde neerwaartse risico s voor de vooruitzichten voor de groei en de inflatie voor ten gevolge van de recente stijging van de volatiliteit in de financiële markten. Tijdens de zomer hebben zich twee belangrijke perioden van verhoogde spanningen voorgedaan. De eerste periode hield verband met de ontwikkelingen in Griekenland eind juni en begin juli, en had over het geheel genomen een betrekkelijk beperkte invloed op de financiële markten. De tweede periode viel in de tweede helft van augustus en hield verband met de ontwikkelingen in China. Deze periode was van aanzienlijke invloed op de aandelen- en valutamarkten en op de risico-inschattingen. Over het geheel genomen daalde het nominale langetermijnrendement op overheidsobligaties van het eurogebied tussen begin juni en begin september licht. De aandelenprijzen in het eurogebied daalden aanzienlijk, met name tegen de achtergrond van verliezen op de Chinese aandelenmarkt in de tweede helft van augustus en de daarmee verband houdende stijging van de mondiale onzekerheid. In dit klimaat van verhoogde risico-aversie en zwakte in de opkomende markten, is de effectieve wisselkoers van de euro recentelijk aanzienlijk gestegen. Het reële bbp van het eurogebied is in het tweede kwartaal van 2015 in een iets langzamer tempo gestegen dan in het eerste kwartaal. Het groeitempo in het tweede kwartaal was enigszins langzamer dan verwacht. De matiging was het gevolg van een zwakker-dan-verwachte binnenlandse vraag en was breedgebaseerd onder de verschillende landen. De laatste op enquêtes gebaseerde indicatoren duiden erop dat het tempo van de reële bbp-groei in de tweede helft van 2015 gelijk zal zijn aan het tempo dat in het tweede kwartaal werd opgetekend. ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Economische en monetaire ontwikkelingen 3

4 Wat de verdere toekomst betreft, zal het herstel in het eurogebied naar verwachting aanhouden, zij het in een enigszins zwakker tempo dan eerder voorzien. Dit weerspiegelt met name de vertraging in de opkomende markteconomieën, die drukt op de mondiale groei en aldus op de vraag naar uitvoerproducten uit het eurogebied. De binnenlandse vraag zou verder moeten worden ondersteund door de door de ECB genomen monetairbeleidsmaatregelen en de gunstige invloed daarvan op de financiële voorwaarden, alsook door de met begrotingsconsolidatie en structurele hervormingen geboekte vooruitgang. Voorts zou de lagere olieprijs het reel besteedbaar inkomen van huishoudens en de winstgevendheid van bedrijven moeten versterken, en verdere steun moeten geven aan de particuliere consumptie en de investeringen. Tegelijkertijd is het waarschijnlijk dat de noodzakelijke balansaanpassingen in een aantal sectoren en het trage tempo van de tenuitvoerlegging van structurele hervormingen het aantrekken van de bedrijvigheid zullen temperen. De door medewerkers van de ECB samengestelde macro-economische projecties voor het eurogebied van september voorzien een stijging van het reële bbp op jaarbasis met 1,4% in 2015, en met 1,7% in 2016 en 1,8% in Vergeleken met de door medewerkers van het Eurosysteem samengestelde macro-economische projecties van juni 2015, zijn de vooruitzichten voor de reële bbp-groei neerwaarts bijgesteld, voornamelijk ten gevolge van een lagere externe vraag vanwege de zwakkere groei in de opkomende markten. Naar het oordeel van de Raad van Bestuur blijven de risico s voor de vooruitzichten van de economische bedrijvigheid van neerwaartse aard, ten gevolge van in het bijzonder de verhoogde onzekerheden in verband met het externe klimaat. Met name zouden de huidige ontwikkelingen in de opkomende markteconomieën mogelijkerwijs de mondiale groei verder negatief kunnen beïnvloeden via handels- en vertrouwenskanalen. Na een opwaartse tendens eerder dit jaar heeft de HICP-inflatie in het eurogebied zich recentelijk gestabiliseerd op een laag positief niveau. Volgens de voorlopige ( flash ) raming van Eurostat, is de HICP-inflatie op jaarbasis in augustus, voor de derde opeenvolgende maand, op 0,2% gebleven. Hoewel lage energieprijzen de inflatie hebben gedrukt, is dit gecompenseerd door hogere stijgingen van de prijzen van voedingsmiddelen en niet-energie industriële goederen. Recente indicatoren bevestigen een geleidelijke versterking van de onderliggende inflatie. De HICP met uitzondering van voedingsmiddelen en energie is, zo is de schatting, van een dieptepunt van 0,6% aan het begin van het jaar gestegen naar 1,0% in augustus. Op basis van de beschikbare informatie zal de HICP-inflatie op jaarbasis op de korte termijn zeer laag blijven, vooral ten gevolge van recente ontwikkelingen in de energieprijzen. Tegen eind 2015 zal de totale inflatie echter naar verwachting stijgen, mede ten gevolge van basiseffecten in verband met de daling van de olieprijs eind De inflatie, zo wordt voorzien, zal gedurende 2016 en 2017 verder aantrekken, ondersteund door het verwachte economische herstel, de doorwerking van dalingen van de wisselkoers van de euro die zich in het verleden hebben 1 Zie het artikel Door medewerkers van de ECB samengestelde macro-economische projecties voor het eurogebied van september 2015, dat op 3 september 2015 is gepubliceerd op de website van de ECB. ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Economische en monetaire ontwikkelingen 4

5 voorgedaan, en de aanname van een enigszins hogere olieprijs in de komende jaren, zoals naar voren komt uit de oliefuturesmarkten. Deze stijging van de inflatie op jaarbasis zal zich echter, zo is op dit moment de verwachting, iets langzamer voordoen dan tot dusverre verwacht. De door medewerkers van de ECB samengestelde macro-economische projecties voor het eurogebied van september 2015 voorzien een HICP-inflatie op jaarbasis van 0,1% in 2015, 1,1% in 2016 en 1,7% in Vergeleken met de door medewerkers van het Eurosysteem samengestelde macro-economische projecties van juni 2015, zijn de vooruitzichten voor de HICP-inflatie neerwaarts bijgesteld, voornamelijk ten gevolge van een lagere olieprijs. Rekening houdend met de meest recente ontwikkelingen in de olieprijs en recente wisselkoersen, bestaan er neerwaartse risico s voor de door medewerkers in september samengestelde projecties voor de inflatie. De door de ECB genomen monetairbeleidsmaatregelen blijven hun weg vinden naar de kredietvoorwaarden en blijven steun geven aan de dynamiek van de ruime geldhoeveelheid en de kredietverlening. De gerichte langerlopende herfinancieringstransacties ( targeted longer-term refinancing operations of TLTRO s) en het uitgebreide programma voor de aankoop van activa hebben bijgedragen aan verbeteringen in de monetaire en kredietverstrekkingsindicatoren. De financieringskosten van banken hebben zich in het tweede kwartaal van 2015 op een historisch laag punt gestabiliseerd, en gunstige kredietvoorwaarden blijven steun geven aan een geleidelijk herstel van de kredietgroei. Daarnaast zijn de verschillen in bancaire debetrentes tussen de landen van het eurogebied verder kleiner geworden. De algehele jaarlijkse stroom van externe financiering aan nietfinanciële vennootschappen heeft zich, zo is de schatting, in het tweede kwartaal van 2015 gestabiliseerd, hoewel de dynamiek van leningen aan niet-financiële vennootschappen zwak blijft. Een krachtiger groei van de kredietverlening aan de overheid en een verdergaand geleidelijk herstel van de kredietverlening aan de particuliere sector ondersteunen de groei van de ruime geldhoeveelheid. De Raad van Bestuur acht het te vroeg om te concluderen of de recente economische en financiëlemarktontwikkelingen een blijvende invloed zouden kunnen hebben op het verwezenlijken van een duurzaam beloop van de inflatie in de richting van zijn middellangetermijndoelstelling of dat zij dienen te worden gezien als voornamelijk van voorbijgaande aard, en zal alle relevante binnenkomende informatie nauwlettend blijven volgen. Op basis van zijn reguliere economische en monetaire analyses en in overeenstemming met zijn indicaties omtrent het toekomstige rentebeleid, besloot de Raad van Bestuur tijdens zijn vergadering op 3 september de basisrentetarieven van de ECB onveranderd te laten en bevestigde de Raad dat het programma voor de aankoop van activa voorspoedig blijft verlopen. Wat de toekomst betreft, zal de Raad van Bestuur de risico s voor de vooruitzichten voor de prijsontwikkeling op de middellange termijn nauwlettend volgen en daarbij vooral letten op de doorwerking van zijn monetairbeleidsmaatregelen, en op de mondiale economische, financiële, grondstoffenprijzen- en wisselkoersontwikkelingen. ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Economische en monetaire ontwikkelingen 5

6 De Raad van Bestuur benadrukt zijn bereidheid en vermogen handelend op te treden, indien gerechtvaardigd, door gebruik te maken van alle instrumenten die de Raad binnen zijn mandaat ter beschikking staan, en wijst er met name op dat het programma voor de aankoop van activa voldoende flexibiliteit biedt in termen van aanpassing van de omvang, samenstelling en duur van het programma. In de tussentijd zal het Eurosysteem volledig blijven doorgaan met zijn maandelijkse activa-aankopen ter waarde van 60 miljard, die bedoeld zijn te lopen tot eind september 2016 of, indien nodig, tot later en in ieder geval tot de Raad van Bestuur bewijs ziet van een duurzame aanpassing van het beloop van de inflatie die in overeenstemming is met zijn doel van het verwezenlijken van een inflatie onder maar dicht bij 2% op de middellange termijn. De Raad van Bestuur benadrukt nog eens dat het nodig is zijn monetairbeleidsmaatregelen krachtig ten uitvoer te leggen en alle relevante binnenkomende informatie nauwlettend te volgen met het oog op de invloed op de middellangetermijnvooruitzichten voor de prijsstabiliteit. ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Economische en monetaire ontwikkelingen 6

7 1 Externe omgeving De groei van de wereldeconomie zet gestaag door, zij het niet overal in gelijke mate. Enerzijds wordt de economische bedrijvigheid in de ontwikkelde economieën gestimuleerd door de lage olieprijzen, de aanhoudend ruime financieringsomstandigheden, minder bezuinigingen en een aantrekkende arbeidsmarkt. Anderzijds zijn de vooruitzichten in de opkomende markteconomieën verslechterd als gevolg van de toegenomen onzekerheid, waarbij de groei in sommige landen wordt afgeremd door structurele belemmeringen en macro-economische onevenwichtigheden en andere landen zich moeten aanpassen aan de lagere grondstoffenprijzen en krappere externe financieringscondities. De inflatiedruk blijft naar verwachting beperkt, gezien de recente verlaging van de olieprijzen en de wereldwijd nog altijd overvloedige reservecapaciteit. Grafiek 1 Samengestelde wereldwijde PMI voor de productie (spreidingsindex) wereldwijd buiten het eurogebied wereldwijd buiten het eurogebied: langetermijngemiddelde opkomende markteconomieën ontwikkelde economieën buiten het eurogebied Mondiale economische bedrijvigheid en handel Uit gegevens van de nationale rekeningen en enquête-indicatoren blijkt dat de mondiale economische bedrijvigheid zich in het tweede kwartaal bescheiden en in ongelijke mate heeft ontwikkeld. In de ontwikkelde economieën blijft de economische bedrijvigheid krachtig. In de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk trok de groei weer aan, hoewel de bedrijvigheid in Japan na een sterk eerste kwartaal fors terugviel. In de opkomende markteconomieën is de situatie divers. Enerzijds bevindt Rusland zich in een diepe recessie en wijzen enquêtegegevens op een verdere verzwakking in Brazilië. Anderzijds is de groei in China in het tweede kwartaal hersteld en blijft de groei in de Centraalen Oost-Europese landen buiten het eurogebied naar verwachting veerkrachtig. Enquêtes wijzen op een zwakke wereldwijde industriële productie in de afgelopen maanden, maar de algemene bedrijvigheid laat een krachtiger beeld zien. De samengestelde wereldwijde PMI voor de productie, ongerekend het eurogebied, bleef in augustus globaal ongewijzigd ten opzichte van de voorgaande maand en in lijn met het gemiddelde over het tweede kwartaal, wat duidt op enige veerkracht in de mondiale bedrijvigheid (zie Grafiek 1). Wat de toekomst betreft, wijzen de samengestelde voorlopende indicatoren van de OESO en de World Economic Climate Index van de Ifo op een aanhoudend bescheiden herstel van de wereldeconomie Bronnen: Markit en ECB-berekeningen. Toelichting: De meest recente waarneming betreft augustus De opkomende markteconomieën zijn Brazilië, China, India en Rusland. De ontwikkelde economieën zijn Japan, de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. De recente daling van de grondstoffenprijzen biedt op de korte termijn een extra stimulans voor de wereldwijde vraag. Na een herstel in het tweede kwartaal is de prijs van ruwe Brent-olie in het derde kwartaal ruim 20% gedaald, hoewel de markten gezien de curve van de olieprijsfutures voor de komende jaren nog altijd een geleidelijke stijging van de olieprijzen inprijzen. De recente daling ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Economische en monetaire ontwikkelingen 7

8 Grafiek 2 Detailhandelsverkopen (groei op jaarbasis, driemaands gemiddelde) ontwikkelde economieën (links) opkomende olie-exporterende landen (links) opkomende olie-importerende landen (rechts) Bronnen: Nationale gegevens, IMF en ECB-berekeningen. Toelichting: De meest recente waarneming betreft juni De ontwikkelde economieën zijn het eurogebied, Japan, de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. Opkomende olie-importeurs zijn China, Indonesië, Korea, Turkije en Mexico. Opkomende olie-exporteurs zijn Rusland, Brazilië, Colombia, Chili en Zuid-Afrika. is met name het gevolg van ontwikkelingen aan de aanbodzijde. Er is op de oliemarkt nog altijd sprake van overaanbod, doordat de OPEC boven haar doelstelling blijft produceren en de productie van schalieolie veerkrachtiger is dan verwacht. Daarnaast lijkt de 30 markt langzamerhand rekening te houden met het vooruitzicht van een grotere aanvoer vanuit Iran. Maar 27 ook een afnemende vraag, vooral in de opkomende 24 markteconomieën, speelt een rol. Dit is in lijn met de 21 factoren die aan de prijsdaling van andere grondstoffen 18 ten grondslag liggen ook de metaalprijzen zijn het 15 afgelopen jaar substantieel gedaald, wat eveneens te 12 maken kan hebben met de minder uitbundige groei 9 in de opkomende landen (zie ook Kader 1). In het 6 algemeen wordt verwacht dat de medio vorig jaar ingezette daling van de olieprijzen een stimulans vormt 3 voor de vraag vanuit de olie-importerende landen en dat het effect op de olie-exporterende economieën daarmee wordt gecompenseerd. Met het inzakken van de olieprijzen sinds het piekniveau in 2014 is in de ontwikkelde landen ook de inflatie gedaald, waardoor de reëel besteedbare inkomens zijn gestegen. De detailhandelsverkopen zijn in de ontwikkelde economieën en in de opkomende olie-importerende landen ten opzichte van een jaar geleden aangetrokken, maar in de belangrijkste olie-exporterende landen scherp teruggevallen (zie Grafiek 2). Het monetaire beleid blijft soepel en draagt bij aan een wereldwijd gunstig financieel klimaat. De markten gaan nog altijd uit van een eerste renteverhoging in de Verenigde Staten in het komende halfjaar. Wat Japan betreft, wordt verwacht dat de beleidsrente de komende twee jaar laag blijft. In China, India en diverse andere (merendeel olie-importerende) opkomende landen zijn desinflatoire ontwikkelingen aanleiding geweest voor een verdere monetaire beleidsversoepeling, terwijl de rente in Rusland na een scherpe verhoging tijdens de financiële onrust vorig jaar december verder is genormaliseerd. Van de belangrijkste opkomende markteconomieën heeft alleen Brazilië de beleidsrente structureel verhoogd, vanwege de aanhoudend hoge inflatiedruk als gevolg van forse verhogingen van de door de overheid gereguleerde prijzen, hardnekkig hoge prijzen in de particuliere sector en een verdere afwaardering van de nationale munt. In China heeft de centrale bank per 11 augustus 2015 een wijziging doorgevoerd in de wijze waarop de wisselkoers dagelijks wordt vastgesteld om zo meer marktwerking toe te laten. Als gevolg daarvan verloor de renminbi de week daarna 3% in waarde ten opzichte van de Amerikaanse dollar. In de ontwikkelde landen zijn de langetermijnrendementen op overheidsobligaties na een scherpe stijging in mei en begin juni de afgelopen twee maanden globaal gestabiliseerd. Ondanks deze correctie liggen de rendementen nog altijd dichtbij het lage niveau van eind 2014 en blijven de termijnpremies beperkt. De obligatierendementen in de opkomende markteconomieën bewegen zich globaal in lijn met die in de ontwikkelde landen. De totale particuliere portefeuille-instroom in de opkomende markteconomieën is ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Economische en monetaire ontwikkelingen 8

9 evenwel licht afgenomen, terwijl de lagere valutakoers in sommige landen tot gevolg heeft gehad dat financiering in dollars duurder is geworden. Daar komt bij dat door de recente verliezen en volatiliteit op de Chinese aandelenmarkt meer onzekerheid ontstaat. Als die aanhoudt, resulteert deze op termijn mogelijk in krappere financieringscondities, met name voor kwetsbare opkomende markteconomieën. Verwacht wordt dat de mondiale groei wordt gedragen door een aanhoudend herstel in de ontwikkelde economieën. Nu de tegenwind in de vorm van afbouw van schulden in de particuliere sector en begrotingsconsolidatie geleidelijk afneemt, wint het herstel in de ontwikkelde landen naar verwachting aan kracht. Door de lage olieprijzen, de aanhoudend soepele financieringsomstandigheden, de aantrekkende arbeidsmarkt en het vertrouwensherstel zijn de vooruitzichten verbeterd. In de Verenigde Staten wordt de groei gestimuleerd door de hogere bestedingen van huishoudens, die hun reële inkomens hebben zien toenemen dankzij de lagere olieprijzen, de gunstige financieringsvoorwaarden, het aanhoudend herstel op de arbeids- en huizenmarkt, een lager remmend effect van het begrotingsbeleid en de afbouw van het balansherstel door huishoudens. De hogere, effectieve wisselkoers van de Amerikaanse dollar zet op de korte termijn echter een rem op de exportgroei, terwijl de lagere olieprijzen druk zetten op de investeringen in de energiesector. Voor Japan wordt verwacht dat de groei in het tweede halfjaar weer aantrekt, wanneer huishoudens profiteren van de reële-inkomensstijging die het gevolg is van de lagere olieprijzen en de export profiteert van een aantrekkende buitenlandse vraag en de lage koers van de Japanse yen. In het Verenigd Koninkrijk blijft de economie naar verwachting relatief krachtig groeien. Hoewel de begrotingsconsolidatie naar verwachting een rem zet op de groei, zorgen de lage energieprijzen en een versnelling van de loongroei voor een stijging van de reëel besteedbare inkomens en daarmee van de particuliere consumptie. Daarbij worden de bedrijfsinvesteringen aangezwengeld door een aantrekkende vraag en soepelere kredietvoorwaarden. Daarentegen geven de vooruitzichten voor de opkomende landen voor de middellange termijn een gemengd beeld te zien vanwege het hoge onzekerheidsniveau. In diverse grote opkomende markteconomieën is het groeitempo de afgelopen vier jaar beduidend afgenomen en blijft de groei daar op de middellange termijn naar verwachting zwak. In sommige landen is de potentiële groei als gevolg van structurele belemmeringen en macro-economische onevenwichtigheden vertraagd. Weer andere opkomende markteconomieën bevinden zich in een proces van aanpassing aan lagere grondstoffenprijzen, toegenomen politieke onzekerheid en krappere externe financieringscondities. In China is de groei in het tweede kwartaal weer aangetrokken. De recente verlaging van de beleidsrente, de bescheiden stimuleringsmaatregelen van de centrale overheid en de pogingen om de financieringsregels voor lokale overheden te versoepelen, vormen naar verwachting een stimulans voor de vraag. Door de recente malaise op de aandelenmarkt zijn de vooruitzichten echter met meer onzekerheid omgeven. Daar komt bij dat de Chinese leiders in toenemende mate het accent leggen op het wegnemen van financiële knelpunten en macro-economische onevenwichtigheden, hetgeen naar verwachting een rem zet op de groei op de middellange termijn. De Centraal- en Oost-Europese landen buiten het eurogebied laten sterke resultaten zien dankzij een aantrekkende binnenlandse vraag, die gestimuleerd wordt door een verbeterde dynamiek op de arbeidsmarkt en de ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Economische en monetaire ontwikkelingen 9

10 recente daling van de olieprijzen, waardoor huishoudens meer zijn gaan uitgeven. Daarentegen zijn de vooruitzichten voor Brazilië verslechterd, nu verwacht wordt dat de monetaire en budgettaire beleidsverkrapping een rem zet op de investeringen en de bedrijvigheid. Op de middellange termijn wordt de groei daarnaast gedrukt door knelpunten aan de aanbodzijde en de noodzaak om een oplossing te vinden voor de forse macro-economische onevenwichtigheden en de hoge inflatie. Ook Rusland maakt momenteel een diepe recessie door. Ondanks een lichte versoepeling van de financieringscondities sinds de jaarwisseling blijven de financieringskosten hoog. Er is sprake van een hoog onzekerheidsniveau en een zwak ondernemersvertrouwen, terwijl de lagere olie-inkomsten naar verwachting een scherpe daling van de overheidsuitgaven tot gevolg zullen hebben. Grafiek 3 Volume van de wereldhandel in goederen (driemaands op driemaands mutaties in procenten; links: bijdragen in procentpunten; rechts: spreidingsindex) wereldwijde nieuwe uitvoerorders, PMI (rechts) wereldwijde PMI m.u.v. verwerkende industrie eurogebied (rechts) gemiddelde wereldhandel over de periode (links) wereldhandel (links) De scherpe daling van de invoer vanuit een aantal grote opkomende markteconomieën zorgde in de eerste helft van 2015 voor een matiging van de groei van de wereldhandel. Uit gegevens van de nationale rekeningen blijkt dat de wereldwijde invoer (ongerekend het eurogebied) in het eerste kwartaal 7,5 65 met 0,2% is gedaald en de beschikbare gegevens wijzen op aanhoudende zwakte in het tweede kwartaal. 5,0 60 Zo blijkt uit de cijfers van het Centraal Planbureau 2,5 0, over de wereldhandel dat de invoer in het tweede kwartaal wereldwijd op kwartaalbasis met 0,9% is teruggelopen. Hoewel in de ontwikkelde economieën -2,5 45 en in de Centraal- en Oost-Europese landen buiten -5,0-7, het eurogebied in 2015 sprake is van een veerkrachtig invoer, wordt het wereldwijde totaalcijfer beïnvloed door forse afnames in een aantal belangrijke opkomende -10,0 30 markteconomieën. In Rusland zakte de invoer in -12,5-15, het eerste kwartaal in vanwege een teruglopende binnenlandse vraag en een lagere valutakoers. Ook de Bronnen: Markit, CPB en ECB-berekeningen. Toelichting: De meest recente waarneming voor de PMI betreft augustus 2015 en voor de wereldhandel juni invoer vanuit China was in het eerste halfjaar zwak, ook hier als gevolg van een teruglopende binnenlandse vraag. Op de korte termijn wordt verwacht dat de wereldhandel zich zeer geleidelijk herstelt. Tegelijkertijd wijzen enquête-indicatoren op een nogal matige groei van de wereldhandel. Zo is de wereldwijde PMI voor nieuwe uitvoerorders in juli gedaald (zie Grafiek 3). Voor de langere termijn wordt, gezien de aanhoudend bedrukte vooruitzichten voor de invoer vanuit de opkomende markteconomieën, een matige groei van de wereldhandel verwacht en een mondiale invoer die niet meer dan gelijke tred houdt met het mondiale bbp. Over het algemeen genomen wijzen de wereldwijde groeivooruitzichten op een bescheiden, uiteenlopend herstel. Volgens de macro-economische projecties die in september 2015 door medewerkers van de ECB zijn samengesteld en die voor de financiële aannames en de aannames voor de grondstoffenprijzen gebaseerd zijn op 12 augustus als afsluitdatum, versnelt de mondiale reële bbp-groei (ongerekend het eurogebied) zich naar verwachting geleidelijk van 3,2% in 2015 naar 3,8% in 2016 en 4,0% in De buitenlandse vraag in het eurogebied groeit naar verwachting ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Economische en monetaire ontwikkelingen 10

11 van 1,4% in 2015 naar 3,3% in 2016 en 4,1% in Vergeleken met de projecties van juni 2015 betekent dit een neerwaartse bijstelling van de verwachtingen voor de mondiale groei, met name als gevolg van de zwakkere vooruitzichten voor de opkomende markteconomieën. De projecties voor de buitenlandse vraag in het eurogebied zijn forser bijgesteld, omdat inmiddels wordt aangenomen dat de zwakke bedrijvigheid in de opkomende markteconomieën zwaarder op de invoer drukt dan eerder werd voorzien. De risicobalans voor de vooruitzichten voor de mondiale handel en bedrijvigheid helt nog steeds over naar neerwaartse zijde. Met name de huidige ontwikkelingen in de opkomende markteconomieën kunnen potentieel een nog groter negatief effect op de mondiale groei hebben via handels-, financiële en vertrouwenseffecten. Daar komt bij dat sommige opkomende landen na een periode van risicospreiding en beperkte volatiliteit kwetsbaar zijn voor een verschuiving in het mondiale risicosentiment. Ook geopolitieke risico s blijven een bedreiging voor de vooruitzichten vormen. Een scenario waarin de spanningen tussen Rusland en Oekraïne weer oplopen, kan negatieve gevolgen hebben voor de wereldwijde groei. Grafiek 4 CPI-inflatie (mutaties in procenten op jaarbasis) OESO-landen Brazilië Rusland China India Mondiale prijsontwikkelingen De mondiale inflatie blijft laag als gevolg van de scherp lagere olieprijzen. De twaalfmaands consumptieprijsinflatie in de OESO-landen bleef in juli onveranderd op 0,6%. De jaar-op-jaar inflatie exclusief energie- en voedselprijzen bleef eveneens stabiel op 1,6% (zie Grafiek 4). De totale inflatie bleef in de belangrijkste ontwikkelde economieën globaal onveranderd laag. Buiten de OESO-landen is er in China en India nog altijd sprake van een brede desinflatoire druk. Daarentegen blijft de inflatie in Brazilië en Rusland onverminderd hoog vanwege de waardedaling van de beide nationale munten, waardoor de invoer duurder is geworden Bronnen: Nationale gegevens en de OESO. Toelichting: De meest recente waarneming betreft juli Verwacht wordt dat de mondiale inflatie in de komende periode slechts geleidelijk aantrekt. Door de recente daling van de olie- en andere grondstoffen prijzen wordt de inflatiedruk op de korte termijn naar verwachting getemperd, maar deze negatieve bijdrage van de energiecomponent neemt geleidelijk af naarmate de effecten van de eerdere olieprijsdalingen wegebben. Bovendien wijst de opwaartse helling van de futurescurve voor olie op een licht herstel van de olieprijzen. Dit zou betekenen dat de energieprijzen weer een hogere bijdrage gaan leveren aan de totale inflatie. De verwachting is echter dat de reservecapaciteit slechts geleidelijk afneemt omdat de mondiale economische bedrijvigheid naar verwachting maar langzaam aantrekt. Ook de inflatiedruk die uitgaat van de lonen en kosten, blijft naar verwachting over het algemeen genomen beperkt. ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Economische en monetaire ontwikkelingen 11

12 2 Financiële ontwikkelingen Langlopende nominale rendementen op overheidsobligaties in het eurogebied zijn in de periode van begin juni tot begin september licht gedaald na in eerdere maanden een belangrijke stijging te hebben doorgemaakt. De daling vond plaats in een omgeving die werd gekenmerkt door zwakkere vooruitzichten voor de mondiale economie, een dalende olieprijs en een afnemende rente op inflatiegebonden swaps. Ook de aandelenkoersen zijn gedaald bij een hoger volatiliteitsniveau, in het bijzonder na de devaluatie van de renminbi en de omvangrijke verliezen op de Chinese aandelenmarkt in augustus. De met de ontwikkelingen in Griekenland samenhangende onzekerheden, die eind juni en begin juli een hoogtepunt bereikten, werkten iets sterker door op de aandelenmarkten dan op de obligatieen valutamarkten. Al met al was het financiële effect echter beperkt en tijdelijk. De effectieve wisselkoers van de euro is tussen begin juni en 2 september 2015 weer aanzienlijk gestegen. Er was in de verslagperiode sprake van twee belangrijke perioden van verhoogde spanning. De eerste daarvan hing samen met de ontwikkelingen in Griekenland eind juni en begin juli. Deze periode heeft op de markten per saldo een relatief gedempt effect gehad. Dat blijkt onder andere uit het rendementsverschil van tienjaars overheidsobligaties in de landen van het eurogebied met een lagere kredietbeoordeling en het vergelijkbare Duitse rendement. Dat verschil is in die periode slechts in geringe mate toegenomen en zat alweer snel op het oude niveau. Op het hoogtepunt van de onrust was het rendementsverschil ten opzichte van tienjaars bunds in de meeste landen van het eurogebied maximaal met 35 basispunten gestegen. Net als andere risicomaatstaven is de in opties besloten volatiliteit op de obligatiemarkt in die periode slechts matig (en tijdelijk) gestegen. Het effect van de ontwikkelingen in Griekenland was op de aandelenmarkten wat uitgesprokener. Het gevolg: een toename van de impliciete volatiliteit en dalende aandelenkoersen. Tussen 26 juni en 7 juli heeft de Dow Jones EURO STOXX 50-aandelenkoers index meer dan 8% ingeleverd; de impliciete volatiliteit steeg sterk. De euro is in die tijd iets verzwakt ten opzichte van de Amerikaanse dollar. De tweede periode van verhoogde spanning op de financiële markten begon medio augustus en had te maken met de ontwikkelingen in China. In tegenstelling tot de onrust rond Griekenland heeft deze situatie wel een belangrijk effect gehad op de aandelen- en valutamarkten, evenals op de risicoperceptie. De op 11 augustus begonnen daling van de Chinese renminbi werd gevolgd door een periode van forse dalingen van de Chinese aandelenkoersen naast een sterke toename van de wereldwijde onzekerheid. Deze ontwikkelingen werden in combinatie met de snel dalende olieprijs uitgelegd als een teken dat de wereldwijde economische vooruitzichten verzwakken. Dat werkte nadelig door op de internationale financiële markten en op de impliciete volatiliteit. In het eurogebied zijn de aandelenkoersen tussen 11 en 24 augustus met circa 16% gedaald, terwijl tienjaars papier uit het eurogebied met een AAA-rating in diezelfde periode ongeveer 10 basispunten inleverde. De dalingen werden waarschijnlijk verder ook in de hand gewerkt door de toename van de euro, de afbouw van de carry trades met de euro als financieringsvaluta (wat meestal gebeurt in tijden van verhoogde onzekerheid) en ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Economische en monetaire ontwikkelingen 12

13 het feit dat in de markten steeds minder werd uitgegaan van een direct voor de deur staande verhoging van de beleidsrente in de Verenigde Staten. De schommelingen op de aandelen- en obligatiemarkten zijn tevens versterkt door een lager dan gebruikelijke liquiditeit (als gevolg van seizoensfactoren). Het rendement op tienjaars overheidsobligaties uit het eurogebied met een AAA-rating is tussen begin juni en begin september licht gedaald, naar een zeer laag niveau. In eerste instantie was het gemiddelde rendement verder gestegen, van 0,93% op 4 juni naar 1,08% op 10 juni, een voortzetting van de trend die zich sinds medio april aftekende. Tot medio juli bleef dat obligatierendement daarna in grote lijnen stabiel, mogelijk ook vanwege de gemengde economische cijfers. Vervolgens daalde het rendement op deze tienjaars overheidsobligaties, tot circa 0,90% begin september. Het rendementsverschil in het eurogebied ten opzichte van Duitsland is in de verslagperiode licht gedaald, terwijl er ten tijde van de al genoemde perioden van verhoogde onzekerheid sprake was van enige volatiliteit. De in opties besloten volatiliteit op de obligatiemarkt is ondanks een aantal tijdelijke uitschieters naar boven per saldo toch stabiel gebleven. EONIA-swaprente laat vergelijkbare ontwikkeling zien als rendement op papier met AAA-rating. De EONIA-swaprente is het meest gedaald in het middellange segment. Bij de langste looptijden (zie ook Grafiek 5) werd een kleine stijging genoteerd. In overeenstemming met de ontwikkeling van de obligatierente ging ook de EONIA-termijnrente tijdens de verslagperiode omlaag, in ieder geval tot een looptijd van acht jaar. De sterkste daling van circa 20 basispunten werd genoteerd voor de vierjaarstermijnrente (zie Grafiek 6). Grafiek 5 EONIA-swaprente (procenten per jaar) 3,0 tweejaars EONIA-swap vijfjaars EONIA-swap tienjaars EONIA-swap dertigjaars EONIA-swap Grafiek 6 EONIA-termijncurve (procenten per jaar) 2,5 5 juni september 2015 na de vergadering van de Raad van Bestuur op 16 juli ,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5 jan. apr. juli okt. jan. apr. juli , Bron: Thomson Reuters. Toelichting: De meest recente waarneming betreft 2 september Bronnen: Thomson Reuters en ECB-berekeningen. ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Economische en monetaire ontwikkelingen 13

14 Grafiek 7 Tienjaars reële, nominale en inflatiegebonden swaprentes in het eurogebied (procenten per jaar) tienjaars reële swap (nominale minus inflatiegebonden swap) tienjaars nominale swap tienjaars inflatiegebonden swap -2 jan. apr. juli okt. jan. apr. juli Bronnen: Thomson Reuters en ECB-berekeningen. Toelichting: De tienjaars reële swap wordt afgeleid van de tienjaars EONIA-swap en de tienjaars infl atiegebonden swap. De meest recente waarneming betreft 2 september Grafiek 8 Rendementen op bedrijfsobligaties in het eurogebied (procenten per jaar) 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 jan. financiële vennootschappen niet-financiële vennootschappen apr. juli okt. jan. apr. juli Bronnen: iboxx en ECB. Toelichting: De meest recente waarneming betreft 2 september De daling van de nominale rente kwam ook terug in een lagere rente op inflatiegebonden swaps in juli en augustus. Uit een ontleding van de tienjarige nominale EONIA-swaprente naar tienjaars inflatiegebonden swaps en, als restpost, de reële rente over tien jaar blijkt dat circa tweederde van de schommelingen in het nominale rendement van juni afkomstig was uit veranderingen in de reële rente, terwijl eenderde viel terug te voeren op de rente op inflatiegebonden swaps (zie Grafiek 7). In juli en augustus is de relatieve bijdrage van deze twee delen aanzienlijk veranderd: het lagere nominale rendement hing volledig samen met de lagere rente op inflatie gebonden swaps. (Zie ook Paragraaf 4 voor nadere informatie over de ontwikkeling van de inflatieverwachtingen). De rendementen op bedrijfsobligaties hielden zich ondanks de diverse spanningen op de financiële markten staande, al was er wel sprake van enige stijging in de verslagperiode. Al met al ontwikkelden de rendementen op bedrijfsobligaties ten opzichte van het gemiddelde rendement op overheidsobligaties in het eurogebied met een AAA-rating zich in overeenstemming met de risicoperceptie. Oftewel: als reactie op de onzekerheid rond de ontwikkelingen in Griekenland stegen ze eind juni en begin juli. Na enige matiging was er vervolgens weer sprake van een stijging in de tweede helft van augustus onder invloed van de groeiende internationale onzekerheid (zie Grafiek 8). De rendementen op bedrijfsobligaties zijn tussen begin juni en begin september met 5 tot 20 basispunten gestegen, afhankelijk van de sector en de ratingcategorie. Ook in andere categorieën ontwikkelde het rendementsecart zich in grote lijnen hetzelfde; dat wil zeggen, buiten effecten uit de publieke sector die in het kader van het APP worden aangekocht, namelijk gedekte obligaties en effecten op onderpand van activa (ABS). Op die gedekte obligaties bleven de spreads gedurende de verslagperiode trouwens grotendeels hetzelfde, maar in de disconteringsmarge ( discount margin ) op ABS met een lagere rating werd een lichte stijging waargenomen. ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Economische en monetaire ontwikkelingen 14

15 Grafiek 9 Aanzienlijke verliezen werden opgetekend voor Aandelenindices financiële en niet-financiële de aandelenmarkten in het eurogebied, zowel vennootschappen in de financiële als in de niet-financiële sector. (1 januari 2014 = 100) De koersen van financiële en niet-financiële aandelen financiële vennootschappen in het eurogebied zijn van begin juni tot begin september gedaald met financiële vennootschappen in de VS niet-financiële vennootschappen in het eurogebied respectievelijk 8% en 10% (zie Grafiek 9). Hoewel het niet-financiële vennootschappen in de VS verloren terrein in verband met de ontwikkelingen in 130 Griekenland medio juli wel weer was teruggewonnen, zijn de aandelenkoersen door de onzekerheid over 120 de internationale vooruitzichten in de tweede helft van augustus fors onderuit gegaan. In tegenstelling 110 tot het eurogebied zijn de koersen van Amerikaanse financiële en niet-financiële ondernemingen tussen begin juni en medio juli in grote lijnen stabiel gebleven. 100 Daaruit blijkt wel dat de turbulentie van die periode toch vooral uit het eurogebied afkomstig was. Vanaf medio 90 jan. apr. juli okt. jan. apr. juli juli incasseerden de Amerikaanse aandelenkoersen onder invloed van slechtere vooruitzichten voor de Bron: Thomson Reuters. mondiale groei twee keer zo grote verliezen als de Toelichting: Gebaseerd op de marktindices van Datastream. De meest recente waarneming betreft 2 september koersen in het eurogebied. De impliciete volatiliteit van de aandelenmarkten steeg gedurende de verslagperiode met respectievelijk 8 en 10 procentpunt in het eurogebied en de Verenigde Staten. De EONIA is tussen begin juni en begin september gestabiliseerd terwijl de overliquiditeit geleidelijk is toegenomen. Na in eerste instantie geleidelijk te zijn gedaald na de aankondiging van de uitgebreide APP is de EONIA daarna gestabiliseerd. Bij een geleidelijk toename van de overliquiditeit werd tussen begin juni en 2 september een gemiddelde van -0,12% Grafiek 10 genoteerd. Die hogere overliquiditeit hing vooral Veranderingen in de wisselkoers van de euro ten samen met de APP-aankopen en met de gerichte opzichte van enkele valuta s langerlopende herfinancieringstransactie die in juni (procenten) is toegewezen. In Kader 2 wordt nader ingegaan op sinds 2 september 2014 sinds 2 juni 2015 de liquiditeitsverhoudingen en de monetaire beleidstransacties. Het driemaandstarief voor de EURIBOR, dat eind april voor het eerst negatief werd, bleef zich verder naar beneden bewegen en noteerde op 2 september -0,033%. In Kader 3 wordt aan de hand van TARGET2-transactiedata nader inzicht gegeven in de ontwikkelingen in de niet door onderpand gedekte eendaagse geldmarkten sinds In Kader 4 wordt kort behandeld wat TARGET-saldi zijn en welke factoren een rol spelen bij hun ontwikkeling. EER-38 Chinese renminbi Amerikaanse dollar Britse pond Zwitserse frank Japanse yen Poolse zloty Tsjechische koruna Zweedse kroon Russische roebel Turkse lira Zuid-Koreaanse won Indonesische roepia Hongaarse forint Deense kroon Roemeense leu Taiwanese dollar Braziliaanse real Indiase roepie Kroatische kuna Bron: ECB. Toelichting: Mutaties in procenten ten opzichte van 2 september EER-38 is de nominaal-effectieve wisselkoers van de euro ten opzichte van de valuta s van 38 van de belangrijkste handelspartners van het eurogebied. De effectieve wisselkoers van de euro is tussen begin juni en 2 september met 4,8% gestegen. Bilateraal is de Europese munt met 2,0% gestegen ten opzichte van de Amerikaanse dollar (zie ook Grafiek 10). Ook ten opzichte van het pond, de Zwitserse frank, de Zweedse kroon en de Chinese ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Economische en monetaire ontwikkelingen 15

16 renminbi is de Europese munt weer gestegen. De Russische munt had ondertussen last van de dalende olieprijs en de onder druk staande economische bedrijvigheid in Rusland. De euro is daardoor met 30% ten opzichte van de roebel gestegen. De euro trok verder ook aan ten opzichte van de valuta s van diverse andere opkomende markteconomieën en grondstoffenexporterende landen. Ten opzichte van de Japanse yen en de Tsjechische koruna werd daarentegen een daling genoteerd. De Deense kroon bleef dicht in de buurt van haar spilkoers in het ERM II. Kader 5 presenteert de recente bijstelling van de handelsgewichten waarop de effectieve wisselkoersen van de euro zijn gebaseerd. ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Economische en monetaire ontwikkelingen 16

17 3 Economische bedrijvigheid Het economisch herstel in het eurogebied is geleidelijk verder verstevigd, zij het trager dan aanvankelijk was verwacht. Het reëel bbp in het eurogebied is in het tweede kwartaal van 2015 blijven groeien, zij het ietwat trager dan in het eerste kwartaal. De meest recente enquête-indicatoren geven aan dat het groeitempo van het reëel bbp in de tweede helft van dit jaar grotendeels vergelijkbaar is met dat in het tweede kwartaal. Verwacht wordt dat het herstel van de economische bedrijvigheid daarna zal aanhouden. De lage olieprijzen zullen het reëel beschikbaar inkomen versterken en zodoende de particuliere consumptie en de winstgevendheid van bedrijven ondersteunen. Daarnaast zou de zeer accommoderende monetairebeleidskoers de algemene financieringsvoorwaarden verder moeten helpen versoepelen en de toegang tot krediet helpen verbeteren, wat zal aanmoedigen tot meer bedrijfsinvesteringen. Tegelijkertijd zal de groei naar verwachting iets zwakker zijn dan verwacht, met name als gevolg van de vertraging in de opkomende economieën, wat de mondiale groei en derhalve de vraag naar uitvoer uit het eurogebied zal drukken. Tegen die achtergrond wordt in de door medewerkers van de ECB samengestelde macro-economische projecties voor het eurogebied van september 2015 een enigszins zwakkere groei voorzien dan in de macroeconomische projecties van juni 2015 die werden samengesteld door medewerkers van het Eurosysteem. Grafiek 11 Reële bbp-groei in het eurogebied en samenstelling (mutaties in procenten op kwartaalbasis en bijdragen in procenten op kwartaalbasis) bbp voorraadmutaties particuliere consumptie overheidsconsumptie netto-uitvoer bruto-investeringen in vaste activa Bronnen: Eurostat en berekeningen van de ECB. Toelichting: De gegevens over bbp-groei in het eurogebied voor het tweede kwartaal van 2015 zijn afkomstig uit de voorlopige raming van Eurostat. Het reëel bbp in het eurogebied is in het tweede kwartaal van 2015 blijven groeien, zij het ietwat trager dan in het eerste kwartaal. Volgens de voorlopige raming van Eurostat steeg de reële bbpgroei in het eurogebied in het tweede kwartaal van 2015 met 0,3% op kwartaalbasis, tegen 0,4% in het eerste kwartaal (zie Grafiek 11). Deze uitkomst van het groeiverloop lag iets lager dan in de door medewerkers van het Eurosysteem samengestelde projecties van juni 2015 was verwacht. Hoewel op de afsluitdatum van dit Economisch Bulletin geen uitsplitsing voorhanden was, wijzen de beschikbare gegevens erop dat de particuliere consumptie en het uitvoersaldo een positieve bijdrage aan de groei hebben geleverd, laatstgenoemde als gevolg van een toenemend marktaandeel van de uitvoer uit het eurogebied dankzij de ondersteunende wisselkoers van de euro. De investeringen en voorraadmutaties hebben in het tweede kwartaal daarentegen waarschijnlijk negatief aan de groei bijgedragen. Volgens de indicatoren van het ondernemersvertrouwen blijft het groeitempo op korte termijn vergelijkbaar met dat in het tweede kwartaal. De beschikbare enquêtegegevens tot en met augustus wijzen op een aanhoudende, gematigde groei op korte termijn. Zo lieten zowel de Economic Sentiment Indicator (ESI) van de Europese Commissie als de samengestelde Purchasing Managers Index (PMI) lieten een lichte verbetering ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Economische en monetaire ontwikkelingen 17

18 optekenen tussen het tweede kwartaal van 2015 en de eerste twee maanden van het derde kwartaal. Bovendien kwamen beide indicatoren in juli en augustus boven hun langetermijngemiddelde uit. Terwijl zowel de ESI als de PMI in augustus stegen, verzwakte het ondernemersvertrouwen in de sectoren investeringsgoederen en halffabricaten, deels als gevolg van een zwakkere beoordeling van het niveau van de exportorderportefeuilles tegen de achtergrond van een verslechtering van de mondiale groeivooruitzichten. Hoewel een tragere wereldhandel de groeidynamiek in het eurogebied dempt, zullen de eerdere depreciatie van de euro en de lage rente de bedrijfsinvesteringen waarschijnlijk ondersteunen, terwijl de gunstige ontwikkelingen op de arbeidsmarkt en de lagere energieprijzen de particuliere consumptie op korte termijn naar verwachting zullen stimuleren. Grafiek 12 Reëel bbp in het eurogebied (inclusief projecties) (mutaties in procenten op kwartaalbasis) De beoordeling van een trager economisch herstel komt tot uitdrukking in de door medewerkers van de ECB samengestelde macro-economische projecties voor het eurogebied van september 1, Voorzien wordt dat het economisch herstel in 1,0 0,5 0,0-0,5 het eurogebied zich de komende twee jaar geleidelijk zal verbreden, zij het trager dan aanvankelijk was verwacht, met name als gevolg van de groeivertraging in de opkomende economieën. De verwachting is dat de binnenlandse vraag en, in mindere mate -1,0 dan aanvankelijk was verwacht, de externe vraag, -1,5-2,0-2,5-3,0 positief aan de groei zullen bijdragen. Via diverse kanalen zouden de monetairbeleidsmaatregelen van de ECB de bedrijvigheid op korte en middellange termijn verder moeten ondersteunen. De bancaire debetrente blijft naar verwachting historisch laag -3, en de totale vraag, met name de investeringen in Bronnen: Eurostat en het artikel genaamd Door medewerkers van de ECB samengestelde macro-economische projecties voor het eurogebied september 2015, zoals gepubliceerd op de ECB-website op donderdag 3 september Toelichting: Cijfers gecorrigeerd voor aantal werkdagen. De marges rond de projecties zijn gebaseerd op de verschillen tussen de werkelijke uitkomsten en eerdere projecties die over een periode van enkele jaren zijn uitgevoerd. De breedte van de marges is tweemaal de gemiddelde absolute waarde van deze verschillen. De methode voor de berekening van de marges, waarin een correctie voor uitzonderlijke gebeurtenissen is opgenomen, staat beschreven in de New procedure for constructing Eurosystem and ECB staff projection ranges, ECB, december vaste activa, zal naar verwachting profijt trekken van de zeer accommoderende monetairbeleidskoers. Tegelijkertijd blijven het trage tempo waarin structurele hervormingen worden doorgevoerd en de noodzakelijke balansaanpassingen in een aantal sectoren de groei waarschijnlijk drukken. Volgens de door medewerkers van de ECB samengestelde macro-economische projecties voor het eurogebied van september 2015 stijgt het reële bbp in het eurogebied in 2015 op jaarbasis met 1,4%, in 2016 met 1,7% en in 2017 met 1,8% (zie Grafiek 12). De toename van de particuliere consumptie, die het afgelopen jaar de belangrijkste motor van de groei is geweest, heeft mogelijk recentelijk iets aan kracht ingeboet. De detailhandelsverkopen en de registraties van nieuwe personenauto s voor het eurogebied, bijvoorbeeld, namen tijdens het tweede kwartaal van 2015 gezamenlijk met 0,3% op kwartaalbasis toe, tegen 1,3% in 1 Zie Door medewerkers van de ECB samengestelde macro-economische projecties voor het eurogebied september 2015 ( nl.pdf?373c7ff1a c b3f2) ECB Economisch Bulletin, Nummer 6 / 2015 Economische en monetaire ontwikkelingen 18