14 DEC provinsje fryslân provincie fryslân b. Oan de leden fan Provinsjale Steaten. Ljouwert, 13 desimber 2016 Ferstjoerd,

Transcriptie

1 provinsje fryslân provincie fryslân b Oan de leden fan Provinsjale Steaten postbus hm eeuwarden tweebaksmarkt 52 telefoon: (058) telefax: (058) t 1 fs1frl Ljouwert, 13 desimber 2016 Ferstjoerd, 14 DEC Ûs merkteken : Ofdieling : Kultuer en Mienskip Opsteld troch : H. Akerboom / (058) of akerboom(fryslan.frl Jo merkteken Taheakke(n) - Kamerbrief tussenevaluatie bestuursafspraken Friese taal en cultuur - Tussenevaluatie bestuursafspraak Friese taal en cultuur Ûnderwerp Keamerbrief reaksje advys DlNGtiid en tuskenevaluaasje BFTK Achte Steateleden, Op 11 oktober 2016 hawwe wy jo in brief stjoerd (merkteken ) oerjo moasje 1282, oannommen by de behanneling fan de beliedsbrief Mei hert, holle en hannen, oangeande de reaksje fan ûs kolleezje op it advysrapport Feroaring en ferbettering fan DINGtiid. Dêryn hawwe wy oanjûn dat fanwege ynhâldlike en beliedsmjittige oerwagings besletten wie om de reaksje fan Ryk en provinsje op it advysrapport fan DlNGtiid, te kombinearjen mei It oanbieden fan de tuskenevaluaasje oan de Twadde Keamer en Provinsjale Steaten. Dy mienskiplike reaksje hat de minister fan Ynlânske Saken op 2 desimber II. oan de Twadde Keamer stjoerd. De tuskenevaluaasje fan de Bestjoersôfspraak Fryske Taal en Kultuer (BFTK) en de reaksje fan it Ryk (net mei ût nam me fan it kolleezje) op fiifde rapport fan de Committee of Experts meitsje ek ûnderdiel tit fan dy Keamerbrief. Hjirby stjoere wy jo in ôfskrift fan dy brief en geane wy noch koart op de ynhâld yn. It Ryk en de provinsje binne it mei DINGtiid iens dat foar suksesfol Frysk taalbelied net allinnich wetlike boarging needsaaklik is, mar ek heldere oanstjoering, ambysje, gearwurking en t diidlik belizzen fan rollen taken en ferantwurdlikheden. De lêste pearjier binne wat dat oanbelanget grutte stappen set mei it ôfsluten fan de nijste BFTK (2013), de komst fan de Wet gebrûk Fryske taal en de wetlike plicht om periodyk bestjoersôfspraken te sluten (2014), It wizigjen fan de ûnderwiiswetjouwing oangeande it Frysk (2014) en resint de bestjoersâfspraken oer it Frysk yn de media (2016). As wichtich ûnderdiel fan de Taalwet is DlNGtiid ynsteld, dy t as belangrykste funksje hat om de gelikense posysje fan it Frysk en it NederInsk yn de provinsje Fryslân te befoarderjen. Formeel is DINGtiid in ryksadvysorgaan, mar hja kinne ek rapportearje en advisearje oan de provinsje, bestjoersorganen dy t ûnder de -1/2- Ûs merkteken:

2 provinsje fryslân provincie fryslân b Taalwet falle en aan de rjochtbank. Sûnt har aantreden hat DlNGtiid seis advizen itbrocht aan ferskate bewindspersaanen en in aantal fan boppeneamde bestjoersorganen. DlNGtiid hat lykwols kanstatearre dat der oer de rol- en taakferdieling op it skûtsje fan de Fryske taal tefolle ûndûdlikheden binne. It brekme oan stjoering hat in remjend effekt op It proses dat dêrtroch reaktyf bliuwt. Dat kin oplost wurde troch It aanstellen fan in taalskipper. t rj Yn de eagen fan it Ryk is de provinsje Fryslân de meast oanwiisde partij om aan de rol fan taalskipper ynfolling te jaan. Lykas yn de Keamerbrief beskreaun wurdt, fiert de pravinsje ommers al mear as 30 jier belied iit op it mêd fan de Fryske taal en kultuer en is ûs ferantwurdlikens en soarchplicht wetlik en bestjoerlik fêstlein yn de Taalwet en de BFTK. Yn is kolysje-akkoart en de beliedsbrief Mei hert, holle en hannen is dêrneist de ymplemintaasje fan de taalwetjouwing prominint opnaam as beliedsdoelstelling foar de kommende fjouwerjier. Op basis fan dy grutte finansjele en beliedsmjittige ynset is it fanselssprekkend dat de provinsje dy rol fan taalskipper op him nimme sil. Op 17 novimber II. hat deputearre Poepjes oerlis hân mei minister Plasterk en DlNGtiid oer it advys feroaring en ferbettering en de aanpak om de ymplemintaasje fan de Taalwet te ferbetterjen. Dêrby hat it Ryk de pravinsje fersocht om in oerlisstruktuer op te setten, wêrby t de pravinsje mei de oare bestjoersorganen (dy t ûnder de Taalwet falle) yn petear gean sil oer de mienskiplike opjefte dy t wy op dat mêd hawwe. De minister hat dêrby oanjûn dat er meikoarten alle Fryske bestjoersorganen skriftlik op de hichte steile sil fan syn fersyk en harren dêrby nochris wize sil op it feit dat de Wet gebrûk Fryske taal mei faasje ûtfierd wurde maat. Wannear t dy brief ferstjoerd is troch de minister, sille wy de bestjoersorganen ûtnûgje foar in earste oerlis. Dêrby sil DlNGtiid troch ûs fansels nau belutsen wurde. Oangeande dat oerlis skriuwt de minister dûdlik dat er aangeande dy oerlizzen ferwachtet dat der wurke wurde sil oan in Iangetermynfyzje foar it Frysk en dat de soarchplicht en ferantwurdllkens ûtgangspunt binne. Alle jierren sille Ryk en provinsje oerlis hawwe oer de ymplemintaasje en de iitfiering fan de wetlike en bestjoerlike ôfspraken oangeande it Frysk en it Ryk sil as ûndertekener fan it Europeesk Hânfêst faar regionale talen of talen fan minderheden einferantwurdlik bliuwe. Yn de taheakke fan de Keamerbrief wurdt fierdersaan ferslach dien oer de tuskenevaluaasje fan de BFTK. Dy is troch Ryk en pravinsje opsteld en stjoere wy ja hjirby ek ta. Wy tidigje derop jo hjirmei faldwaande ynformearre te hawwen. Deputeai J.M. sikretaris -2/2- IJs merkteken:

3 Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties > Retouradres Postbus EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- BZK Turfmarkt 147 Generaal Den Haag Postbus Postbus EA Den Haag 2500 EA Den Haag ni corn/min bzk Kenmerk Uw kenmerk Datum 2 december 2016 Betreft Tussenevaluatie bestuursafspraken Friese taal en cultuur Bijlage(n) Evaluatieverslag Het Rijk en de provincie Fryslân maken periodiek bestuursafspraken ter uitwerking van de gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de Friese taal en cultuur en de bekostiging daarvan 1. In de huidige bestuursafspraak ( ) is bepaald dat de Tweede Kamer en provinciale staten van Fryslân halverwege de looptijd met een rapportage worden geïnformeerd over de uitvoering 2. In de bijlage treft u deze rapportage aan. Sinds 2013 hebben zich veel ontwikkelingen voorgedaan op het gebied van de bescherming van de Friese taal. De belangrijkste is de Wet gebruik Friese taal die in werking is getreden op 1 januari Met deze wet, ook wel de Taalwet genoemd, worden de mogelijkheden voor het gebruik van het Fries in het rechtsverkeer en het bestuurlijk verkeer verder versterkt. De evaluatie van de bestuursafspraak valt samen met de vijfde monitoringscycius van de commissie van experts van het Europees handvest voor regionale talen of talen van minderheden. Ook het advies Verandering en verbetering van DINGtiid (adviesorgaan voor de Friese taal) werd kort voor de vijfde monitoringscyclus uitgebracht. Daarom heb ik in overleg met de provincie Fryslân besloten om in 2016 te rapporteren over de evaluatie van de bestuursafspraken. Zo kan ik de uitkomsten van de verschillende evaluatieverslagen en het advies van DINGtiid integraal benutten bij het beleid en u in deze brief van een gebundelde reactie voorzien. Onderstaand ga ik nader in op de bestuursafspraak Friese taal en cultuur (BFTC) en geef ik mede namens het college van Gedeputeerde Staten van de provincie Fryslân mijn reactie op Verandering en verbetering. Ook ga ik in deze brief nader 1 Wet gebruik Friese taal, artikel 2a: Gelet op de gezamenlijke verantwoordelijkheid en zorgplicht voor de Eriese taal en cultuur maken het Rijk en de provincie Fryslân periodiek bestuursafspraken ter uitwerking van de verantwoordelijkheid inzake de Friese taal en cultuur. Vanwege de internationale verdragsafspraken op dit terrein kunnen de bestuursafspraken ook voor de Friese taal en cultuur relevante beleidsterreinen omvatten die liggen buiten het gebruik van de Friese taal in het bestuurlijk verkeer en in het rechtsverkeer. 2 BFTC, artikel 8.4) Informatieverstrekking. Ten behoeve van een goede informatieverstrekking over de uitvoering van deze bestuursafspraak wordt de Tweede Kamer en provinciale staten van Fryslân halverwege de looptijd van de bestuursafspraak Eriese taal en cultuur (2015), door middel van een rapportage geïnformeerd. Pagina 1 van 6

4 3. Ken merk betreft en geef ik mijn reactie op de relevante adviespunten in op het evaluatierapport van de expertcommissie, voor zover het de Friese taal BZK DGW/ Directie Democratie en Burgerschap In de considerans van de eerste bestuursafspraak werd expliciet de gezamenlijke verantwoordelijkheid van de provincie Fryslân en de Rijksoverheid voor het en cultuur in stand te houden en te bevorderen, alsmede burgers de mogelijkheid te bieden zich binnen de provincie Fryslân vrij te kunnen uiten in de Friese of de Uit de evaluatie van de BFrC, die in samenwerking met de provincie Fryslân is Friese taal. Zo heeft de provincie Fryslân het Taalplan Frysk vastgesteld, dat als doel heeft van alle Friese scholen vast te stellen wat zij aan Friese taal doen en in van het Fries in de rechtspraak onlangs in gang gezet. Het opstellen van taalbeleidsplannen en taalverordeningen door decentrale provincie zal, in de rol van taalschipper die ik hieronder nader beschrijf, dit punt van de herindelingen van een aantal gemeenten met een sterk Friestalig karakter. De Taalwet voorzag ook in de instelling van het nieuwe Orgaan voor de Friese taal (DINGtiid). Dit adviesorgaan heeft als belangrijkste functie het bevorderen van de gelijke positie van het Fries en het Nederlands in de provincie Fryslân, waarbij het gebruik kan maken van verschillende instrumenten: het rapporteren, het in relatie tot de Wet gebruik Friese taal en het Europees Handvest voor regionale In september 2015 heeft DINGtiid het adviesrapport Verandering en verbetering De begeleiding van en reactie op de monitoring van de expertcommissie is een verantwoordelijkheid van de Rijksoverheid. De reactie op het vijfde evaluatierapport is daarom niet in afstemming met het college van Gedeputeerde Staten van de provincie Fryslân opgesteld. Kamerstukken II 1988/89, VII, nr. 36 maakt DINGtiid onderscheid tussen de uitvoering van de Taalwet op alle aangeboden, waarin zij adviseert over de toekomst van de Friese taal. Daarin uitgebracht. adviseren en het ondersteunen bij de wensen, behoeften en beleidsontwikkeling talen of talen van minderheden. DINGtiid heeft sinds 2014 zes adviezen Verandering en verbetering bestuursorganen in het Friese taalgebied is echter een aandachtspunt. De decentrale taalbeleid blijft immers onverminderd van belang, zeker in het licht met de decentrale bestuursorganen bespreken en de voortgang bewaken. Het uitgevoerd, komt over het algemeen een positief beeld naar voren. Op verschillende niveaus zijn belangrijke stappen gezet voor de bescherming van de hoeverre de kerndoelen worden gehaald. Ook is de monitoring van het gebruik Evaluatie BFTC bestuursafspraak Friese taal en cultuur ondertekend grensoverschrijdende uitwisselingen. 4. Daarmee werd bevestigd waarborgen van de Friese taal en cultuur vastgelegd. Op 4 juli 1989 is de eerste dat zowel de Rijksoverheid als de provincie het wenselijk vindt om de Friese taal Nederlandse taal. In de huidige bestuursafspraak zijn daartoe afspraken vastgelegd op het gebied van onderwijs, media, rechterlijke autoriteiten, bestuurlijke autoriteiten, cultuur, het sociale en economische leven en Bestuursafspraak Friese taal Datum Pagina 2 van 6

5 BZK DGBW/ Directie Democratie en Burgerschap overheidsniveaus en de toekomst van de Friese taal die door een breed gedragen langetermijnperspectief bepaald moet worden: Waar zou het Fries in 2030 moeten staan, als taal in een meertalige regio? Datum Kenmerk In haar analyse stelt DINGtiid het skûtsje voor als metafoor voor het Friese taalbeleid. Om het skûtsje goed varende en op koers te houden zijn er een hoop partijen, personen en goed functionerend materiaal nodig. Bij het skûtsje van de Friese taal zijn al die noodzakelijke onderdelen aanwezig, maar DINGtiid constateert dat de schipper ontbreekt. Een zogeheten taalschipper zou volgens DINGtiid het skûtsje van de Friese taal op koers moeten houden. DINGtiid omschrijft de taalschipper als een persoon die stuurt op samenwerking en realisatie van gemaakte afspraken, en daarover rapporteert alles erop gericht om de wettelijke kansen van het Fries ook daadwerkelijk te benutten. Ik herken de constatering van DINGtiid dat succesvol Fries taalbeleid niet alleen wettelijke borging vraagt maar ook heldere aansturing, ambitie, samenwerking en het duidelijk beleggen van rollen, taken en verantwoordelijkheden. Daarbij kan worden voortgebouwd op het stevige fundament van wet- en regelgeving. Hoewel in de BFTC de rollen en verantwoordelijkheden van het Rijk en provincie zijn benoemd, is dat voor andere betrokken partijen niet zo. Bestuursorganen, zoals de gemeenten, het Wetterskip Fryslân of gedeconcentreerde rijksdiensten zijn minder prominent in beeld, terwijl zij in het taalbeleid wel duidelijk hun eigen verantwoordelijkheden hebben. Een taalschipper kan hier een belangrijke rol vervullen. De provincie Fryslân kan aan deze rol goed invulling geven. Als meest aangewezen bestuurslaag voor de waarborging van de status van de Friese taal en cultuur 5 kan zij het voortouw nemen in het opstellen van de langetermijnagenda van het Fries, voor borging van deze agenda zorgen en de voortgang van de uitvoering bewaken. Vanzelfsprekend kan dit niet zonder overleg met de overige Friese bestuursorganen, die nadrukkelijk ook een zorgplicht hebben ten aanzien van de Friese taal en cultuur en medeverantwoordelijk zijn voor de borging en bevordering van de Friese taal en cultuur. De rol van taalschipper beperkt zich tot het Friese taalgebied en de decentrale implementatie van de Taalwet en het taalbeleid. Ik heb de provincie Fryslân daarom verzocht om een overlegstructuur op te zetten waarbij er regelmatig bestuurlijk overleg plaatsvindt met de andere bij de Taalwet betrokken decentrale bestuursorganen. Onderwerp van dit overleg is de decentrale implementatie van de Taalwet en de decentrale uitvoering van de BFTC. In dit overleg wordt de naleving van de Taalwet besproken, maar ook de zorgplicht en bevordering van het Fries zoals die in de Taalwet en de BFTC zijn bepaald. Vanuit deze nieuwe overlegstructuur werken partijen gezamenlijk aan de Bestuursafspraak Friese taal en cultuur, hoofdstuk 1: In specifieke wetgeving en verdragsbepalingen is de bijzondere status van de Friese taal en cultuur vastgelegd. Het Rijk onderkent dat deze status gewaarborgd dient te worden door de daartoe meest aangewezen bestuurslaag. Bij het aangaan van deze bestuursafspraak vervult de provincie Fryslân deze taak. Pagina 3 van 6

6 Kenmerk zoals benoemd in de Taalwet en de BFTC zijn daarvoor de uitgangspunten. langetermijnvisie voor het Fries. De zorgplicht en de bevordering van het Fries Datum regionale taal of minderheidstaal komen voort uit ontwikkelingen in de bewerkstelligen in het uitvoeren van de regionale publieke taak, was een voorbereiding. Op deze manier zou ook de bezuinigingsmaatregel in Tweede Kamer in te dienen, maar aan te houden. Dit betekent onder meer dat mediasector, namelijk een aangekondigde bezuiniging van 17 miljoen euro per 1 januari 2017 en de wijziging van de Mediawet. Om de regionale omroepen in dit wetsvoorstel voor de verdere modernisering van regionale omroepen in gezamenlijkheid kunnen worden opgevangen, waarbij de programmering en de iedere regionale omroep zijn aandeel in de bezuiniging van 17 miljoen euro nu zelfstandig moet opvangen. Wanneer de regionale omroepen plannen voor redacties zoveel mogelijk zouden kunnen worden ontzien. Het wetsvoorstel kon waardoor op 2 september 2016 is besloten dit wetsvoorstel nog niet bij de beroep op vergoeding van gemaakte frictiekosten worden gedaan. Hieruit volgt programmering en de redacties zoveel mogelijk te ontzien. veranderende mediasysteem slagvaardiger te maken en meer gezamenlijkheid te echter niet op voldoende draagvlak onder de regionale omroepen rekenen, verdergaande samenwerking op vrijwillige basis willen realiseren, kan daarbij een dat alles in het werk wordt gesteld om bij de invulling van de bezuinigingen de De zorgen van de expertcommissie over het aanbod van programma s in de niet ten koste gaan van het aanbod programma s in de regionale taal of minderheidstaal. moeten nemen om ervoor te zorgen dat de veranderingen in het mediasysteem De Nederlandse autoriteiten zouden volgens de expertcommissie maatregelen hebben betrekking op het Fries. Ik informeer u onderstaand over de aanbevelingen en mijn reactie daarop. talen en minderheidstalen in Nederland. Twee aanbevelingen van de commissie van Europa over de implementatie van het Europees Handvest voor regionale Op 16 juli 2016 ontving ik het vijfde rapport van de expertcommissie van de Raad Vijfde evaluatie expertcommissie Europees Handvest nauwgezet volgen. De voortgang en de werking ervan bespreek ik in mijn van de nieuwe overlegstructuur en de invulling van de rol van taalschipper Uiteraard zal ik, als verantwoordelijk minister voor de Friese taal, het opzetten periodieke overleg met de provincie. groot deel naar de provincie overgeheveld. Uiteindelijk blijft het Rijk zijn eigen verantwoordelijkheid houden als wetgever en als ondertekenaar van het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. van de onderwijswetgeving met betrekking tot het Fries, De verantwoordelijkheid voor het ontheffingenbeleid en het vaststellen van de kerndoelen is voor een taalschipper past in de lijn van de verantwoordelijkheidsverdeling op het gebied rol bij de bevordering van de Friese taal en cultuur. Het beleggen van de rol van De provincie Fryslân speelt een van oudsher vanzelfsprekende en zeer betrokken Pagina 4 van 6 en Burgerschap DGBW/ Directie Democratie BZK

7 BZK DGBW/ Directie Democratie en Burgerschap Datum De expertcommissie dringt er in het vijfde rapport ook op aan het gebruik van het Fries in commerciële media-instellingen te promoten. Het is in Nederland echter geen taak van de Rijksoverheid, de provinciale en gemeentelijke overheden om commerciële media-instellingen op te richten of te doen oprichten. Evenmin is het een overheidstaak om bemoeienis te hebben met de vorm en inhoud van het programma-aanbod van de commerciële media-instellingen. Op grond van de Mediawet 2008 bepaalt een commerciële media-instelling zelf het door haar verzorgde programma-aanbod. De commerciële media-instellingen zijn hierbij volledig Vrij om hun programma-aanbod in de Friese taal aan te bieden. Wanneer dat past in hun business model en commerciële voordelen biedt, zullen zij dat zeker niet nalaten. Kenmerk De Nederlandse autoriteiten zouden volgens de expertcommissie het onderwijs in het Fries moeten blijven versterken, om de mate van geletterdheid in het Fries te verhogen. De concurrentie met andere talen wordt voor het Fries in zowel mondeling als schriftelijk gebruik steeds heviger. Voor het voortbestaan van de Friese taal is onderwijs in het lezen en schrijven van het Fries daarom essentieel. De kwaliteit van Friestalig onderwijs is dan ook een aandachtspunt van het kabinet, dat jaarlijks extra investeert in Friestalig onderwijs in het kader van de Materiële Instandhouding Fries (MIF, zie Bestuursafspraak Friese Taal en Cultuur ). In de huidige Bestuurafspraak Friese Taal en Cultuur (BFTC) is vastgelegd dat de provincie Fryslân binnen de kaders van de algemene onderwijsregelgeving het beleid bepaalt met betrekking tot het Fries en zorg draagt voor de uitvoering van dat beleid. Sinds augustus 2014 is daarnaast bij wet geregeld dat de kerndoelen Fries onder voorwaarden door de provincie worden vastgelegd. Met de inwerkingtreding van deze wet geldt nu ook dat de provincie niet alleen volledig, maar ook partieel ontheffing kan verlenen aan scholen voor het geven van het vak Fries. Dit betekent in de praktijk dat er voor één of meerdere kerndoelen van het vak Fries een (tijdelijke) ontheffing gegeven kan worden. De differentiatie in ontheffingen die hiermee mogelijk wordt gemaakt, zorgt ervoor dat het onderwijs in het Fries beter aansluit bij de schoolsituatie en populatie van de school. Ook het formuleren en ondersteunen van ambities op het gebied van het vak Fries wordt hiermee beter mogelijk. In het kader van de formulering van deze ambities zal, onder de naam Taalplan Frysk, een externe partij de komende tijd alle scholen in Friesland bezoeken en in kaart brengen wat elke school aan het Fries doet en voor welke kerndoelen eventueel ontheffing aangevraagd kan worden. Partiële ontheffing wordt hierbij overigens gezien als een tijdelijke maatregel binnen een groeimodel. Het streven van de provincie is dat scholen in het Friese taalgebied elke vier jaar minder ontheffing nodig hebben. De provincie ziet de verbetering van de positie van het Fries in het onderwijs als een belangrijke beleidsopgave voor de komende vier jaar en neemt de Pagina 5 van 6

8 BZK DGBW/ Directie Democratie en Burgerschap aanbevelingen van de expertcommissie hierbij zeker mee, voor zover dat nog niet het geval was. Datum Kenmerk De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, dr. R.H,A. Plasterk Pagina 6 van 6

9 Tussenevaluatie bestuursafspraak Friese taal en cultuur HOOFDSTUK 1: ALGEMEEN Sinds het aangaan van de huidige Bestuursafspraak Friese taal en cultuur (BFTC), hebben zich op het gebied van wet- en regelgeving een aantal belangrijke ontwikke lingen voorgedaan die de positie van de Friese taal en cultuur direct raken. Tijdens de tot standkoming van deze BFTC werden die ontwikkelingen al voorzien, zodat er in de huidige bestuursafspraak enerzijds een voorschot is genomen op het van kracht worden van de wet en regelgeving en er anderzijds procedureafspraken zijn gemaakt over de implementatie van de uitkomsten van de parlementaire besluitvorming. Het gaat daarbij om de Wet gebruik Friese taal (ook wel Taalwet genoemd, met ingangsdatum 1 januari 2014), de wijziging van de Wet op het primair onderwijs (WPO), de Wet op het voortgezet onderwijs (WVO) en de Wet op de Expertisecentra (WEC) (ingangsdatum 1 augustus 2014) en de besluitvorming ten aanzien van de Mediawet. Het Rijk en de provincie Fryslân hebben de afgelopen jaren dan ook intensief overleg ge voerd over bovengenoemde beleidsontwikkelingen, maar ook over andere politiekbestuurlijke voornemens die consequenties (kunnen) hebben voor de positie van de Friese taal en cultuur. Belangrijke voorbeelden daarvan zijn de gemeentelijke herindelingen en grenscorrecties die in de afgelopen periode in Fryslân hebben plaatsgevonden (of waarvan de arhi-procedure is gestart), ontwikkelingen op het terrein van Cultuur, Wetenschap en de herziening van de gerechtelijke kaart. De bepalingen in de BFTC met betrekking tot beleids voornemens die consequenties (kunnen) hebben voor de positie van de Friese taal zijn daarom noodzakelijk en nuttig gebleken. Als gevolg van het inwerking treden van de Wet gebruik Friese taal is het Orgaan voor de Friese taal opgericht. Dit onafhankelijk adviesorgaan heeft als belangrijkste functie het be vorderen van de gelijke positie van het Fries en het Nederlands in de provincie Fryslân. Daartoe kan het verschillende instrumenten inzetten: rapporteren en adviseren over en het ondersteunen bij de wensen, behoeften en beleidsontwikkeling in relatie tot de Wet gebruik Friese taal en het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderhedende Mi nister van Binnenlandse Zaken, het college van gedeputeerde staten en de Friese gemeen ten die binnen het Friese taalgebied vallen, zijn de belangrijkste aanspreekpunten voor dit adviesorgaan. Het Orgaan voor de Friese taal heeft in september 2014 besloten om voortaan de naam DINGt11d te gebruiken, gebaseerd op het historische begrip Ding uit het oudfriese recht. DlNGtiid heeft sinds 2014 zes adviezen uitgebracht, die betrekking hadden op het gebruik van het Fries bij de Belastingdienst, de Rechtbank, het verdwijnen van een eurocommissaris voor minderheidstalen, de verhuizing van de Rechtbank Noord-Nederland van Leeuwarden naar Groningen, de toekomst van de regionale omroepen en het functioneren van de Wet gebruik Friese taal en de verbetering van de implementatie van die wet op alle overheidsni veaus. 1

10 HOOFDSTUK 2: ONDERWIJS In de BFTC is voor het beleid inzake het Fries in het onderwijs vastgesteld dat: 1. het Rijk het algemeen onderwijs-, cultuur- en mediabeleid bepaalt en m.b.t. het Fries direct of indirect zorg draagt voor de naleving van het Europees Handvest; 2. de provincie Fryslân het beleid m.b.t. het Fries (binnen de kaders van de algemene onderwijsregelgeving) bepaalt en zorg draagt voor uitvoering hiervan; 3. het Rijk de provincie Fryslân middelen ter beschikking stelt om haar beleid ten aan zien van het Fries uit te voeren; daarmee zijn ook eigen middelen van de provincie gemoeid; 4. het beleid van de provincie m.b.t. het Fries en het algemene onderwijs-, cultuur- en mediabeleid van het Rijk elkaar waar mogelijk moeten versterken. De basisinfrastructuur voor de doorgaande meertalige leerlijn wordt bekostigd vanuit Rijksgeld en autonoom geld van de provincie Fryslân. De provincie heeft door de toevoeging van dat autonome budget die infrastructuur de laatste decennia niet alleen in stand gehouden, maar ook verder versterkt. De BFTC geeft sturing en de verplichting tot inspanning voor de versterking van het (Fries in het) onderwijs in de breedte. Per artikel wordt in de BFTC duide lijk gemaakt van wie de inspanning te verwachten is op dat gebied, wat in zeer veel gevallen de provincie Fryslân is. Het gaat daarbij met name om de subsidiëring van de activiteiten van uitvoeringsinstanties, steunfunctie-instellingen en onderwijs- en onderzoeksinstellingen op dit terrein in de voorschoolse periode, het primair onderwijs, het voortgezet onderwijs en het MBO, maar ook om bijvoorbeeld het Fries in het curriculum van de Pabo s in Leeuwarden en de eerste- en tweedegraads lerarenopleiding Fries voor het voortgezet onderwijs. Scholen in de provincie Fryslân zijn op basis van de WPO en de WVO verplicht om onder wijs in de Friese taal te verzorgen. Deze verplichting houdt in dat scholen hun leerlingen een zodanig programma moeten aanbieden dat daarmee aan de zogenoemde kerndoelen voor de Friese taal wordt voldaan. De kerndoelen zijn vastgelegd in het Besluit vernieuwde kerndoelen WPO en het Besluit vernieuwde kerndoelen WVO. Voor het primair onderwijs heb ben de kerndoelen betrekking op attitude, luisteren, spreken, lezen, schrijven en taalbe schouwing. De kerndoelen voor het voortgezet onderwijs hebben een andere indeling, te weten: 1. Kerndoelen voor deelnemers in een tweetalige cultuur, 2. Kerndoelen voor leerlin gen met het Fries als tweede taal en 3. Kerndoelen voor leerlingen met Fries als moedertaal. In het tijdsbestek waar deze tussenevaluatie betrekking op heeft, hebben zich aangaande de kerndoelen van het Fries in het onderwijs een aantal belangrijke wijzigingen voorgedaan. Voorheen kon op basis van de WPO en de WVO uitsluitend volledige ontheffing (dus voor alle kerndoelen) worden verleend door Gedeputeerde Staten. Deze volledige ontheffing is in het verleden in uitzonderlijke gevallen verleend aan scholen in een overwegend Nederland s talig gebied binnen de provincie Fryslân, bijvoorbeeld op de Waddeneilanden en in de ge meente Weststellingwerf. In 2010 heeft de Stuurgroep Hoekstra geadviseerd de WPO en de WVO zodanig aan te passen dat Gedeputeerde Staten de ontheffing van de verplichting Fries aan te bieden en alle gestelde kerndoelen te behalen niet alleen volledig, maar ook partieel te kunnen verlenen. 1 Dat advies is opgevolgd en op 1 augustus 2014 is de wijziging van de WPO en de WVO op dit punt inwerking getreden. 2 Daarnaast hebben Provinciale Staten sinds die datum, naar aanleiding van hetzelfde advies, de bevoegdheid gekregen om de kerndoelen voor het vak Fries vast te stellen. 1 Advies van de Stuurgroep decentralisatie Friese taal van Rijk naar de provincie Fryslân (Stuurgroep Hoekstra), Fries in het onderwijs: meer ruimte, regie en rekenschap voor de provincie Fryslân, 2 juli Scholen voor speciaal onderwijs zijn niet verplicht om onderwijs in de Friese taal aan te bieden, en dus is de Wet op de Expertisecentra niet gewijzigd ten aanzien van de nieuw verkregen bevoegdhe den van Gedeputeerde Staten van Fryslân. 2

11 De wettelijke bevoegdheden geven de provincie de kans de kerndoelen, en de ontheffingen daarvan, beter af te stemmen op de onderwijspraktijk. Er is reeds begonnen met het opstel len en uitwerken van een nieuw ontheffingsbeleid (Taalplan Frysk genoemd). Naar aanlei ding daarvan zal, indien nodig, gekeken worden naar de eventuele aanpassing van de in houd van de kerndoelen. Landelijke ontwikkelingen met betrekking tot de kerndoelen voor andere schoolvakken, zoals onderwijs 2025, spelen daarbij natuurlijk ook een rol. Als de sys temetiek van de kerndoelen voor andere vakken verandert, moet overwogen worden om de kerndoelen voor het vak Friese in die ontwikkeling mee te laten lopen. Kader voor uitvoering Taaiplan Frvsk: Beleidsregel Naar aanleiding van de wijzigingen in de WPO en de WVO is besloten dat er een beleidsre gel moet worden opgesteld, waarbij rekening wordt gehouden met de nieuwste afspraken, bevindingen en inzichten met betrekking tot de Friese taal in het onderwijs. Met het vaststel len van deze beleidsregel wordt voldaan aan de verplichting uit de WPO en de WVO en wordt de rechtszekerheid gediend van ouders en scholen. Ter voorbereiding op de genoem de beleidsregel hebben Gedeputeerde Staten van Fryslân overleg gevoerd met o.a. het Fries primair en voortgezet onderwijs. De Beleidsregel voor het verkrijgen van ontheffing voor het vak Fries in het primair en voortgezet onderwijs is op 27 juni 2015 in werking getreden. Doel van het Taalplan Frvsk Verschillende rapportages, bijvoorbeeld het rapport van de Inspectie van het Onderwijs Tus ken winsk en wurklikheid (2010), laten zien dat er een discrepantie is tussen de wettelijke verplichting tot het onderwijzen van het Fries en de uitvoering daarvan. Een substantieel aantal scholen voldoet minimaal aan de verplichting Fries onderwijs aan te bieden en op die scholen worden de kerndoelen die voor het vak Fries geformuleerd zijn niet (allemaal) be haald. Doel van het Taalpian Frysk is om voor alle scholen in Fryslân in kaart te brengen wat zij aan het Fries doen en in welke mate de kerndoelen al dan niet behaald worden. 3 Scholen kunnen dan ontheffing aanvragen voor die kerndoelen die zij niet behalen. Daartoe zijn er verschillende ontheffingsprofielen opgesteld (zoals vastgelegd in eerder genoemde Beleidsregel), die gebaseerd zijn op de verschillende kerndoelen voor het Fries in het primair en voortgezet onderwijs. Het verlenen van een tijdelijke (partiële) ontheffing doet recht aan de positie van het Fries in de regio waar de school staat en aan de wijze waarop het Fries in de praktijk onderwezen kan worden op elke individuele school. Op deze wijze wordt ook het formuleren en onder steunen van ambities op het gebied van het vak Fries beter mogelijk, waardoor scholen ge makkelijker aan de kerndoelen Fries kunnen voldoen. Uitgangspunt bij het Taalplan Frysk is dan ook dat de (partiële) ontheffing een tijdelijke maatregel is in het kader van een groeimo del. Er wordt naar gestreefd dat scholen in het Friese taalgebied, waar het Fries de dagelijk se omgangstaal is, elke vier jaar steeds minder ontheffing nodig hebben. Daarom worden de ambities in de vorm van een ontwikkelingsperspectief van de school ook in de aanvraag meegenomen. Procedure uitvoering Taalplan Frysk De vaststelling van het niveau van het vak Fries vergt enige inzet van de school. Om de (administratieve) last voor de scholen zo laag mogelijk te houden, is gekozen voor een proactieve benadering waarbij speciaal hiervoor aangestelde onderwijskundigen van het Educa tief Centrum Noord en Oost (ECNO), verbonden aan de Noordelijke Hogeschool Leeuwar Met de inwerkingtreding van de Beleidsregel voor het verkrijgen van ontheffing voor het vak Fries in het primair en voortgezet onderwijs (Provinciaal Blad Nr. 3671, 26 juni 2015), zijn eventueel eerder verleende ontheffingen komen te vervallen en zullen deze opnieuw moeten worden vastgesteld. 3

12 den (NHL) bij de school in kwestie op bezoek komen om samen met de school het digitale formulier in te vullen. Het schoolbezoek van de onderwijskundige duurt ongeveer anderhalf uur. De onderwijskun dige gaat met de school, bij voorkeur in de persoon van de locatiedirecteur en de taalcoördi nator (en tevens met de vakdocent Fries in het voortgezet onderwijs), in gesprek. De onder wijskundige zal gaandeweg op objectieve wijze een realistisch beeld schetsen van hoe de school aandacht besteedt aan het (vak) Fries in het onderwijsprogramma. Tevens wordt be keken welke resultaten er voor het (vak) Fries behaald worden en welke ambities de school met betrekking tot het (vak) Fries voor de komende vier jaar heeft. Zo wordt de informatie verzameld die de onderwijskundige nodig heeft om het formulier Taalplan Frysk samen met de school in te vullen. De school kan het ingevulde formulier later eventueel gebruiken als basis voor het (verder optimaliseren) van het taalbeleid(splan) op de school. Nadat het volledig ingevulde en ondertekende aanvraagformulier bij de provincie is binnen gekomen, wordt de aanvraag beoordeeld. Na de beoordeling besluiten Gedeputeerde Sta ten, voor elke locatie, of er aan de school voor een periode van vier jaar een (partiële) ont heffing verleend wordt. Bij de beoordeling, hanteren Gedeputeerde Staten in elk geval de volgende twee criteria: a. Het beheersingsniveau van het Fries binnen de school(gemeenschap) en b. de feitelijke invulling van het onderwijs in het Fries. Afstemming met Inspectie van het Onderwijs en koppeling aan MIF De uitkomsten van het Taaiplan Frysk worden gedeeld met de Inspectie van het Onderwijs. Zo weet de inspectie welke mate van ontheffing een school heeft en kan de inspectie voor elke school een eerlijk rapport opstellen over de kwaliteit van het vak Frjes. Een andere consequentie van het Taalplan Frysk is dat het gekoppeld wordt aan de Mate riële Instandhouding Fries (MIF-gelden). Als het Taalplan Frysk van alle scholen in Fryslân bekend is, wordt de MIF gekoppeld aan de mate van ontheffing. Scholen die relatief veel aan het Fries doen, krijgen dan ook een relatief hoger bedrag toegekend uit het budget MIF. Planning en vervolg Taalplan Frvsk Er zijn 428 basisscholen en 87 locaties voor voortgezet onderwijs in Fryslân (Dienst Uitvoe ring Onderwijs, januari 2016). In april 2016 zijn de eerste schoolbezoeken uitgevoerd. Naar verwachting zullen alle scholen op 1 december 2017 bezocht zijn. Als het Taalplan Frysk van alle scholen bekend is, is er veel meer zicht op de verschillende facetten van het Fries in het onderwijs, bijvoorbeeld de vaardigheden van docenten, het ge bruik en waardering van materialen en methoden en de verschillen in taalachtergrond van leerlingen. Dergelijke gegevens geeft de provincie Fryslân de mogelijkheid om het huidige beleid te evalueren en gericht te reviseren en/of nieuw beleid te ontwikkelen. Daarnaast kan zodra het Taalplan Frysk van alle scholen bekend is, bekeken worden of de kerndoelen zoals die op dit moment voor het Fries geformuleerd zijn nog wel recht doen aan de onderwijspraktijk en de taalsituatie in de provincie. Tevens kunnen de inzichten die het Taalplan Frysk geeft, samen met de nieuw verworven wettelijke bevoegdheden tot het vast stellen van de kerndoelen Fries, leiden tot een revisie van de kerndoelen. 4

13 HOOFDSTUK 3: RECHTERLIJKE AUTORITEITEN, BESTUURLIJKE AUTORITEITEN EN OPENBARE DIENSTEN Rechterlijke autoriteiten De positie van de Friese taal in het rechtsverkeer is sinds het sluiten van de BFTC ook ver ankerd in de Wet gebruik Friese taal. Daarmee zijn de eerdere bepalingen ten aanzien van het Fries uit de Algemene wet bestuursrecht en de Wet gebruik van het Fries in het rechtsverkeer komen te vervallen. op 1januari 2013 is de Wet herziening gerechtelijke kaart in werking getreden, die het aan tal arrondissementsparketten in Nederland teruggebracht heeft van negentien naar tien. Die wet heeft als gevolg gehad dat het arrondissement Noord-Nederland een veel groter gebied bestrijkt dan waar de wettelijke bepalingen ten aanzien van het Fries in het rechtsverkeer op van toepassing zijn. Vanuit de provincie Fryslân bestaan er zorgen over het gebruik van het Fries in de rechtbank, onder andere ingegeven door een concrete casus: de behandeling van de rechtszaak over het dodelijk ongeval in de mestsilo in Makkinga (zie ni/friesland/rechtszaak-mestsilo-toch-in-almeio html). Het recht van Friestaligen om hun taal te kunnen gebruiken in de rechtbank en het gerechts hof is minder vanzelfsprekend wanneer de rechtsgang buiten de provincie Fryslân plaats vindt, is de ervaring. De Friestalige betrokkene voelt zich buiten de provinciale grenzen min der snel vrij om zich in het Fries te uiten, maar ook het feit dat andere betrokkenen het Fries dan vaker niet machtig zijn is van invloed op de keuze voor de taal bij de rechtsgang. De afweging om specialistische rechtszaken aan te brengen bij concentratierechtbanken leidt daarbij in de praktijk tot spanning met de wettelijke verankering van de taalrechten. Het feit dat er in beperkte mate beëdigde tolken Fries zijn die in dergelijke gevallen oplossing kunnen bieden, maakt dat er bij de provincie Fryslân de vrees bestaat dat die verankering in de prak tijk slechts een theoretisch recht zal blijken. Dit vraagt aandacht in de resterende periode die de BFTC beslaat: in overleg met de betrokken partijen moet worden voorzien in een adequa te oplossing. De monitoring van het gebruik van het Fries bij de rechtbank is recent opgepakt en moet daarom voortvarend worden opgepakt in de resterende periode van de huidige BFTC. Bestuurlijke autoriteiten Ook ten aanzien van het gebruik van het Fries met en door de bestuurlijke autoriteiten is het van belang te wijzen op het inwerking treden van de Wet gebruik Friese taal. De taalwet heeft de officiële positie van het Fries in de provincie Fryslân bevestigd, wat consequenties heeft voor de bestuursorganen die daar zijn gevestigd. De BFTC wijst daarbij in eerste in stantie op het belang van het maken van afspraken om het Fries te borgen in het geval van een bestuurlijke herindeling. Sinds 2012 hebben er in Fryslân drie bestuurlijke herindelingen en één grenscorrectie plaatsgevonden. Met de gemeenten die daarbij betrokken waren is in november 2013 één Beleidsovereenkomst Fries taalbeleid getekend door de gemeenten, het Rijk en de provincie. Daarmee gaven partijen invulling aan artikel 3.2 van de BFTC. Het ligt in de rede dat in de tweede termijn van deze BFTC opnieuw een dergelijke beleidsovereenkomst Fries taalbeleid zal worden gesloten, met de gemeenten die in 2018 zullen herindelen (onder voorbehoud van de parlementaire besluitvorming). Dat betreft de gemeen ten het BlIdt, Franekeradeel, Leeuwarden, Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menameradiel en SCidwest-Fryslân. Het blijft een aandachtspunt om ook in die nieuwe gemeenten een sterk taalbeleid neer te zetten dat uitgaat van het bevorderen van de positie van het Fries. Op die manier hoeft de bestuurlijke opschaling geen negatieve consequenties voor de positie van het Fries te hebben. 5

14 In de Taalwet is in artikel 5 bepaald dat bestuursorganen in de provincie taaiplannen en - voorschriften vast dienen te stellen. Tot nu toe heeft alleen de provincie Fryslân aan beide verplichtingen voldaan. Van de gemeenten heeft alleen Stidwest-Fryslân nieuw taalbeleid vastgesteld, bij Leeuwarden en De Fryske Marren is het taalbeleid nog in ontwikkeling. Alle overige gemeenten hebben in min of meerdere mate nog bestaand taalbeleid dat al voor 2014 was vastgesteld. Aan de verplichting voor de bestuursorganen om een (op de nieuwe wetgeving gebaseerde) taalverordening vast te stellen voldoet momenteel nog geen enkele gemeente. Daarover zijn Rijk en provincie in gesprek met de gemeenten. In samenwerking met het taalbevorderingsinstituut Afûk is een digitale applicatie (Taalbeliedsmakker; ontwikkeld, waarmee gemeenten snel en adequaat basisdocumenten voor beide verplichtingen kunnen krijgen. Ook met andere bestuursorganen, zoals het Wetterskip Fryslân en de Veiligheidsregio Noord-Nederland, zijn er gesprekken geweest over de noodzaak van taalbeleid. De Meldka mer Noord-Nederland heeft daarbij na uitvoerig overleg het advies van de provincie overge nomen en het onderdeel taal geïmplementeerd in het beleid. Met Wetterskip Fryslân zijn er eveneens gesprekken geweest, het waterschap kan net als de gemeenten gebruik maken van de applicatie van de Afûk. Het Fries bij de gedeconcentreerde rijksdiensten blijft evenwel een punt van aandacht, ook na de totstandkoming van de Wet gebruik Friese taal. Door de steeds verdergaande opschaling en een toenemende serviceverlening buiten de regio blijkt dat Friestalige klanten minder vaak in de eigen taal te woord kunnen, of zelfs mogen, worden gestaan. Enerzijds is die ontwikkeling begrijpelijk, omdat niet elke (landelijke) organisatie Friestalig personeel in dienst heeft. Anderzijds moet er het besef zijn dat die opschaling een heel negatief effect kan hebben ten aanzien van de taal die er gesproken kan worden, terwijl begrippen als de taal van de klant spreken of dicht bij de klant staan wel erg belangrijk zijn als het gaat om kwaliteit en het niveau van dienstverlening. Het Rijk en de provincie vinden het van groot belang om hier ruimhartig rekening mee te houden. 6

15 HOOFDSTUK 4: MEDIA Door middel van een wijziging van de Mediawet is met ingang van 1januari 2014 de bekos tiging van de regionale omroepen overgegaan van de provincies naar het Rijk. Dat geldt ook voor de bekostiging van Omrop Fryslân (de regionale omroep van de Provincie Fryslân). In 2015 verscheen er een plan van de Stichting Regionale Omroep Overleg en Samenwer king (hierna: ROOS) en de regionale omroepen dat beoogde de bestuurlijke slagvaardigheid van de regionale omroepen te versterken waarbij tegelijkertijd de regionale identiteit van die omroepen behouden blijft. De eerste stap in het vertalen van dit plan in wetgeving werd ge zet met de wet tot wijziging van de Mediawet 2008 in verband met het toekomstbestendig maken van de publieke mediadienst. Dit heeft geresulteerd in de oprichting en aanwijzing van de Stichting Regionale Publieke Omroep (hierna: RPO) als samenwerkings- en coördi natieorgaan van de regionale omroepen. Dit betekent onder meer dat het bestuur van de RPO voor de regionale omroepen gezamenlijk en na goed overleg met die omroepen een concessiebeleidsplan vaststelt, een prestatieovereenkomst aangaat en een begroting vast stelt. Verder is op 2 september 2016 besloten om een wetsvoorstel tot wijziging van de Mediawet, waarin een verdere herziening van het bestel van de regionale omroepen wordt geregeld, nog niet bij de Tweede Kamer in te dienen, maar aan te houden. Dit betekent onder meer dat de huidige regionale omroepen voorlopig hun eigen wettelijke positie en aanwijzing behou den. Een eerdere ingeboekte bezuiniging van 17 miljoen per jaar voor de regionale omroe pen gaat in op 1januari Iedere regionale omroep moet daaraan bijdragen. Deze be zuiniging geldt dus ook voor Omrop Fryslân. Met de regionale omroepen is afgesproken dat bij het invullen van de bezuiniging de programmering en de redacties zoveel mogelijk zullen worden ontzien. Samenwerking tussen de regionale omroepen is daarom bij de invulling van deze bezuiniging cruciaal. Wanneer de regionale omroepen plannen voor verdergaande sa menwerking willen realiseren, kan daarbij een beroep op de vergoeding van gemaakte fric tiekosten worden gedaan. Vanwege het aanhouden van het wetsvoorstel enerzijds, maar ook de bepalingen in hoofd stuk 4 van de BFTC anderzijds, werken Rijk en provincie momenteel aan een Bestuursaf spraak Fries in de media Het doel van deze afspraak is het waarborgen van de positie van het Fries in de media. 7

16 HOOFDSTUK 5: CULTURELE ACTIVITEITEN EN VOORZIENINGEN In het kader van de BFTC worden er voor de Friese culturele infrastructuur een aantal basis voorzieningen in stand gehouden. Dat betreft het Friestalige toneelgezelschap Tryater, het provinciaal bibliotheek- en archiefinstituut Tresoar dat zich ook bezig houdt met de Friestali ge literatuur, kunst- en cultuurorganisatie Keunstwurk, taalbevorderingsinstituut Afûk en de Fryske Akademy als wetenschappelijk instituut. Die organisaties vervullen een belangrijke rol bij de uitvoering van het provinciale beleid en het realiseren van de doelen die er op deze beleidsterreinen geformuleerd zijn. Daarnaast voorzien een aantal van hen (Tresoar, Tryater en de Fryske Akademy) in een basisbehoefte op het gebied waarin zij werkzaam zijn. Deze instituten worden gezamenlijk bekostigd door Rijk en provincie. Fryske Akademy De Fryske Akademy streeft een sterke profilering na op het snijvlak van wetenschap en maat schappij en heeft in de afgelopen jaren een aantal wezenlijke bijdragen geleverd in het kader van het Friese taal- en onderwijsbeleid. Voorbeelden daarvan zijn het ontwikkelen van digita le hulpmiddelen voor het schriftelijk gebruik van het Fries, een uitgebreid taalsociologisch onderzoek naar taalbeheersing, taalhouding, taalgebruik en identiteit van de inwoners van Fryslân (Taal yn Fryslân) en het gebruik van het Fries door jongeren op de sociale media. De Fryske Akademy bouwt ook mee aan het academisch klimaat in Fryslân door fundamenteel en toegepast wetenschappelijk onderzoek te doen naar de Friese taal, meertaligheid, taalle ren en de Friese geschiedenis en cultuur. Op deze wijze wordt geschreven, gesproken en historisch erfgoed toegankelijk voor wetenschap en maatschappij en worden digitale collec ties en instrumenten ontwikkeld voor innoverend onderzoek. De maatschappelijke relevantie van de Fryske Akademy is daarmee voor de provincie van groot belang en dat is recentelijk (eind 2015) ook onderkend bij visitatie van de Fryske Aka demy door de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, waar de Akademy deel van uitmaakt. De vistitatiecommisie heeft een positieve beoordeling toegekend en heeft bovendien vastgesteld dat de Fryske Akademy een wetenschappelijke instelling is met kwali teit, potentie en een groot maatschappelijk belang, dat goed toegerust is voor de toekomst. Naast diverse waarderingen zijn ook enkele aanbevelingen gedaan. De provincie is in ge sprek met de Fryske Akademy om die aanbevelingen op de juiste wijze te implementeren in de komende beleidsperiode. Tryater Tryater is een professioneel theatergezelschap dat zich bezighoudt met het maken van voor stellingen voor jeugd en volwassenen in de Friese taal en met talentontwikkeling. De afgelo pen jaren heeft Tryater Friestalige voorstellingen gerealiseerd voor volwassenen, familie en jeugd. Daarnaast ontwikkelt Tryater voorstellingen en activiteiten voor het onderwijs, zowel het primair en voortgezet onderwijs als de MBO s en HBO s, en zet zij in op talentontwikke ling via Jong Tryater en Satelliet. Tryater heeft de afgelopen jaren samenwerking gezocht met meerdere partijen om voorstellingen te maken, zoals het NNO, het Fries Museum, Mili eufederatie, de Leeuwarder Courant e.a. De reguliere voorstellingen van Tryater worden op verschillende plekken in de provincie ge speeld. Daarmee voldoet Tryater aan de gestelde voorwaarde van spreiding van voorstellin gen in de provincie. Daarnaast speelt Tryater incidenteel buiten de provincie, waarbij de voorstellingen voorzien worden van Nederlandse boventiteling. De voorstellingen van Trya ter zijn Friestalig of meertalig, bij uitzondering worden er voorstellingen alleen in het Neder lands gespeeld. 8

17 Jaar Aantal Aantal uit- Buiten Aantal Aantal bezoe producties voeringen standplaats school uit- kers (excl. on voeringen derwijs) Tryater gebruikt in zijn communicatie voornamelijk de Friese taal, met waar nodig een Neder landse vertaling (zoals de website en de marketing buiten Fryslân). De komende jaren gaat Tryater meer inzetten op globale politiek-maatschappelijke thema s betrokken op de eigen wereld. Daarnaast wil Tryater de focus van het Fries als minder heidstaal verschuiven naar het Fries in een meertalig perspectief. Keunstwurk Keunstwurk is een kenniscentrum voor de Friese kunst en cultuur en heeft een ondersteu nende en adviserende functie. Keunstwurk heeft zich de afgelopen jaren bezig gehouden met verschillende kunstdisciplines, zoals beeldende kunst, design, theater, dans, muziek en multidisciplinaire projecten. Keunstwurk adviseert over ontwikkelingen op het gebied van cultuureducatie, amateurkunst en de inzet van professionele kunst. Keunstwurk richt zich hierbij op verschillende doelgroepen: onderwijs, amateurverenigingen, vakdocenten, culture le en maatschappelijk organisaties en de overheid. Keunstwurk richt zich tevens op deskun digheidsbevordering van de amateursector, door cursussen en studiedagen aan te bieden. De focus van Keunstwurk zal de komende jaren met name gaan liggen op ondersteuning van amateurkunst en cultuureducatie. Tresoar, FLMD, It Frvske Boek Op het gebied van de Friestalige literatuur vervullen Tresoar, het Frysk Letterkundich Muse um en Dokumintaasjesintrum (FLMD), (de activiteiten van voorheen) Stifting It Fryske Boek en het Nederlands Letterenfonds een belangrijke rol. De Friestalige literatuur is van groot belang voor de Friese taal en cultuur in brede zin. Zij maakt er niet alleen onderdeel vanuit, maar is er ook drager van. Voor het voortbestaan, het onderhoud en uitbreiden van het Fries is Friestalige literatuur belangrijker dan dat Neder landstalige literatuur dat voor het Nederlands is. Geschreven Fries is immers grotendeels afhankelijk van Friestalige literatuur, aangezien er relatief weinig Friese bulkiectuur is. In 2002 is Tresoar ontstaan en maakt het FLMD daar onderdeel vanuit. Tresoar wordt be stuurd vanuit de gemeenschappelijke regeling Letterhoeke, waarbij het Rijk, de provincie en het FLMD vertegenwoordigd zijn in het bestuur. Daarmee vervult Tresoar een belangrijke functie ten aanzien van de Friese literatuur, met name op het gebied van de kennis- en be waarfunctie. De Stifting It Fryske Boek verzorgde tot en met 2009 activiteiten ten aanzien van productie, verkoop en promotie, maar toen deze stichting een jaar later ophield te be staan, zijn die activiteiten grotendeels overgenomen door Tresoar. Een uitzondering daarop vormde de Sutelaksje, het verkopen van Friese boeken van deur tot deur. Het ophouden van die actie bleek in de afgelopen jaren grote gevolgen te hebben voor de verkoop van Friesta lige boeken, in negatieve zin, in overleg met de provincie zijn er de afgelopen jaren diverse initiatieven ondersteund om de verkoop van Friese boeken te bevorderen. Nu de provincie vanaf 2017 een nieuwe beleidsperiode ingaat, is er besloten om het huis van de Friestalige literatuur, waarbij de taken met betrekking tot de kennis over en het bewaren van waarschijn lijk losgekoppeld worden van de promotie- en verkoopactiviteiten. Dat betekent dat de werk 9

18 zaamheden zeker nog wel ingevuld zullen worden, maar dat die niet meer bij Tresoar zullen worden ondergebracht. Tresoar kan zich beter richten op de kennis- en bewaarfunctie, waar het het instituut in gespecialiseerd is. Op die manier wordt er in de resterende periode van de BFTC nog wel invulling gegeven aan de desbetreffende afspraken. Voor wat betreft de digitalisering is door Tresoar in opdracht van de provincie het Deltaplan Digitalisering opgestart. Dat plan betekent een substantiële impuls voor het digitale beheer en de beschikbaarstelling van cultureel erfgoed in Fryslân. Het project faciliteert de brede erfgoedsector (archieven, musea, monumentenzorg, archeologie, Omrop Fryslân, Fries Film Archief, e.a.). Tresoar is penvoerder van dit project in opdracht van de provincie Fryslân. Naast de eenmalige kwantitatieve impuls aan de digitalisering van erfgoed, wordt ook de structurele basis gelegd voor de infrastructuur die nodig is om de omslag van analoog naar digitaal duurzaam te kunnen borgen en ontwikkelen Het Nederlands Letterenfonds Het Nederlands Letterenfonds heeft wettelijke taken op het gebied van zowel de Nederlands talige als Friestalige letteren. Vanuit die verantwoordelijkheid voeren de provincie en het Let terenfonds van het project Books from Fryslân uit. Om de Friese literatuur een groter podium te bieden dan alleen de provincie Fryslân, is samen met het Nederlands Lette renfonds en Tresoar de brochure Books from Fryslân met Friestalige titels ontwikkeld. Dat is gebeurd naar voorbeeld van het succesvolle Ten Books from Holland and Flanders, waar mee de Nederlandse en Vlaamse literatuur in het buitenland wordt gepromoot op de Frank furter Buchmesse. Zulke uitgaven trekken de aandacht van buitenlandse uitgevers. Ze func tioneren als hulpmiddel voor buitenlandse uitgevers die op zoek zijn naar literatuur uit andere landen/gebieden om een vertaling uit te brengen in eigen land. In 2016 zijn Nederland en Vlaanderen Schwerpunkt en in dat kader investeert de provincie extra om de Friestalige literatuur op een bijzondere wijze in Frankfurt te presenteren. Er zijn in de afgelopen periode al meerdere uitgevers geweest die zich vanwege Books from Fryslân geïnteresseerd heb ben getoond in de Friestalige literatuur. Zo zal een Engelse uitgever een bloemlezing uitge ven ten aanzien van het Fries, van de oudste Friese teksten tot aan de modernste literatuur. Afûk Het taalbevorderingsintituut Afûk is een zeer belangrijke organisatie voor de provincie als het gaat om de uitvoering van taalbeleid. De activiteiten van de Afûk vallen uiteen in taalover dracht, taalpromotie en cultuuroverdracht. Naast het verzorgen van een breed scala aan Friese taalcursussen, is de Afûk met name van belang als het gaat om specifieke projecten en het Fries in het onderwijs. Zo verzorgt het instituut al negen jaar de zogenaamde Praat mar Frysk-kampanje ; een bewustwordingscampagne over de rol en de waarde van de Frie se taal in Fryslân. Die campagne heeft naast bewustwording ook al doel om drempels te slechten daar waar het het gebruik van het Fries betreft, het vergroten van de (permanente) zichtbaarheid van het Fries én de emancipatie van het Fries en de gebruikers ervan. De naamsbekendheid zit zo rond de 70% en daarmee is zij van grote waarde. Naast Praat mar Frysk voert de Afûk ook andere projecten uit die de domeinen van de BFTC raken. Voor beelden hiervan zijn Fiysk yn e soarch (Sociaal en economisch leven), het uitgeven van het tijdschrift Helt en Mem voor wat betreft het belang van meertaligheid (onderwijs) en Gemeen ten en Ftysk (Bestuurlijke autoriteiten). 10

19 HOOFDSTUK 6: ECONOMISCH EN SOCIAAL LEVEN Fries in het sociaal en economisch domein Ten aanzien van het Fries in het sociaal en economisch domein is er de afgelopen jaren goede voortgang geboekt. De provincie heeft volop geïnvesteerd in het project Fiysk yn e soarch en op dat gebied zijn er belangrijke vorderingen gemaakt. Zo is er middels twee on derzoeken in kaart gebracht wat het belang is van de moedertaal van klanten of patiënten in zorgsituaties. Uit het onderzoek hokker taal prate jo (welke taal spreekt u) dat in 2013 is uitgevoerd onder zorgvragers, bleek dat 92% het zeer op prijst stelt om in de zorg hun eigen taal te kunnen spreken. Bijna de helft (48%) gaf aan dat ze het liefst altijd hun moedertaal gebruiken, ook in medische gesprekken. In dergelijke situaties spelen emoties vaak een hele belangrijke rol, waar men zich het liefst in de eigen taal uitdrukt. Ook het onderzoek Multilin gualism in nursing homes in Friesland (2014) bevestigt het gebruik van de moedertaal in de zorg. Het blijkt dat het Fries heel veel gebruikt wordt in verpleegtehuizen en het taalbewust zijn is vaak vrij groot. Toch zijn er aan de hand van dergelijke onderzoeken nog punten voor verbetering, zoals het concretiseren van de dagelijkse praktijk in het beleid van de zorgcen tra. Uiteraard wordt er aan de hand van bovenstaande uitkomsten ook bij de zorgopleidingen steeds meer aandacht geschonken aan het belang van de moedertaal van de patiënt. De resultaten van de onderzoeken en meer informatie is te vinden op wwwdatwedoesa.nl Op basis van dergelijke onderzoeken zal ook de resterende periode van de huidige BFTC worden geïnvesteerd in Fries in de zorg. Dat geldt dan niet alleen voor zorg in brede zin, maar ook specifiek in de ouderenzorg, de aandacht van het belang van meertaligheid bij jon ge ouders, in het speciaal- en beroepsonderwijs enz. Op het gebied van communicatie en voorlichting, maar bijvoorbeeld ook als het gaat om taalspecifieke zorgvoorzieningen (Fries talige testen bij dementie of depressie bijvoorbeeld), valt nog een hoop voortgang te boeken. Vanuit de Praat mar Frysk-campagne is er de afgelopen jaren veel aandacht geweest voor de rol van het Fries is het economisch- en bedrijfsleven. Dat gold niet alleen voor het regio nale midden- en kleinbedrijf, maar ook voor grotere ketens of multinationals van buiten de regio. Ook daar zal de komende jaren verder in geïnvesteerd worden. Tevens zal de provin cie Fryslân een onderzoek instellen naar het belang en de meerwaarde van meertaligheid voor het economisch leven. Veelal wordt gedacht dat het gebruik van het Fries in het contact met de klant of in de openbare ruimte, schadelijk zou zijn voor de economie terwijl het nooit is aangetoond en het tegendeel waar lijkt te zijn. Een onderzoek moet hier meer duidelijkheid in verschaffen, als basis voor toekomstig beleid. 11

20 HOOFDSTUK 7: GRENSOVERSCHRIJDENDE UITWISSELINGEN NPLD De Provincie Fryslân is één van de 13 leden (full members) van de NPLD (Network to Pro mote Linguistic Diversity): regionale overheden met taalbeleid voor één of meer minderheids talen. De NPLD kent ook meer dan 25 NGO s die werkzaam zijn op het gebied van de regio nale talen of minderheidstalen als associate members. Vanuit Fryslân zijn zowel Mercator (Fryske Akademy) als het EBLT (Europeesk Buro foar Lytse Talen, het Europees Bureau voor Kleine Talen) associate member. Het EBLT vertegenwoordigt meer dan 20 organisaties die actief zijn voor het Fries, maar ook organisaties die zich inzetten voor Friese streektalen (het Bildts) en het Nedersaksisch. Het NPLD is actief op de deelgebieden van Onderwijs & Onderzoek, lot-ontwikkelingen, de link tussen taal en migratie en de link tussen taalver scheidenheid en de economische ontwikkelingen. Het NPLD werkt nauw samen met andere Europese organisaties zoals de Raad van Europa, met name het secretariaat van het Euro pese Handvest en het Kaderverdrag inzake de bescherming van nationale minderheden; de EFNIL (Federatie van Organisaties van nationale talen in Europa); FUEN (zuster-organisatie van etnische minderheden) en META-Net op het gebied van taaltechnologie (ICT-tools). In 2013 is de European Road Map for Linguistic Diversity in eerste versie gepresenteerd door de toenmalige president van de NPLD, de Friese gedeputeerde De Vries, in het Euro pese Parlement in Brussel. Na uitvoerige consultatie is de uiteindelijke versie gepresenteerd In november 2015 in de Intergroep voor Traditionele Talen en Culturen van het Europees Parlement in Straatsburg en aan de Europese Commissie. Op 14 juli 2016 is de Road Map besproken met EU-Commissaris Tibor Navracsics in Brussel. Bij deze gelegenheid heeft de Euro-Commissaris zijn steun aangeboden bij de implementatie van de Road Map, juist om dat de doelen ervan overeenkomen met het EU-beleid. Het betreft met name Onderwijs (Erasmus-plus) en Language Technologies (lot). Het YEN (Youth of European Nationalities) is een zelfstandige en onafhankelijke jongeren organisatie, die vanouds goede betrekkingen onderhoudt met zowel de FUEN als met het NPLD op het gebied van meertaligheid. Het Friese FYK (Frysk Ynternasjonaal Kontakt) is lid van het YEN en heeft in 2013 het Paas-congres in Fryslân georganiseerd waar jonge men sen (tot 35 jaar) met elkaar relevante onderwerpen bespreken en van elkaar leren. In 2016 zijn voorbereidingen getroffen voor de versterking van culturele contacten tus sen Fryslân en Ost-Friesland en Nord-Friesland (Duitsland) in de vorm van een cultureel verdrag of Vereinbarung. Een dergelijk verdrag kan een goed bijdrage leveren aan de in tensivering en de institutionalisering van de bestaande interfriese contacten. Tevens zijn er in 2015 en 2016 contacten gelegd tussen de provincie en de Ostfriesische Landschaft in Au rich, om samenwerkingsmogelijkheden te verkennen op het gebied van onderwijs en cultuur. Mercator Europees kenniscentrum voor meertaligheid en taalleren Mercator heeft in de afgelopen BFTC-periode veel verschillende nieuwe regionale dossiers gepubliceerd. Die dossiers beschrijven en inventariseren de rol van de minderheidstaal in het onderwijssysteem en worden frequent gebruikt als basismateriaal voor verder onderzoek. De volledige serie van dossiers (intussen zijn meer dan 40 taalsituaties beschreven) zijn online te downloaden en daar wordt volop gebruik van gemaakt; in 2015 zijn er ruim down loads geweest. Mercator voert ook regelmatig internationaal vergelijkende studies uit, bijvoorbeeld een on derzoek naar de status van (nog) niet formeel erkende talen in Europa. Het onderzoek naar 12

21 sociale media & taal in Fryslân heeft internationale vertakkingen en heeft geleid tot een in ternationaal wetenschappelijk congres over dit thema. Recent heeft de Europese Commissie gevraagd een vergelijkende studie tussen 10 landen uit te voeren naar de situatie van regio nale talen en minderheidstalen in het onderwijs in Europa (verwacht in december 2016). Mercator werkt met talloze instituten, universiteiten en experts samen, veelal in Europa maar ook daarbuiten. Zo heeft het een nauwe samenwerking met het SOAS (School for Oriental and African Studies, onderdeel van het UCL) in Londen. Sinds 2007 organiseren zij samen jaarlijks een expert seminar. Deze samenwerking is in 2012 formeel vastgelegd en onderte kend in Leeuwarden. Mercator en Fryske Akademy zijn in 2015 een officiële samenwerking aangegaan met de Baskische Taal Academie (Euskaltzaindia). Dit wordt voorzien als een begin van een Euro pees netwerk van taalacademies. De taalacademie uit Galicië heeft reeds aangegeven graag lid van dit netwerk te willen worden. Mercator is sinds 2014 lid van LANGSCAPE, een net werk van universiteiten die zich vooral bezig houdt met meertaligheid, taal onderwijs en do centen training. In 2017 wordt het jaarlijks congres van dit netwerk in Leeuwarden georgani seerd. Sinds 2012 heeft Mercator verschillende internationale projecten uitgevoerd, bijvoorbeeld op het gebied van Life Long Learning. Het Mercator Kenniscentrum is de lead-partner van het Mercator Europees Netwerk (sinds 1987), hierin werken 5 partners samen. Dat zijn: de uni versiteit van Wales, de universiteit van Barcelona, de universiteit van Stockholm en het Re search Institute for Linguistics in Boedapest. Mercator heeft regelmatig studenten en stagiai res over de vloer, van de regionale hogescholen en universiteiten maar ook via de Europese Erasmus programma s. 13