Het Nederlandse politieke stelsel draait door

Transcriptie

1 Het Nederlandse politieke stelsel draait door Vijf vragen over de Tweede Kamerverkiezingen, vijf weken voor 15 maart Peter Kanne Opinieonderzoeker bij I&O Research 6 februari 2017 Vijf weken voor de verkiezingen, nu de campagne op stoom komt, geef ik mijn persoonlijke visie op de electorale strijd tot 15 maart. Ik maak een voorlopige balans op door vijf vragen op te werpen en te beantwoorden. Op basis van de I&O-peilingen en eerdere onderzoeken en ervaringen. 1. Hoeveel kiezers zweven nog? 2. Normaal. Doen. Hoe moet dat? 3. Wordt het een tweestrijd tussen VVD en PVV? 4. Wie wordt de grootste op links? 5. Welke partij gaat de verkiezingen winnen? 1. Hoeveel kiezers zweven nog? Al eind november vorig jaar kreeg ik deze vraag van de Volkskrant. Mijn eerste beetje lacherige reactie: wie niet? Er waren immers nog bijna vier maanden te gaan tot de verkiezingen van 15 maart. Het echte antwoord toen: ongeveer twee derde. In januari en februari blijven journalisten me die vraag maar stellen en ze willen het liefst een zo exact mogelijk cijfer. Het Algemeen Dagblad kopte 26 januari mede op basis van onze cijfers 70%. We twijfelen nog massaal. Koeienletters op de voorpagina. Is dit echt nieuws? En wat betekent dat, dat zeventig procent twijfelt? Ongeveer een op de vijf kiezers weet het al helemaal zeker. Circa driekwart tot tachtig procent twijfelt op dit moment (begin februari). Het is niet zo dat de zwevers geen enkel idee hebben; dat geldt maar voor ongeveer een kwart van degenen die van plan zijn te gaan stemmen. Blijft circa de helft van de kiezers over die twijfelen tussen twee, drie of meer partijen. De verzuchting van sommige politici zoals bijvoorbeeld PvdA Kamerlid Mei Li Vos in NRC van 4 februari dat de meeste mensen het gewoon nog niet weten en nog heel goed bij de PvdA terecht kunnen komen, moeten we helaas (voor haar) afdoen als ijdele hoop. Haar vervolgvraag Worden die linkse zwevende kiezers wel meegenomen in de peilingen? Of doen alleen mensen mee die al weten dat ze rechts gaan stemmen?, is zo mogelijk nog naïever. Nee Mei Li, we boycotten geen linkse zwevende kiezers.

2 2. Normaal. Doen. Hoe moet dat? Van de VVD moeten we Normaal. Doen. Electoraal een goede keuze: kiezers noemen normen en waarden het vaakst als argument om voor een politieke partij te kiezen. Vaker nog dan zorg of immigratie. Het geldt zowel voor CDA-, VVD-, PVV-, PvdA- als SP-stemmers. Maar hoe je die normen en waarden vertaalt naar gedrag, daar denken ze vaak heel anders over. In een focusgroep, half januari, kreeg ik op de vraag wat houdt je bezig in het dagelijks leven van een potentiele PVV-stemmer het antwoord: politiek en normvervaging. In de groep al snel vertaald als politieke normvervaging. Het was een ZZP-er uit Amsterdam Noord, blanke man van begin veertig, die naast zijn werk als vrijwilliger werkt met moeilijke jongeren. Je irriteert je aan alles. Dat iedereen maar alles op straat flikkert. Elkaar intimideren, hoe mensen elkaar bejegenen. Dat vond deze ondernemer dus niet normaal. Voor 15 maart twijfelde hij tussen PVV, VNL en Forum voor Democratie. Eigenlijk alle deelnemers aan het gesprek waren het met hem eens: dat is niet normaal en dat willen we niet in Nederland. De man naast hem herkende het ook. Hij wond zich er over op dat hij van mensen in de trein, als hij ze een paar enquêtevragen wil stellen, onbeschofte afwijzingen krijgt. Deze meneer, 43 jaar, ook blank, stemt CDA. Een derde deelnemer 45 jaar, twijfelend tussen GroenLinks en Artikel 1 ergert zich ook aan de normvervaging, maar legt dat heel anders uit. Hij vond juist mensen die je aanspreken in de trein of op straat, om een enquête af te nemen, heel vervelend. Ik heb het idee dat ze dan mijn gegevens gebruiken voor commerciële doelen. Drie blanke mannen van dezelfde leeftijd, modale inkomens, middelbaar opleiding; alle drie willen ze dat we een beetje fatsoenlijk met elkaar omgaan; maar hoe dat moet leggen de drie volslagen anders uit. Over hoe normaal migranten en moslims en andere migranten moeten doen was men het ook eens en oneens. De PVV-er: Wat je achter je voordeur doet moet je zelf weten. Als je hier een toekomst wil, dan moet je je aanpassen. De CDA-er: Ik woon in Amsterdam Nieuw-West, woon tussen de moslims. Ik zie dat heel anders. Ik vind ze heel aangepast. Hoe je Normaal Doen in de praktijk brengt hangt af van wat je norm is. En vooral in hoeverre je je eigen norm als doorslaggevend beschouwt of oog hebt voor de norm voor de ander. Waar normen & waarden voorheen vooral het stokpaardje van het CDA was, lijkt de PVV ook dit thema naar zich toe te hebben getrokken (net als immigratie, integratie en zelfs zorg). Zoals een PVV-stemmer die vroeger CDA-stemde het in onze decemberpeiling stelt: Het is de partij die het Nederlands historische kerngoed en -gedachte, de Joods-christelijke traditie, nog het best verdedigt. En dat moet je luid en duidelijk doen! Dat de VVD hier graag tussen wil komen is begrijpelijk, of het lukt moeten we nog gaan zien.

3 3. Wordt het een tweestrijd tussen VVD en PVV? Half oktober stelde hoogleraar politicologie Tom van der Meer (UvA) deze vraag op blogsite Stukroodvlees en hij gaf het volgende antwoord: Nou, nee. Dat is hoogst onwaarschijnlijk. Zo n tweestrijd zou bokkensprongen vergen van alle hoofdrolspelers: de partijen en de media en de kiezers. Maar eerlijk gezegd, we hebben het afgelopen jaar wel gekkere bokkensprongen gezien. Het begint er toch wel heel sterk op te lijken dat de strijd om de eerste plaats wél zal gaan tussen PVV en VVD. In de I&O-peiling gaan PVV en VVD al enige tijd samen aan kop, waarbij ze stuivertje wisselen om de eerste plaats. Dit beeld zien we ook in de andere peilingen, al verschillen ze met name voor de PVV sterk (van 23 tot 35 zetels). De nummer drie volgt op afstand: minder dan 20 zetels voor D66, CDA of GroenLinks. Waarom zou zo n tweestrijd tussen PVV en VVD niet kunnen plaatsvinden? Volgens Van der Meer kan dat onder andere niet omdat de twee partijen geen natuurlijke tegenhangers zijn. Voor een succesvolle tweestrijd moeten partijen zich volgens hem kunnen opstellen als elkaars tegenpolen. De VVD is economisch uitgesproken rechts, terwijl de PVV volgens Van der Meer niet echt links is. De partij van Wilders maakt regelmatig gebruik van linkse retoriek, maar stemt in de Tweede Kamer vaker als een rechtse partij. Dat mag zo zijn, maar dat hebben de PVV-stemmers niet of nauwelijks in de gaten. Sterker nog, in de ogen van veel kiezers is de PVV de beschermer van de verzorgingsstaat. Immigratie, integratie, veiligheid en normen & waarden zijn weliswaar de belangrijkste thema s voor de PVV-achterban, maar daarna volgt de gezondheidszorg. En het is interessant om te zien hoe vaak deze thema s met elkaar vermengd worden. Lees bijvoorbeeld dit citaat van een PVV-stemmer: Ik stem PVV omdat de PVV in mijn ogen staat voor Nederlanders eerst, terwijl het nu vluchtelingen eerst is. Ik vind het niet normaal dat vluchtelingen van alles krijgen, huurhuizen, terwijl Nederlanders daarvoor 12 jaar op een wachtlijst moeten staan. Inboedel en geld om opleidingen te doen...terwijl de Nederlanders die ziek zijn aan hun lot worden overgelaten. Gedwongen worden om te werken en geen geld krijgen voor omscholing of wat dan ook. Terwijl dat de mensen zijn die Nederland opgebouwd hebben. * Deze figuur komt voort uit eerder onderzoek, onder andere onderzoek (2010) gebruikt voor mijn boek Gedoogdemocratie en een herhaling van dit onderzoek eind De cijfers en posities zijn handmatig ingevuld en zijn bij benadering.

4 De manier waarop de PVV in de Tweede Kamer het initiatief van Hugo Borst en Carin Gaemers om de ouderenzorg niet langer te politiseren naar zich toe trok, is illustratief voor hoe SP, PvdA en GroenLinks zich de kaas van het brood laten eten. In het manifest van Borst en Gaemers wordt opgeroepen te stoppen met het politiseren van verpleeghuiszorg en om goede zorg voor alle kwetsbare ouderen in verpleegtehuizen te waarborgen. Het lukte PVV-Kamerlid Fleur Agema om voorafgaand aan het debat een motie over het manifest aan te kondigen. Agema sprak bij het debat vooral schande van het beleid, vertrok en kwam niet meer terug. De andere partijen knarsetandend achterlatend. Maar zij ondertekenden de PVV-motie wel. Ook de PvdA, die zich had voorgenomen dat nooit meer te doen. Dat de PVV in 2010 de verdergaande marktwerking in de zorg gedoogde (en dus mogelijk maakte) klopt. Dat ze bij de gedoogconstructie-onderhandelingen de eis dat de AOW op 65 jaar zou blijven als eerste liet vallen klopt ook. Maar in de beeldvorming is de PVV de partij die opkomt voor behoud van de verzorgingsstaat, of in de woorden van een van haar kiezers: de enige partij momenteel die opkomt voor de belangen voor de lage inkomens en luistert wat er mis gaat in onze samenleving. Een tweede argument van Tom van der Meer waarom een tweestrijd tussen PVV en VVD niet logisch is, is dat kiezers trouw zijn aan een coherent blok van partijen. Van der Meer: De Nederlandse kiezer is namelijk niet wispelturig, maar trouw aan een redelijk consistente keuzeset, een blok van twee à drie partijen die inhoudelijk op elkaar lijken. De strategische stem die veroorzaakt dat de politieke strijd een tweestrijd wordt vindt volgens hem plaats binnen het economisch linkse blok (PvdA, SP, GroenLinks) en het economisch rechtse blok (VVD, PVV, CDA). D66 wisselde kiezers uit met beide blokken. Deze analyse gaat grotendeels ook voor de verkiezingen in 2017 op. Ook nu gaat de strijd op rechts vooral tussen VVD, PVV, CDA en D66. D66 staat sociaaleconomisch iets rechts van het midden, maar is sociaal-cultureel progressief. Vandaar dat de partij van Pechtold voor zowel links- als rechtsprogressieve kiezers in aanmerking komt. Maar liefst een kwart van de VVD-stemmers en 14 procent van de CDA-stemmers overweegt ook D66. Ook ChristenUnie, 50 Plus, SGP, VNL en Forum voor Democratie komen in aanmerking op rechts. Maar Van der Meer stelt vervolgens dat omdat PVV en VVD inhoudelijk te veel op elkaar lijken zij niet kunnen fungeren als drakendoder, waarmee hij de partij bedoelt die de grootste kan worden en die daarmee kan voorkomen dat zijn tegenhanger uit het andere blok de grootste wordt. Zoals de PvdA de draak VVD leek te kunnen doden in 2012 en een deel van de primaire SP-kiezers om deze reden voor de PvdA kozen. Zo fungeerde de VVD op rechts als drakendoder met de PvdA in de rol van draak. Dat is een logische redenering als je rationeel naar de inhoudelijke programma s en het stemgedrag in de Tweede Kamer kijkt en er vanuit gaat dat de kiezers hun afwegingen rationeel maken. Dat doen ze echter niet. Zoals we ook hebben gezien bij de Brexit en de Amerikaanse presidentsverkiezingen stemmen kiezers soms tegen hun (objectief gezien) eigenbelang in. Bovendien weten kiezers niet alles. Van der Meer stelt dat kiezers tamelijk consistent zijn in hun opvattingen. Ook dat klopt. Maar wat er aan het veranderen is, is dat de culturele dimensie (internationaal versus nationaal of progressief versus conservatief) op dit moment dominanter is dan de sociaaleconomische (links-rechts) dimensie. Daarnaast schuift de PVV in ieder geval in de beeldvorming op naar links. Hiermee belandt de PVV in het linksonder kwadrant, het links-conservatieve kwadrant, waar zich zo n 40 procent van de kiezers bevindt en waar eigenlijk geen partijpolitiek aanbod voor is. SP en PvdA zouden dit gat kunnen vullen, maar zijn daarvoor te progressief. Te internationaal georiënteerd, te

5 multiculti, te veel begaan met de vluchtelingen die hun heil zoeken in ons land. En de PvdA is ook nog eens te pro-eu. In de ogen van de links-conservatieve kiezers. PvdA-leider Lodewijk Asscher doet met het begrip progressief patriotisme een poging er iets tegenover te zetten: vaderlandsliefde gebaseerd op progressieve waarden. Een diverse maatschappij, waar men om geaccepteerd te worden de ander moet accepteren. Maar ik vrees dat dit niet is wat de links-conservatieve kiezers bedoelen. De SP heeft onder Jan Marijnissen een aantal schijnbewegingen in deze richting gemaakt. In de jaren tachtig schreven de socialisten het rapport Gastarbeid en kapitaal, waarin de rol van gastarbeiders en het gevaar van de islam in Nederland werden benoemd. De partij trok de conclusie dat tot dan toe geen duidelijk immigratiebeleid was gevoerd. Gastarbeiders moesten een duidelijke keuze maken: kies voor Nederland of keer terug naar het land van herkomst. Voor dit laatste zou de Nederlandse staat een premie van gulden moeten betalen. De premie kwam al gauw te boek als oprotpremie, waardoor de partij op haar schreden terugkwam. Hoewel de SP kritisch is en blijft op de Europese Unie en Oost-Europese arbeiders, is men in het vluchtelingen- en islamdebat uitgesproken progressief. Het politieke stelsel draait door: rechtsom De derde linkse partij GroenLinks was altijd al progressief en internationaal georiënteerd en is dat ook in 2017, waarbij de partij van Klaver zelfs een nog iets linkser programma (sociaaleconomisch) heeft dan onder Femke Halsema en Jolande Sap. Met als resultaat dat drie linkse partijen (SP, PvdA en GroenLinks) zich programmatisch dicht bij elkaar in het progressieve kwadrant bevinden, het links-conservatieve kwadrant braak achterlatend. Eigenlijk lijkt het hele Nederlandse politieke stelsel een draai rechtsom te maken: D66 is opgeschoven van links-progressief naar rechts-progressief. De VVD maakt in ieder geval in verkiezingstijd een beweging richting rechts-conservatisme. Waar zich ook het CDA eveneens een voormalig internationaal georiënteerde partij bevindt. De leemte die linksonder is ontstaan wordt handig gevuld door de PVV, met haar anti-immigratie, anti-eu en pro-verzorgingsstaat standpunten. Met dank aan Mark Rutte, die de PVV linkser dan de SP noemt. We hebben dus te maken met een links-conservatief gepercipieerde PVV. En daar tegenover met een VVD die sociaaleconomisch rechts is. De VVD probeert zich conservatief te positioneren, maar is in de regeringspraktijk toch nog behoorlijk internationaal, pro-eu en sober maar humaan in asielzaken opereert. De ideologische afstand tussen VVD en PVV is dus groot genoeg om ons op te kunnen maken voor een tweestrijd tussen PVV en VVD. De VVD kan naar strategische stemmen vissen van primaire CDA- en D66-stemmers. En als de nek-aan-nek-race in het voordeel van de PVV lijkt uit te vallen, kunnen ook sommige PvdA-, ChristenUnie- of zelfs GroenLinks-stemmers Mark Rutte nog wel eens aan een meerderheid willen helpen. De PVV heeft de VVD al van flink wat kiezers beroofd en kan in de strategische strijd stemmen weghalen bij 50 Plus en SP. En dan is er ook nog een groep kiezers die het niet weet of nu uitkomt bij (relatief) nieuwe protestpartijen als de Partij voor de Dieren, VNL, Forum voor Democratie, GeenPeil of Nieuwe Wegen. We leven in tijden waarin dingen gebeuren die we nog niet eerder zagen. Eigenlijk zijn het niet zulke gekke bokkensprongen als we weten dat zoals gezegd maar liefst 40 procent van de kiezers zich

6 in het links-conservatieve kwadrant bevindt en maar zo n 10 procent in het rechts-progressieve kwadrant. Terwijl dit kwadrant het internationaal georiënteerde, neoliberale kwadrant het regeringsbeleid van de afgelopen twee decennia vertegenwoordigt. Een groot deel van de kiezers is dit neoliberale beleid meer dan zat. Als ze zeggen dat ze niet gehoord worden is dat niet geheel uit de lucht gegrepen. Nog maar eens de PVV-er uit Amsterdam-Noord: Grote bedrijven krijgen enorm veel macht. Het gaat ten koste van de consument. De burger heeft betaald en we gaan gewoon zo verder. Ik zou haast blij zijn als er een soort burgeroorlog komt. Er schijnt overal geld voor te zijn behalve voor de mensen die dit land opgebouwd hebben. 4. Wie wordt de grootste op links? Op links komen GroenLinks, D66, SP en PvdA in aanmerking, waarbij D66 niet echt links te noemen is maar wel progressief. Aangevuld met de Partij voor de Dieren, 50 Plus en in (veel) minder mate de PiratenPartij, Nieuwe Wegen en Artikel 1. De echte strijd om het leiderschap op links gaat tussen GroenLinks, D66, SP en PvdA. GroenLinks en D66 staan er in de I&O-peiling, maar ook in de andere peilingen het best voor, met gemiddeld 14 tot 18 zetels. Op de voet gevolgd door SP en PvdA met tussen de 11 en 15 zetels. In percentages scoren deze vier partijen tussen de 8 en 12 procent. Heel dicht bij elkaar dus. Op links twijfelt men meer dan op rechts. De zekerheid waarmee men zegt voor GroenLinks (23 procent), SP (22), D66 (24) of PvdA (33) te kiezen, ligt lager dan bij VVD (41 procent) en PVV (33). Tegelijkertijd zijn D66 (13 procent) en GroenLinks (12 procent) partijen die men als tweede voorkeur vaker overweegt dan SP (10 procent) en PvdA (8 procent). De lijsttrekkers gaan het verschil maken Dat kan dus nog alle kanten op, zou je zeggen. Veel zal afhangen van wie er met de grote debatten mee mogen doen en hoe goed zij daar presteren. Dan komt het aan op de voormannen. Van de vier links-progressieve lijsttrekkers is Jesse Klaver het populairst: hij krijgt gemiddeld een 6,3 van alle kiezers. Onder GroenLinks-kiezers scoort Klaver een 8,2, maar hij doet het ook vrij goed onder D66-kiezers (7,1), PvdA-kiezers (7,0) en SP-kiezers (6,5). Op de vraag hoe betrouwbaar hij zou zijn als minister-president, komt Klaver echter op een vierde plaats met 38% betrouwbaar, achter Rutte (58%), Asscher (49%) en Pechtold (48%). Hier werkt zijn frisse jeugdigheid die hem voor veel kiezers juist zo aantrekkelijk maakt in zijn nadeel. D66-voorman Alexander Pechtold krijgt gemiddeld een 5,9. Van zijn eigen kiezers krijgt hij een 8,0 en daarnaast scoort hij vrij hoog onder de GroenLinks- (6,8), PvdA- (6,7) en VVD-kiezers (6,5). SP-kiezers (5,6) en 50-Plus-kiezers (5,3) zijn niet bijster enthousiast over hem. Dat is minder goed dan Klaver het doet onder de D66-achterban, maar als betrouwbare premier (48%) scoort hij duidelijk beter dan Klaver. PvdA-leider Lodewijk Asscher wordt gemiddeld met een 6,0 gewaardeerd en doet het naast onder zijn eigen achterban (7,7), vrij goed onder D66- (6,9), GroenLinks- (6,6) en VVD-kiezers (6,5). Maar net als Pechtold niet zo goed onder de SP-achterban (5,6). Hij wordt net als Pechtold wel als premierwaardig gezien (49%).

7 Emile Roemer van de SP tenslotte is qua waardering uit de top gevallen, hij scoort nog maar een 5,6. Zijn eigen achterban geeft hem een 7,7 en verder doet hij het redelijk onder de 50 Plus-kiezers (6,3). Kiezers van PvdA, GroenLinks, D66 en PVV geven hem allen een cijfer lager dan een 6. Slechts 23 procent ziet in hem een betrouwbare premier. De SP moet vooral GroenLinks en Jesse Klaver vrezen. Alles overziend hebben D66 en GroenLinks in dit linkse veld de beste papieren en zal veel afhangen van hun overtuigingskracht tijdens de debatten en of de verkiezingsstrijd sociaal-cultureel of sociaaleconomisch geframed gaat worden. 5. Welke partij gaat de verkiezingen winnen? De framing gaat het verschil maken Als de campagne grotendeels gefocust is op de sociaal-culturele thema s nationale identiteit, immigratie, integratie, veiligheid; de verticale as in de figuur zoals op dit moment het geval is, is dat gunstig voor de PVV enerzijds en D66 anderzijds. PVV en D66 zijn op culturele as het duidelijkst geprofileerd. Naast D66 vinden we ook GroenLinks aan de progressieve, internationale kant. De PVV is het scherpst gepositioneerd aan de conservatief, nationale kant. Bij de VVD begrijpen ze dat ook. In de Normaal-Doen-brief aan alle Nederlanders lijkt Mark Rutte vooral op de nieuwe Nederlanders te doelen als hij schrijft: We voelen een groeiend ongemak wanneer mensen onze vrijheid misbruiken om hier de boel te verstieren, terwijl ze juist naar ons land zijn gekomen voor die vrijheid. ( ) Ik begrijp heel goed dat mensen denken: als je ons land zo fundamenteel afwijst, heb ik liever dat je weggaat. Maar natuurlijk is deze boodschap vooral bestemd voor kiezers die twijfelen tussen VVD en PVV. Dit, in combinatie met het uitsluiten van de PVV in een toekomstige coalitie, is een heel bewuste keuze van de VVD-leiding. En waarschijnlijk een effectieve, waarbij alle kritiek uit de linkse hoek is ingecalculeerd en dankbaar wordt aanvaard. Een betere manier om in de ogen van de kiezers op gelijke hoogte met de PVV te komen is er niet. Als de VVD er in slaagt de PVV op zijn minst te evenaren in het nationale-identiteit-debat en de sociaal-culturele thema s blijven dominant, zal het voor de PVV lastig worden de verkiezingen te winnen. Met name omdat de VVD een troef meeneemt die de PVV node mist: een robuust track record als het gaat over het nationale financiële huishouden. De VVD staat weliswaar op zo n 15 zetels verlies, maar wordt gewaardeerd om de manier waarop het land door de crisis is geloodst en een aantal zware dossiers tot een goed einde is gebracht. Mark Rutte krijgt ook persoonlijk veel waardering: een duidelijke premiersbonus (qua populariteit zit hij net achter Klaver en Gert-Jan Segers met een 6,1), waarbij men zelfs kort na het aftreden van Van der Steur vaak zijn doorzettingsvermogen roemt: Het is de partij die de afgelopen jaren heeft bewezen dingen voor elkaar te krijgen. Waarbij ik veel respect heb voor Rutte die ondanks alle tegenstromen koers weet te houden. Als economische thema s toch weer dominant worden, zoals bij de meeste Tweede Kamerverkiezingen gebeurt, zal de PVV waarschijnlijk wegzakken. Dan zal de VVD tegenover een van de linkse partijen komen te staan. In dat geval zal de uitdager op links waarschijnlijk GroenLinks zijn of als Asscher de ballast van vier jaar regeren met de VVD geloofwaardig van zich af weet te werpen toch weer de PvdA. D66 is hiervoor niet links genoeg en zal waarschijnlijk zetels gaan

8 verliezen aan enerzijds de VVD en anderzijds GroenLinks en/of de PvdA. De SP lijkt me geen kans te maken mee te doen in deze strijd. Roemer zal niet in staat zijn net dat extra duwtje te geven dat een partij in deze cruciale fase nodig heeft. Ook in dit scenario heeft de VVD duidelijk de beste papieren. Maar dit zeg ik vijf weken voor de verkiezingen. Nog niet bekend met de events en bokkensprongen die we tijdens de komende campagne gaan meemaken. En het is dan ook vooral geen voorspelling voor de eindoverwinning. Peter Kanne Opinieonderzoeker I&O Research 6 februari 2017 I&O Research publiceert nog politieke peilingen op: Woensdag 15 februari Woensdag 1 maart Woensdag 8 maart Dinsdag 14 maart: slotpeiling Blijf op de hoogte van onze peilingen Internet: Meest recente I&O-peiling (31 januari): VVD lijdt nauwelijks onder aftreden Van der Steur