Terug naar Groei

Transcriptie

1 Terug naar Groei Verkort Annual Report Jaarverslag

2 Het Verkort Jaarverslag 2008 is een verkorte Nederlandse versie van het Engelstalige Annual Report 2008 van KPN. Het Annual Report 2008 is het officiële verslagleggingsdocument voor Nederlandse statutaire doeleinden. Bij (interpretatie)verschillen en/of tegenstrijdigheden dient het Annual Report 2008 te worden aangehouden. Voor meer informatie, zie het Annual Report 2008, dat digitaal beschikbaar is op U kunt een gedrukt exemplaar van ons Engelstalige Annual Report 2008 en van ons Verkort Jaarverslag 2008 bestellen via of u kunt contact opnemen met KPN Investor Relations.

3 Inhoudsopgave Profiel 2 Missie 3 Voorwoord van de CEO 4 Kerngegevens 6 Informatie over het KPN aandeel 7 KPN Groep 10 Organisatiestructuur Strategie 11 Financieel overzicht 12 Operationeel overzicht 14 Realisatie versus Verwachting 15 Risicobeheersing 17 Maatschappelijk verantwoord ondernemen 26 Corporate Governance 28 Bericht van de Raad van Commissarissen 36 Remuneration and Organizational Development Rapport 42 Geconsolideerde cijfers Geconsolideerde winst- en-verliesrekening 57 Geconsolideerde balans 58 Geconsolideerd kasstroomoverzicht 60 KPN Verkort Jaarverslag 2008 Inhoudsopgave 1

4 Profiel KPN is de toonaangevende leverancier van telecommunicatie- en ICT-diensten in Nederland en biedt consumenten vaste en mobiele telefonie, internet en televisie. Voor zakelijke klanten verzorgt KPN complete telecommunicatie- en ICT-oplossingen. KPN-dochter Getronics biedt wereldwijd ICT-diensten aan en is marktleider in de Benelux op het gebied van infrastructuur- en netwerkgerelateerde IT-oplossingen. In Duitsland en België volgt KPN een meermerkenstrategie in de mobiele markt en neemt daar met E-Plus en BASE een derde positie in. KPN beheert met ibasis een efficiënte, op IP gebaseerde infrastructuur waarop wereldwijd wholesale-netwerkdiensten worden aangeboden aan andere operators. 31 miljoen mobiele klanten 5 miljoen klanten met een vaste telefoonaansluiting 2,5 miljoen internetklanten Per 31 december 2008 bediende KPN ongeveer 31 miljoen mobiele klanten, meer dan 5 miljoen klanten met een vaste telefoonaansluiting, ongeveer 2,5 miljoen klanten met een breedbandinternetaansluiting, bijna 0,8 televisieklanten en ongeveer zakelijke klanten van Getronics. Met fte s behaalde KPN in 2008 een omzet van EUR 14,6 miljard en een bedrijfsresultaat van EUR 2,6 miljard. De aandelen van KPN worden verhandeld aan de beurs van Amsterdam. 0,8 miljoen TV-klanten FTE s KPN Verkort Jaarverslag 2008 Profiel

5 Missie Onze klanten vertrouwen erop dat ze kwalitatief hoogwaardige, betrouwbare diensten aangeboden krijgen, die hen in staat stellen zowel hun persoonlijke als hun zakelijke doelen te bereiken, zowel het verrijken van het werk en de vrije tijd. We bieden verschillende diensten aan waardoor onze klanten altijd en overal toegang hebben tot informatie en ontspanning, of dat nu per telefoon, computer, PDA of via de televisie is. Zij hebben de keuze uit een groot aantal merken gericht op specifieke behoeften en doelgroepen van het betrouwbare, kwalitatief hoogwaardige KPN-merk tot merken speciaal voor jongeren, zoals Hi, of het prijsvriendelijke merk Simyo. We zijn van mening dat tevreden klanten de basis vormen voor winstgevende groei en daardoor waarde creëren voor onze aandeelhouders. Daarnaast menen wij dat ons streven naar kwaliteit en klanttevredenheid alleen kan worden gerealiseerd als onze medewerkers gemotiveerd zijn om de best mogelijke producten en diensten te leveren. We zijn ons bewust van onze maatschappelijke verantwoordelijkheden: ons beleid is om met onze kennis en technologie bij te dragen aan het welzijn van al onze belanghebbenden en aan hen verantwoording af te leggen over onze prestaties op milieugebied. KPN Verkort Jaarverslag 2008 Missie

6 Voorwoord van de CEO Nederland keert dalende EBITDA Transitie van Getronics Top positie in de Europese telecom We hebben in 2008 solide prestaties neergezet met groei van zowel de omzet als het bedrijfsresultaat. De prestaties in Nederland overtroffen de verwachtingen voor 2008 waardoor de dalende trend in EBITDA kon worden gekeerd. Ondanks de economische achteruitgang hebben we goede vooruitgang geboekt met onze strategische doelstellingen: de groei in Nederland is teruggekeerd en de winstgevende groei bij de activiteiten van Mobile International heeft zich voortgezet. In 2008 hebben we de herstructurering van Getronics met succes doorgevoerd. Niet tot de kerntaken behorende activiteiten zijn verkocht en de kostenbasis is verlaagd. Vanaf 2009 zal Getronics volledig verantwoordelijk zijn voor de grootzakelijke markt zowel met eigen ICT-diensten als met diensten van KPN op het gebied van infrastructuur, waaronder mobiele telefonie. De doelstelling van onze strategie tot 2010 is Terug naar Groei. Het is een ambitieus plan omdat wij tussen de beste Europese telecommunicatiebedrijven onze toppositie willen handhaven. In Nederland willen we onze toonaangevende positie verbeteren. Buiten Nederland willen we onze positie als uitdager verder versterken. We hebben een aantal strategische keuzes gemaakt om de groei te realiseren. De introductie van nieuwe diensten en de uitrol van ons All-IP-netwerk zijn daarbij belangrijk. Daarnaast willen we een aanzienlijke vereenvoudiging van onze activiteiten op de particuliere markt en in het netwerkbeheer realiseren. Door vereenvoudiging en efficiëntieverbetering wordt ons productaanbod overzichtelijker en kunnen kostenbesparingen worden gerealiseerd. Het voordeel dat dit oplevert, kan worden geherinvesteerd en zo omzetgroei genereren. Daardoor kunnen initiatieven zoals breedband en TV voor de particuliere markt en op IP gebaseerde diensten voor de zakelijke markt versneld worden ingevoerd. Kostenbesparingen zullen leiden tot verbetering van de marges. Uitstekende dienstverlening en hoogwaardige producten blijven onze belangrijkste prioriteit. Net als in Nederland zullen we ook op de buitenlandse markten een meermerkenstrategie blijven hanteren. De strategische doelstelling voor Mobile International (o.a. E-Plus en BASE) is handhaving van de winstgevende groei. De acquisities van blau, Ortel, SMS Michel en ALLO Telecom lijken hieraan bij te dragen. Verder zijn we in januari KPN Verkort Jaarverslag 2008 Voorwoord van de CEO

7 2008 in Spanje van start gegaan met een MVNO op het Orange-netwerk. Een vergelijkbare onderneming is in januari 2009 in Frankrijk van start gegaan op het netwerk van Bouygues Telecom. We hebben geen plannen om nieuwe markten te betreden voordat de activiteiten in Spanje en Frankrijk succes hebben aangetoond. Verantwoordelijkheid van de werkgever Duurzaamheidsbeleid De snelle veranderingen op de telecommunicatiemarkten hebben hun invloed op de organisatie. Om onze concurrentiepositie te handhaven, willen we in de periode het aantal fte s met terugbrengen. We zullen ervoor zorgen dat onze medewerkers de juiste hulp krijgen bij het vinden van een nieuwe functie binnen of buiten de organisatie. De kennis van onze huidige en toekomstige medewerkers is voor ons bedrijf van grote waarde. We nemen onze verantwoordelijkheid als werkgever serieus door een prettig werkklimaat te creëren. Daarom investeren wij in programma s zoals Flexibel werken en Young Potential Program. Het is onze ambitie om in onze sector de beste dienstverlener te zijn. Dit vereist een duurzaam contact met onze klanten, medewerkers en de maatschappij als geheel. Ons duurzaamheidsbeleid is gebaseerd op drie pijlers: Mensen met elkaar in contact brengen, Nieuwe manier van werken en Verantwoord energiegebruik. In 2008 hebben we deze pijlers op operationeel niveau versterkt met concrete doelstellingen. Er is rekening gehouden met maatschappelijke kwesties waar wij een substantiële bijdrage kunnen leveren. We hebben een duidelijk beleid ontwikkeld, waarmee wij ons kunnen onderscheiden, en het realiseren van zichtbare resultaten verloopt volgens plan. Onze doelstellingen zijn ambitieus. Aan de ene kant zien we een snelle stijging in het aantal nieuwe diensten, maar aan de andere kant hebben we te maken met een geleidelijk afnemende markt voor traditionele diensten, wijzigingen in regelgeving en de algemene economische achteruitgang. Tot nu toe heeft de verslechterde economie geen grote invloed gehad op onze activiteiten. We hebben echter plannen voor onvoorziene zaken ontwikkeld om onze kasstroom in geval van economische tegenwind te beschermen. Door onze solide financiële positie konden we al in november 2008 een nieuw aandeleninkoopprogramma voor 2009 starten voor een bedrag van EUR 1 miljard. Met onze Terug naar Groei -strategie hebben we de eerste stappen gezet naar een gezonder en sterker KPN. KPN Verkort Jaarverslag 2008 Voorwoord van de CEO

8 Kerngegevens Financiële resultaten Groep In onderstaande tabellen staan historische financiële gegevens voor de jaren 2004 tot en met Onze geconsolideerde jaarrekening is opgesteld conform de International Financial Reporting Standards (IFRS) zoals aanvaard door de Europese Unie. Dit jaarverslag bevat een aantal non-ifrs-cijfers, zoals EBITDA en vrije kasstroom. Deze non-ifrs-cijfers moeten niet worden beschouwd als vervanging van KPN s IFRS-cijfers. EBITDA wordt gedefinieerd als het bedrijfsresultaat plus afschrijvingen en bijzondere waardeveranderingen. De vrije kasstroom wordt gedefinieerd als de nettokasstroom uit operationele activiteiten min investeringen in materiële vaste activa en software plus de opbrengst uit onroerend goed (opgenomen onder desinvesteringen in materiële vaste activa en software) plus de belastingverrekening bij E-Plus (opgenomen onder afgedragen belastingen). Deze tabellen moeten worden gelezen in combinatie met onze geconsolideerde jaarrekening en de toelichting daarop. (in miljoenen euro s tenzij anders aangegeven) Opbrengsten en overige baten waarvan opbrengsten EBITDA EBITDA-marge 34,6% 38,8% 40,1% 39,6% 40,9% Bedrijfsresultaat (EBIT) Winst over het boekjaar (nettoresultaat) Winst per aandeel (in EUR) 0,77 1,42 0,79 0,66 0,72 Dividend per aandeel (in EUR) 0,60 0,54 0,50 0,45 0,35 Kasstroom uit operationele activiteiten Investeringen (materiële vaste activa en software) Opbrengst uit onroerend goed n.v.t. n.v.t. Belastingverrekening bij E-Plus 313 n.v.t. n.v.t. n.v.t. n.v.t. Vrije kasstroom Balansgegevens Het voorgestelde dividend voor 2008 betreft een dividend in contanten van EUR 0,60 per aandeel, waarvan EUR 0,20 al als interim-dividend is uitgekeerd. Voor meer informatie over ons dividendbeleid wordt verwezen naar Informatie over het KPN aandeel. 31 december december december december januari Balanstotaal Langlopende schulden Kortlopende schulden (incl. verplichtingen aangehouden voor verkoop) Groepsvermogen Aantal uitstaande aandelen ) KPN past sinds 1 januari 2005 IAS 32 Financiële instrumenten: informatieverschaffing en presentatie, IAS 39 Financiële instrumenten: opname en waardering en IFRS 5 Vaste activa aangehouden voor verkoop en beëindigde bedrijfsactiviteiten toe. Dit betekent dat we cijfers per 1 januari 2005 rapporteren in plaats van per 31 december Personeel Gemiddeld aantal fte s in Nederland Gemiddeld aantal fte s buiten Nederland Gemiddeld aantal fte s Aantal fte s per 31 december Aantal medewerkers per 31 december ~ De stijging van het aantal fte s en medewerkers in 2007 hing voornamelijk samen met de overname van Getronics. KPN Verkort Jaarverslag 2008 Kerngegevens

9 Informatie over het KPN aandeel KPN hecht grote waarde aan transparante en regelmatige communicatie met zijn aandeelhouders, overige kapitaalverschaffers en hun intermediairs. Regelmatig worden er presentaties en bijeenkomsten georganiseerd voor beleggers en analisten, onder meer voor de bekendmaking van de resultaten. In het kader van de publicatie van de kwartaalcijfers werden analistenpresentaties en conference calls georganiseerd. Deze werden live via internet uitgezonden om te waarborgen dat alle groepen beleggers dezelfde informatie ontvangen. Bij deze activiteiten wordt het management ondersteund door de afdeling Investor Relations, waar beleggers en analisten dagelijks terecht kunnen met hun vragen. Noteringen en indices Aandelenbezit Sinds 13 juni 1994 zijn de gewone aandelen KPN genoteerd aan Euronext Amsterdam. Op 4 april 2008 heeft KPN de notering van haar American Depositary Receipts (ADR s) aan de NYSE beëindigd. KPN heeft haar ADR-programma vervangen door een Level 1 ADRprogramma, waardoor beleggers in de VS via de niet-officiële markt kunnen handelen in KPN ADR s. De uitschrijving van KPN uit de Securities Exchange Act in de VS had ook betrekking op KPN s uitstaande obligatieleningen in US-dollars, uitgegeven in De beëindiging van de inschrijving heeft geen gevolgen voor de verplichtingen van KPN jegens haar obligatiehouders. Daarnaast heeft KPN haar notering aan de beurzen van Londen en Frankfurt beëindigd met ingang van respectievelijk 24 april 2008 en 13 augustus Het aandeel KPN is onder andere in de volgende indices opgenomen (wegingspercentage per 31 december 2008): AEX 8,57%, DJ Europe Telecom 9,88%, DJS Telecom 6,12%, FTSE Eurofirst 300 Telecom 0,50% en MSCI Euro 1,15%. De gewone aandelen KPN zijn aan toonder of op naam gesteld in het aandeelhoudersregister van KPN in Den Haag. Op de Algemene Vergadering van Aandeelhouders van 12 april 2005 is besloten dat aandelen aan toonder niet langer kunnen worden omgezet in gewone aandelen op naam. De omzetting van gewone aandelen op naam in gewone aandelen aan toonder blijft mogelijk. Op 22 september 2006 heeft de Staat der Nederlanden zijn resterende aandelen KPN verkocht. Capital Group International Inc. en Capital Research and Management Company hebben de AFM geïnformeerd dat zij respectievelijk 4.97% (27 juni 2007) en 12.87% (1 juli 2008) gewone aandelen KPN in bezit hebben. Voor zover bekend is, zijn er per 31 december 2008 geen andere aandeelhouders die 5% of meer van de uitstaande aandelen KPN houden. Aandelenkoers De Dow Jones Telecom Index en de AEX hebben beide als startpunt de koers van het aandeel KPN per 31 december 2004 (in euro): KPN Dow Jones Telecom Index AEX KPN Verkort Jaarverslag 2008 Informatie over het KPN aandeel 7

10 Informatie over het KPN aandeel Dividendbeleid Op 5 februari 2008 kondigde KPN een bijstelling van het dividendbeleid voor de middellange termijn aan, waarbij het percentage van de jaarlijkse vrije kasstroom dat als dividend zal worden uitbetaald is verhoogd. Het uit te betalen percentage is 40-50% op de middellange termijn, gebaseerd op een aangepaste definitie van de vrije kasstroom. Vrije kasstroom wordt gedefinieerd als de nettokasstroom uit operationele activiteiten plus opbrengsten uit de verkoop van vastgoed minus investeringen en exclusief de belastingverrekening bij E-Plus. Het dividend per aandeel zal naar verwachting stijgen van EUR 0,60 in 2008 naar EUR 0,80 in 2010 vanwege de Terug naar groei -strategie en de voortdurende terugkoop van aandelen. KPN stelt voor 2008 een dividend in contanten voor van EUR 0,60 per aandeel, waarvan EUR 0,20 in augustus 2008 is uitgekeerd als interim-dividend. Het dividendvoorstel wordt op 7 april 2009 ter goedkeuring voorgelegd aan de Algemene Vergadering van Aandeelhouders en zal na goedkeuring op 21 april 2009 worden uitgekeerd. Dit beleid kan echter worden gewijzigd en is gebaseerd op een aantal aannames over toekomstige gebeurtenissen en is onderworpen aan onzekerheden en risico s die buiten de invloedsfeer van KPN liggen. Financieel beleid Aandeleninkoopprogramma KPN streeft ernaar dat de verhouding tussen de nettoschuld en het bedrijfsresultaat plus afschrijvingen en bijzondere waardeveranderingen tussen 2 en 2,5 keer gehandhaafd blijft. Verder streeft KPN ernaar minimaal een creditrating van Baa2 (Moody s) en BBB (S&P) te handhaven. Dit financieringsbeleid zal er naar verwachting voor zorgen dat KPN kan doorgaan met zijn aantrekkelijk dividendbeleid en tegelijkertijd de flexibiliteit behoudt voor verdere groei en het doen van investeringen. Dit beleid kan echter worden gewijzigd en is gebaseerd op een aantal aannames over toekomstige gebeurtenissen en is onderworpen aan onzekerheden en risico s die buiten de invloedsfeer van KPN liggen. KPN bevestigt nogmaals niet de intentie te hebben onbenutte overtollige kasmiddelen aan te houden. Deze willen we laten terugvloeien aan de aandeelhouders door extra uitkeringen van speciaal dividend of via het terugkopen van aandelen. Het terugkopen van aandelen kan alleen plaatsvinden op een prijsniveau dat waarde toevoegt voor de resterende aandeelhouders. In 2008 heeft KPN 98,2 miljoen gewone aandelen teruggekocht tegen een gemiddelde koers van EUR 11,22 voor een totaalbedrag van EUR 1,1 miljard. In 2008 zijn in totaal 129 miljoen gewone aandelen, die in 2008 en 2007 zijn verkregen, ingetrokken. Het aantal uitstaande aandelen per 31 december 2008 was een daling van het aantal uitstaande aandelen met 31,3% ten opzichte van de start van de aandeleninkoopprogramma s in maart In het kader van het financieel beleid heeft KPN op 22 oktober aangekondigd in 2009 EUR 1 miljard aan eigen aandelen te zullen terugkopen, onder het voorbehoud dat er geen belangrijkste transacties en geen aanzienlijke verslechtering van de financiële markten zal plaatsvinden in die periode. Dit programma is al in november 2008 van start gegaan. Aandeleninkoopprogramma Periode Totaal cumulatief aantal ingekochte aandelen Gemiddeld betaalde koers per aandeel in EUR Aantal ingekochte aandelen als onderdeel van aangekondigde inkoopprogramma s Maximaal aantal nog terug te kopen aandelen als onderdeel van inkoopprogramma s Januari Februari , Maart , April , Mei , Juni , Juli , Augustus , September , Oktober November , December , Totaal 11, ) Aangekondigd op 5 februari KPN Verkort Jaarverslag 2008 Informatie over het KPN aandeel

11 Bepalingen omtrent aandelenbezit Verplichtingen om belangen te melden Financiële kalender 2008 Er zijn momenteel geen wettelijke of andere juridische bepalingen van kracht in Nederland dan wel opgenomen in onze Statuten waardoor de overboeking naar niet in Nederland wonende houders van KPN-effecten wordt beperkt. Dividend in contanten op gewone aandelen, uitgekeerd in euro s, mag officieel worden overgeboekt van Nederland en in een andere valuta worden geconverteerd. Er zijn geen beperkingen, nog in de Nederlandse wet nog in onze statuten, op het recht van niet-ingezetenen om aandelen KPN te houden en hun stemrecht daarop uit te oefenen. Conform de Wet op het financieel toezicht (Wft) zijn juridische entiteiten en natuurlijke personen verplicht de Autoriteit Financiële Markten (AFM) onmiddellijk te informeren wanneer hun aandelenbezit gelijk of meer is dan 5% van het aandelenkapitaal. De AFM moet eveneens worden geïnformeerd wanneer het aandelenbezit een bepaalde drempel bereikt, overschrijdt of onderschrijdt. Dit kan plaats vinden door middel van aan- of verkoop van aandelen door de aandeelhouder of doordat het geplaatste kapitaal van de uitgevende instelling stijgt of daalt. De drempels zijn 5%, 10%, 15%, 20%, 25%, 30%, 40%, 50%, 60%, 75% en 95%. De AFM zal deze informatie opnemen in een openbaar register dat beschikbaar is op haar website. Het niet melden van aandelenbezit wordt beschouwd als strafbaar feit en kan resulteren in sancties, waaronder opschorting van het stemrecht en bestuurlijke boetes. De meldingen van KPN vloeide voort uit de inkoop van aandelen, waardoor KPN op 19 augustus ,06% van het geplaatste aandelenkapitaal in handen had. Na intrekking van de teruggekochte aandelen op 17 september 2008 daalde het aantal door KPN gehouden eigen aandelen naar 2,74%. 7 april 2009 Jaarlijkse Algemene Vergadering van Aandeelhouders 9 april 2009 Ex-dividend notering aandeel 21 april 2009 Start betaalbaarstelling slotdividend april 2009 Publicatie cijfers 1 e kwartaal juli 2009 Publicatie cijfers 2 e kwartaal oktober 2009 Publicatie cijfers 3 e kwartaal 2009 Deze data kunnen eventueel wijzigen. KPN Verkort Jaarverslag 2008 Informatie over het KPN aandeel

12 KPN Groep Organisatiestructuur 2008 De organisatie van KPN in Nederland bestaat uit vijf segmenten: Consumentenmarkt, Zakelijke Markt, Getronics, Wholesale & Operations en Overige activiteiten, waaronder IT Nederland. De segmenten Consumentenmarkt, Zakelijke markt en Getronics opereren sterk markt- en klantgericht, terwijl Wholesale & Operations netwerkdiensten levert aan interne KPNsegmenten en externe wholesaleklanten met een sterke nadruk op operational excellence. Buiten Nederland bestaat de divisie Mobile International uit dochterondernemingen E-Plus in Duitsland, BASE en KPN België (voorheen Tele2/Versatel in België) alsmede gezien de vergelijkbaarheid van de diensten onze mobiele wholesaleactiviteiten in Nederland. Onderstaand diagram toont de organisatiestructuur van KPN per 31 december Raad van Bestuur Nederland Mobile International Overige activiteiten Consumentenmarkt Vaste spraakdiensten Mobiele diensten Internetdiensten Overige, waaronder: TV en Media KPN Retail en KPN.com Callcenters Zakelijke Markt Infrastructuur diensten, inclusief Mobiele diensten ICT diensten Corporate Solutions Overige Getronics B e n e l u x Noord, Midden en Zuid-Amerika Verenigd Koninkrijk Rest van de wereld Wholesale & Operations National wholesalediensten Internationale wholesalediensten, waaronder ibasis Overige activititeiten, waaronder IT E-Plus Duitsland België BASE Mobile Wholesale The Netherlands Overige activiteiten KPN België Spanje Frankrijk Sympac Simyo, Nederland Ay Yildiz, Nederland O r t e l Corporate center KPN Verkort Jaarverslag 2008 KPN Groep

13 Strategie In de afgelopen vijf jaar heeft KPN aanzienlijke strategische vooruitgang geboekt. In 2008 hebben we onze strategie alsmede onze ambities voor de periode herzien. Gedurende deze periode zal de aangepaste strategie KPN Terug naar Groei brengen, zowel wat betreft omzet als EBITDA. Het is de ambitie van KPN om tot de top van de Europese telecommunicatiebedrijven te blijven behoren en in deze sector voorop te blijven lopen door nieuwe marktuitdagingen te identificeren en daarvoor de strategische benchmarks te bepalen. Met deze ambitie zal groei worden gerealiseerd met onze activiteiten in Nederland, waar we verwachten de daling van onze omzet te kunnen ombuigen, evenals aanhoudende groei bij Mobile International en verdere groei van recente acquisities, zoals Getronics en ibasic. Deze groei moet worden gerealiseerd ondanks wettelijke prijsverlagingen en de invloed van het afnemende aantal vaste telefoonaansluitingen in Nederland. Belangrijke onderdelen van de strategie zijn verbetering van de in de afgelopen jaren geïntroduceerde diensten en kostenbesparingen. In de periode tot 2010 zullen de activiteiten in Nederland een sterke transformatie ondergaan. Het All-IP-netwerk dat in maart 2005 werd aangekondigd bereikt haar laatste fase met de implementatie van een nieuw toegangsnetwerk. Daarnaast streeft KPN naar een drastische vereenvoudiging van haar activiteiten, zowel in het particuliere segment als bij de netwerkbedrijven. De aanzienlijke kostenbesparingen die door deze vereenvoudiging worden gerealiseerd, zullen in eerste instantie worden geherinvesteerd in omzetgroei. Hierdoor kunnen recente groei-initiatieven zoals breedband en TV voor de Consumentenmarkt en IP-diensten voor de Zakelijke markt versneld worden ingevoerd, waarbij kostenbesparingen zullen leiden tot verbetering van de marges. In de consumentenmarkt is KPN de toonaangevende dienstverlener met een totaal pakket aan producten en diensten voor mobiele en vaste telefonie, internet en TV. Met verschillende merken richt KPN zich op een eenvoudige, maar uitgebreide portfolio. Het tegengaan van een verder verlies van aansluitingen daling in het aantal vaste lijnen en groei van de mobiele dienstverlening vormen de belangrijkste uitdagingen. In de zakelijke markt is het de ambitie van KPN om de beste ICT-dienstverlener te worden. KPN kan dit bereiken door te profiteren van haar toonaangevende positie op het gebied van infrastructuur in Nederland en door vooruitgang te boeken met applicatiebeheer en ICT-outsourcing. Bij het onderdeel Wholesale staat de verschuiving naar All-IP gedurende de komende jaren boven aan de agenda. Daarnaast wil KPN bij Mobile International met haar merken in België en Duitsland haar succesvolle strategie als uitdager voortzetten en door middel van MVNO s in een select aantal Europese markten uitbreiden. KPN Verkort Jaarverslag 2008 KPN Groep

14 KPN Groep Financieel overzicht Opbrengsten en overige baten (in miljoenen euro s) Δ KPN Groep % Consumentenmarkt ,5% Zakelijke markt ,2% Getronics > 100% Wholesale & Operations ,6% Overig (inclusief intercompany opbrengsten) ,4% Nederland % E-Plus ,6% BASE ,5% Mobile Wholesale NL ,2% Overig (inclusief intercompany opbrengsten) > 100% Mobile International % De opbrengsten en overige baten van de Groep stegen met 16% of EUR 2,0 miljard tot EUR 14,6 miljoen. In Nederland was sprake van een stijging met 17% of EUR 1,5 miljard door de acquisitie van Getronics en ibasis (beide in het 4e kwartaal van 2007). Exclusief de omzet uit acquisities en de boekwinst op de verkoop van onroerend goed rapporteerde Nederland een daling van de externe opbrengsten en overige baten met 0,3%. Mobile International rapporteerde een stijging van de opbrengsten en overige baten met 11% of EUR 419 miljoen, vooral toe te schrijven aan een gezonde autonome groei bij E-Plus en BASE en de acquisities van SMS Michel en blau Mobilfunk in respectievelijk het 1e en 2e kwartaal van 2008 (opgenomen onder E-Plus) evenals de acquisitie van Tele2/Versatel België (geconsolideerd vanaf het 4e kwartaal 2007, opgenomen onder Mobile International Overig). EBITDA (in miljoenen euro s ) Δ KPN Groep ,2% Consumentenmarkt ,5% Zakelijke markt ,3% Getronics > 100% Wholesale & Operations ,7% Overig 24-7 > 100% Nederland ,8% E-Plus % BASE ,3% Mobile Wholesale NL % Overig % Mobile International ,9% De EBITDA van de Groep bedroeg EUR 5,1 miljard, een stijging met 3,2% ten opzichte van De bijdrage uit Nederland was EUR 3,6 miljard, een stijging met 1,8% of EUR 64 miljoen ten opzichte van Exclusief de effecten van acquisities, reorganisatiekosten en winst uit de verkoop van onroerend goed steeg de EBITDA met 1,0% of EUR 34 miljoen (de kleine stijging kan worden toegeschreven aan lagere doorbelasting van de managementfees). Een mijlpaal was de gelijkblijvende EBITDA in Nederland, nadat vele jaren achter elkaar de EBITDA met ongeveer EUR 200 miljoen was gedaald. In lijn met voorgaande jaren rapporteerde Mobile International een EBITDA van EUR 1,6 miljard, een stijging met 9,9% of EUR 144 miljoen. Vrije kasstroom De vrije kasstroom was EUR miljoen, een stijging met EUR 253 miljoen ten opzichte van vorig jaar (2007: EUR miljoen). Meer investeringen (EUR 237 miljoen) en meer betaalde rente (EUR 126 miljoen) konden worden gecompenseerd door een verbetering van KPN Verkort Jaarverslag 2008 KPN Groep

15 de EBITDA met EUR 158 miljoen en een aanzienlijke stijging van het werkkapitaal met EUR 255 miljoen tot EUR 418 miljoen (2007: EUR 163 miljoen). De uitgaven voor investeringen stegen in 2008 met 14% door meer investeringen in All-IP en Cybercenters in Nederland en investeringen in 3G in Duitsland. De stijging van de financiële baten en lasten was vooral toe te schrijven aan de hogere brutoschuld over 2008, hogere variabele rentetarieven en een eenmalig verlies op betaalde heffingsrente. De verbetering van de vrije kasstroom deed zich geheel voor in het 4e kwartaal In dit kwartaal was er sprake van een aanzienlijke verbetering van het werkkapitaal, inclusief ongeveer EUR 150 miljoen aan niet-structurele instroom. De verbetering van het werkkapitaal in het 4e kwartaal is toe te schrijven aan initiatieven die vanaf 2008 zijn genomen om de kasstroom te beheersen en aan normale seizoensinvloeden. KPN werd geconfronteerd met een afname van het aantal vastgoedtransacties doordat partijen meer tijd nodig hadden om de financiering rond te krijgen en er minder partijen actief waren op de markt. KPN richtte zich in 2008 meer op verbetering van de waarde van vastgoed dan op timing van de opbrengsten. Hierdoor bedroegen de opbrengsten uit onroerend goed over 2008 EUR 180 miljoen, vergelegen met EUR 143 miljoen over Effectieve belastingdruk In 2008 bedroegen de belastingen EUR 550 miljoen. De effectieve belastingdruk over 2008 gebaseerd op de winst voor belastingen was 29%. In 2007 was sprake van een additionele actieve belastinglatentie van EUR 1,2 miljard verantwoord bij E-Plus (doordat E-Plus in 2007 belasting moest gaan betalen). De verantwoording van de actieve belastinglatentie bij E-Plus in 2007 heeft ertoe geleid dat de belastingdruk in lijn kwam met de normale effectieve belastingdruk vanaf Betaalde vennootschapsbelasting in 2008 In 2008 heeft KPN een nettobedrag van EUR 513 miljoen betaald aan vennootschapsbelasting. EUR 313 miljoen daarvan is toe te schrijven aan de belastingverrekening bij E-Plus. Solide liquiditeitsprofiel en de verhouding nettoschuld/ebitda verbeterd Ultimo 2008 bedroeg de nettoschuld EUR 10,9 miljard, vergeleken met EUR 11,0 miljard ultimo Dit resulteerde in een verhouding nettoschuld/ebitda van 2,2x (2007: 2,3x), ruim binnen de KPN doelstelling van 2,0 tot 2,5x. De verhouding nettoschuld/ebitda is vergeleken met vorig jaar verbeterd door verkopen bij Getronics en stijging van de EBITDA. De liquiditeitspositie van KPN verbeterde in 2008 door de uitgifte van een obligatielening van EUR 1,8 miljard tegenover de aflossing van obligaties met EUR 1,0 miljard. KPN houdt vast aan een behoedzaam financieel beleid door herfinancieringsverplichtingen ruim vooruit af te dekken. Op 5 december 2008 herbevestigde S&P de lange termijn corporate creditrating van KPN van BBB+ en de vooruitzichten werden verbeterd van negatief naar stabiel. Dit was toe te schrijven aan de solide bedrijfsresultaten en verwachtingen voor stabiele kengetallen, waarbij de prestaties van het bedrijf, het generen van kasmiddelen en het managen van de balans werden onderstreept. De credit rating door Moody s bleef onveranderd op Baa2 met een stabiel vooruitzicht. Totaal dividend over 2008 EUR 0,60 (+ 11%) KPN zal een slotdividend voor 2008 voorstellen van EUR 0,40, een stijging met 11% ten opzichte van vorig jaar. Het dividendvoorstel zal op 7 april 2009 ter goedkeuring worden voorgelegd aan de Algemene Vergadering van Aandeelhouders. In het 3e kwartaal van 2008 heeft KPN een interim-dividend over 2008 uitgekeerd van EUR 0,20 per aandeel, in totaal EUR 344 miljoen (inclusief dividendbelasting). Afhankelijk van de goedkeuring door de AVA, komt het totale dividend over 2008 dan uit op EUR 0,60 per aandeel, een stijging met 11%. Aandeleninkoopprogramma s Op 17 september 2008 heeft KPN een aandeleninkoopprogramma voor 2008 van EUR 1,0 miljard afgerond. Op basis van dit programma zijn 88,5 miljoen aandelen teruggekocht tegen een gemiddelde koers van EUR 11,30 per aandeel. In aanvulling op dit aandeleninkoopprogramma heeft KPN in het 3e kwartaal ,0 miljoen aandelen gekocht voor een totaalbedrag van EUR 67,6 miljoen ter dekking van haar op aandelen gebaseerde beloningsverplichtingen. Alle 88,5 miljoen teruggekochte aandelen zijn in 2008 ingetrokken. Op 19 november 2008 is KPN van start gegaan met een aandeleninkoopprogramma van EUR 1 miljard voor 2009 dat tot eind 2009 zal lopen, aannemende dat er geen grote transacties zullen plaatsvinden en de financiële markten gedurende deze periode niet substantieel verslechteren. In 2008 heeft KPN op basis van dit programma 9,7 miljoen aandelen teruggekocht voor een totaal bedrag van EUR 103 miljoen tegen een gemiddelde koers van EUR 10,54. KPN Verkort Jaarverslag 2008 KPN Groep

16 KPN Groep Operationeel overzicht Nederland: dalende trend EBITDA in 2008 gekeerd De Nederlandse segmenten waren in staat de dalende trend in EBITDA te keren. De EBITDA in Nederland kon worden gerealiseerd door EUR 34 miljoen aan resultaatverbeteringen ten opzichte van 2007 (eveneens toe te schrijven aan lagere doorbelasting van managementfees). In de loop van het jaar werd een verbetering zichtbaar in de opbrengsten uit mobiele diensten bij het segment Consumentenmarkt, zodat voor heel 2008 sprake was van slechts een geringe daling met -0,8%. Bij de vaste lijnen was sprake van een verbetering in het nettoverlies van aansluitingen. In 2007 bedroeg het nettoverlies van aansluitingen nog , in 2008 was dit Tegelijkertijd kon het marktaandeel in breedbandvoorzieningen worden gehandhaafd en werd in de TV-markt een kritische hoeveelheid gerealiseerd ( klanten ultimo 2008, een stijging met 56% ten opzichte van 2007). De EBITDA verbeterde en er werd belangrijke vooruitgang geboekt op het gebied van vereenvoudiging en met de implementatie van Fiber-to-the-Curb (FttC)- en Fiber-to-the-Home (FttH)-technologie. De mobiele diensten in het segment Zakelijke markt bleven zich verbeteren. Na een aantal kwartalen waarin sprake was van een daling, kon in het 4e kwartaal 2008 een omzetgroei worden gerealiseerd t.o.v. hetzelfde kwartaal vorig jaar. De omzet uit dienstverlening over het hele jaar was 1,0%, vooral door mobiele data. Bij Corporate Solutions was sprake van sterke groei (vooral insourcen van netwerk), terwijl ICT Services een groei liet zien in dienstverlening rond datacenters en online applicaties, maar een sterke daling in PABXdiensten. De EBITDA voor 2008 verbeterde. Getronics kon een bijdrage leveren aan zowel omzet als EBITDA. In 2008 heeft het bedrijf een groot aantal onderdelen afgestoten en haar kostenbasis herzien, waardoor het risico op de acquisitie van Getronics afnam. Intussen bleef de acquisitiekracht op peil. Van de initiële acquisitieprijs van EUR 1,3 miljard is meer dan EUR 0,5 miljard terugontvangen uit verkoop van onderdelen (inclusief de verkoop van Business Solutions die in januari 2009 werd afgerond). De nadruk zal nu komen te liggen op winstgevendheid van de kernactiviteiten. Wholesale & Operations kon een bijdrage leveren aan de externe omzet door groei in de verhuur van zakelijke lijnen. Er zijn voorbereidingen getroffen voor de uitrol van FttC en FttH. Nadat in december goedkeuring was verkregen van de toezichthouders, is een FttHjoint venture opgericht met Reggefiber. KPN heeft een goodwillafboeking gedaan op haar belang in ibasis van EUR 67 miljoen. Zie voor een overzicht van de financiële en operationele prestaties. Mobile International: winstgevende groei E-Plus bleef het beter doen dan de markt, met een groei van de omzet uit dienstverlening van 6,7% op jaarbasis (2007: 4,4%). Deze groei is toe te schrijven aan stijging van het aantal klanten en van het gebruik. De EBITDA-marge was hoger dan de marges over 2007 als gevolg van kostenbesparingen, de lease van telefoontoestellen en acquisities. In het 2e kwartaal is gestart met de verhuur van telefoontoestellen, waarbij klanten telefoontoestellen kunnen huren zonder mobiel abonnement (onder IFRS worden deze huurcontracten gekwalificeerd als operationele lease). BASE België realiseerde een solide omzetgroei die de trends in de markt oversteeg. Ondanks de uitdagingen die 2008 bood door daling van de tarieven voor opzeggingen, liet het bedrijf een stijging van de omzet uit dienstverlening zien met 4,4% op jaarbasis (2007: -2,3%), terwijl de EBITDA over 2008 met 4,3% steeg ten opzichte van het voorgaande jaar. Overig: de omzetgroei is toe te schrijven aan recente acquisities (Tele2/Versatel België en een kleine nettobijdrage van Ortel). De EBITDA van EUR -32 miljoen is voor een groot deel toe te schrijven aan opstartkosten in Spanje. Ortel presteerde intussen beter dan verwacht en het bedrijf leverde een positieve bijdrage aan de EBITDA. Daling aantal fte s verloopt volgens plan Het aantal fte s in Nederland daalde in 2008 met fte s, exclusief acquisities en Getronics. Sinds 2005 is het totaal aantal fte s afgenomen met 6.659, in lijn met eerder aangekondigde reorganisatieplannen. Per 31 december 2008 bedroeg het personeelsbestand van KPN in Nederland fte s (exclusief Getronics) en fte s voor de hele Groep (inclusief Getronics). KPN Verkort Jaarverslag 2008 KPN Groep

17 Realisatie versus Verwachting Op alle criteria aan de verwachtingen voldaan KPN heeft op alle criteria aan de verwachtingen, op 5 februari 2008 gepubliceerd, voldaan. Dit blijkt uit onderstaande tabel: Criterium Verwachting 2008 Resultaat 2008 Omzet Mobile International Groei tussen 5%-10% +10,5% EBITDA Groep EUR 5,0 miljard EUR 5,06 miljard EBITDA Nederland Gelijkblijvend +1,0% EBITDA Mobile International Groei tussen 5%-10% +9,9% Kapitaalinvesteringen ~ EUR 2 miljard EUR 1,93 miljard Vrije kasstroom > EUR 2,4 miljard EUR 2,60 miljard Economische invloed De economische achteruitgang in 2008 heeft slechts een beperkte invloed gehad op de bedrijfsprestaties van KPN. De early warning indicatoren worden nauwlettend in de gaten gehouden maar laten momenteel geen belangrijke ontwikkelingen zien. Wel zijn er tekenen van een afname in het aantal nieuwe projecten bij zakelijke klanten en van een geringe daling in de omzet in voice roaming bij het segment Zakelijke markt. Al in het 4e kwartaal van 2008 zijn voorzorgsmaatregelen getroffen om de kosten te beheersen. KPN heeft onder andere een daling aangekondigd van 20% op de tarieven van freelancers, de mogelijkheden op de inhuur van het aantal uitzendkrachten beperkt en in een aantal gevallen worden de prijsafspraken met leveranciers heronderhandeld. Aan de financieringskant is de rente op de obligaties die in 2008 zijn uitgegeven hoger dan op de obligaties uit voorgaande jaren. Als gevolg daarvan was de gemiddelde rente op de uitstaande schulden van de Groep ultimo ,4%, een stijging ten opzichte van de gemiddelde rente van 5,2% ultimo Een beoordeling van onder andere het tegenpartijrisico, derivaten en verzekeringen laat geen belangrijke risico s zien, maar deze worden wel nauwlettend in de gaten gehouden. Daarnaast is de verkoop van vastgoed aanzienlijk moeilijker geworden. De kasstroom uit desinvesteringen kwam meer dan EUR 100 miljoen lager uit dan de EUR 300 miljoen geschat en gecommuniceerd aan het begin van het jaar, doordat minder transacties werden gesloten. Pensioenpositie Per 31 december 2008 bedroeg het tekort in de pensioenregelingen van de KPN groep, gewaardeerd conform IFRS, EUR 0,6 miljard versus EUR 0,5 miljard begin De daling van het pensioenvermogen is deels gecompenseerd door lagere pensioenverplichtingen conform IFRS, voornamelijk als gevolg van een lagere indexatieverwachting. Het pensioenfonds van KPN eindigde het jaar met een gemiddelde dekkingsgraad van 94%. Conform de richtlijnen van de toezichthouder, De Nederlandse Bank, betekent dit dat KPN met ingang van 2009 bijstortingen zal moeten verrichten (tenzij De Nederlandsche Bank nieuwe richtlijnen uitgeeft in verband met de economische omstandigheden). In totaal zullen de pensioenkosten conform IFRS in 2009 ongeveer EUR 25 miljoen hoger uitvallen dan in 2008 door lager rendement op het vermogen, dat deels gecompenseerd werd door een hogere disconteringsvoet en lagere indexatie. Daarnaast zal de additionele storting naar het pensioenfonds KPN naar verwachting uitkomen op EUR 120 miljoen. KPN zal zich blijven inspannen om de risico s met betrekking tot de pensioenverplichtingen te reduceren. Met de cao-overeenkomst die eind 2007 is afgesloten en begin 2008 is ingegaan wordt nog een stap in de goede richting gezet doordat de indexatie nu verbonden wordt aan de prijsinflatie en niet langer aan de looninflatie. Een belangrijk risico voor het tekort zoals gerapporteerd onder IFRS is de daling in de spread van bedrijfsobligaties (gebruikt voor het vaststellen van de pensioenverplichtingen) zonder een evenredige stijging in de waarde van bedrijfsaandelen. Een dergelijke daling heeft onder IFRS een negatieve invloed op het tekort, maar volgens Nederlandse pensioenkaders zou deze invloed beperkt zijn. KPN Verkort Jaarverslag 2008 KPN Groep

18 KPN Groep Realisatie versus Verwachting Verwachting KPN bevestigt de verwachting voor 2010 zoals gepubliceerd op 5 februari 2008 op de verschillende criteria zoals hieronder weergegeven: Criterium Vooruitzicht 2010 Opbrengsten en overige baten > EUR 15 miljard EBITDA > EUR 5,5 miljard Investeringen ~ EUR 2 miljard per jaar Vrije kasstroom > EUR 2,4 miljard per jaar Dividend per aandeel 2010 EUR 0,80 In de uitgaven voor investeringen zijn de investeringen voor de overstap naar All-IP meegenomen. De vrije kasstroom is inclusief de opbrengst uit de verkoop van vastgoed, maar exclusief de belastingverrekening voor de netto operationele verliezen bij E-Plus. Voor 2009 verwacht KPN belangrijke vooruitgang te kunnen boeken in haar EBITDAdoelstelling voor 2010 zoals hierboven vermeld. Zoals hierboven vermeld verwacht KPN een vrije kasstroom van ongeveer EUR 2,4 miljard, ondanks de extra EUR 120 miljoen voor pensioenen, de terugboeking in 2009 van ongeveer EUR 150 miljoen voor niet-structurele verbetering van het werkkapitaal in 2008 en ontwikkelingen in wet- en regelgeving. Verwacht wordt dat de opbrengst uit de geplande verkoop van vastgoed ongeveer gelijk zal zijn aan de opbrengst in KPN Verkort Jaarverslag 2008 KPN Groep

19 Risicobeheersing Ons bedrijf loopt verschillende risico s die verband houden met veranderingen in het concurrentieklimaat, de economie, wet- en regelgeving en zakelijke en financiële omstandigheden. Risicobeheersing heeft betrekking op het identificeren en analyseren van mogelijke risico s die de realisatie van onze strategische, operationele, financiële, compliance- en financiële-rapportagedoelstellingen kunnen beïnvloeden, alsmede adequate monitoring dat de risico s op een acceptabel niveau worden beheerst. Interne risicobeheersingsen controlesysteem Ons interne risicobeheersings- en controlesysteem is ontwikkeld om de risico s verbonden aan de realisatie van onze strategische, operationele en financiële, compliance- en financiële-rapportagedoelstellingen te vermijden of te verminderen, maar deze risico s kunnen niet geheel worden uitgesloten. Het systeem biedt redelijke maar geen absolute garantie tegen verliezen of afwijkingen van materieel belang. Om in het algemeen de risico s te kunnen beheersen hebben we elementen van onze bestaande interne risicobeheersings- en controlesysteem gecombineerd in een overall controleraamwerk dat voldoet aan de relevante criteria uitgevaardigd door het Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission (COSO). Belangrijke onderdelen zijn: Voorbeeldfunctie van bedrijfstop De houding en het gedrag van de Raad van Bestuur dient als voorbeeld voor alle medewerkers van KPN. Wanneer de bedrijfstop consequent het juiste voorbeeld geeft, dan wordt de basis gelegd voor effectieve risicobeheersing. Goed bestuur en integriteit waren steeds terugkerende punten op de agenda van de Raad van Bestuur. In 2008 is een aantal initiatieven genomen waarbij de voorbeeldfunctie van de bedrijfstop wordt onderstreept: 1. de invoering van het zogenoemde GRIP-systeem en de beoordeling daarvan elk kwartaal door de CFO; 2. een programma binnen Getronics om de interne beheersingsmaatregelen te verbeteren; 3. Een enquête naar ethische en compliancezaken, gevolgd door een discussie met het topmanagement in een integriteitsworkshop. Risicobereidheid KPN staat bekend om haar focus op kwaliteit, consistentie en financiële discipline. De Raad van Bestuur stimuleert de verschillende segmenten te zoeken naar mogelijkheden voor omzetgroei en kostenbesparingen en daarbij beheersbare risico s te nemen. De financiële discipline komt op verschillende manieren tot uitdrukking: 1. KPN heeft zich vastgelegd om haar prudente financiële beleid te handhaven door herfinancieringsverplichtingen ruim vooruit af te dekken; 2. Een verhouding nettoschuld/ebitda te handhaven van 2 tot 2,5 keer; en 3. Er bestaan plannen voor onvoorziene zaken gericht op het in stand houden van de kasstroom op basis van verschillende economische scenario s. Bedrijfscode We zijn ons bewust van onze maatschappelijke en ethische verantwoordelijkheden en we willen zekerstellen dat de werkwijze binnen ons bedrijf strikt in overeenstemming is met de wet en met maatschappelijke en ethische normen. Daartoe werken we volgens een Bedrijfscode die is gebaseerd op onze kernwaarden: persoonlijke aandacht, vertrouwen en eenvoud. Alle belanghebbenden (klanten, aandeelhouders, medewerkers, zakelijke relaties, concurrenten, milieuorganisaties, internationale relaties en de maatschappij in de meest brede zin) kunnen KPN hierop aanspreken. De Bedrijfscode is beschikbaar op onze website ( In 2008 hebben we ons wederom ingespannen om de Bedrijfscode inclusief het compliancebeleid effectief te communiceren door middel van een e-learningcursus voor onze medewerkers waarin de Bedrijfscode wordt uitgelegd. KPN Verkort Jaarverslag 2008 Risicobeheersing 17

20 Risicobeheersing Plannings- en controlcycli 1 KPN Verkort Jaarverslag 2008 Risicobeheersing Om onze strategie te kunnen uitvoeren, bespreken en bepalen de Raad van Bestuur en het management van de verschillende segmenten de doelen en doelstellingen. Deze doelen en doelstellingen worden uitgewerkt in een businessplan, dat een periode van drie jaar beslaat. Dit vormt de basis voor de operationele plannen per segment. Elke maand bespreekt het management van elk segment de prestaties met het verantwoordelijke lid van de Raad van Bestuur evenals met de CEO en de CFO. De voortgang en prestaties ten opzichte van het businessplan worden besproken. Daarnaast verstrekt het management van elk segment de Raad van Bestuur een letter of representation waarmee de juistheid van de rapportage en de naleving van het beleid wordt gerapporteerd. Financieel risicobeheer De financiële risico s verbonden aan het gebruik van financiële instrumenten worden beheerd door onze Treasury-afdeling op basis van een door de Raad van Bestuur goedgekeurd beleid. De financiële risico s waarmee de Groep te maken heeft, worden aan de hand van dit beleid bepaald en geanalyseerd. Er worden passende risicobeperkende en controlemaatregelen ingesteld en er wordt toegezien op naleving daarvan. In nauw overleg met de bedrijfseenheden van de Groep, identificeert en evalueert Treasury de financiële risico s en zorgt voor voldoende afdekking. De Raad van Bestuur stelt schriftelijke beleidsregels op voor onder andere valuta-, rente-, krediet- en liquiditeitsrisico. Interne auditfunctie De interne auditfunctie speelt een belangrijke rol bij de beoordeling van de kwaliteit en effectiviteit van het interne risicobeheersings- en controlesysteem van KPN. De interne auditfunctie voert systematisch en op ad-hoc basis financiële, IT- en operationele audits uit voor het management van de segmenten en voor de Raad van Bestuur. Daarnaast stelt de interne auditfunctie een periodieke beoordeling op van de kwaliteit van GRIP. De uitkomsten van de audits worden besproken met het betrokken management en elk kwartaal worden de belangrijkste bevindingen gerapporteerd aan en besproken met de Raad van Bestuur en het Audit Committee. GRIP In 2008 heeft het management van KPN GRIP geïntroduceerd, wat staat voor Governance, Risicobeheer, Interne beheersing en Processen. GRIP steunt op vier pijlers: 1. Interne beheersing op de financiële rapportage; 2. Compliance risicoraamwerk; 3. Enterprise risk management; en 4. Security functie. Elk kwartaal beoordeelt de CFO van KPN de vooruitgang en effectiviteit van GRIP bij de verschillende segmenten. Dergelijke vergaderingen worden ook bijgewoond door het verantwoordelijke lid van de Raad van Bestuur. In 2008 heeft KPN een programma binnen Getronics uitgevoerd om de interne beheersingsstandaarden op het niveau van KPN te brengen. Interne controle op de financiële verslaggeving Nu de notering van KPN aan de New York Stock Exchange (NYSE) is beëindigd, hoeft niet langer te worden voldaan aan de bepalingen in de Sarbanes-Oxley Act 404 (SOx). Aangezien de Raad van Bestuur veel waarde hecht aan adequate interne controle op de financiële verslaggeving, hebben we het SOx-programma gecontinueerd binnen GRIP. De controlemaatregelen binnen GRIP worden door speciaal daarvoor aangestelde medewerkers getoetst en beoordeeld op hun effectiviteit. Compliance risicoraamwerk In 2008 heeft KPN voortgang geboekt met het risicobeoordelingsproject betreffende de compliance met regelgeving rond spraakdiensten voor de Zakelijke Markt. Daarnaast hebben we top down, op risico s gebaseerd de relevante inherente risico s van de Telecommunicatiewet gedefinieerd en de vereiste processen en maatregelen geïmplementeerd om deze risico s af te dekken. Waar mogelijk hebben we vastgehouden aan het GRIP-raamwerk dat binnen KPN al beschikbaar was. We hebben het raamwerk voor compliance risicobeoordeling uitgebreid naar een integraal, KPN-breed raamwerk voor Nederland. Dat raamwerk omvat ten eerste de risico s die zijn gerelateerd aan wetgeving op basis van onze aanzienlijke marktmacht en daarnaast ook de risico s die voortvloeien uit de verplichtingen bepaald in de Telecommunicatiewet. Die verplichtingen zijn van toepassing op alle telecommunicatiebedrijven die actief zijn op de Nederlandse markt (zoals klantbescherming). Op 19 februari 2008 heeft KPN het integrale ontwerp van het KPN-brede raamwerk voor compliance risicobeoordeling voorgelegd aan de OPTA.