Prosodie en stemkwaliteit bij voice over stemmen bij reportage en documentaire

Transcriptie

1 Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen Academiejaar Prosodie en stemkwaliteit bij voice over stemmen bij reportage en documentaire Laura De Vuyst en Naomi Roelens Promotor: Prof. Dr. Paul Corthals Copromotor: Prof. Dr. Bernadette Timmermans Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van master in de logopedische en audiologische wetenschappen

2 Dankwoord Iedereen krijgt dagelijks wel een professionele spreker te horen, zij het op de radio of op TV. We houden van een stem of we houden er net niet van, maar deze keuze verdedigen is minder evident. Zelfs met een logopedische achtergrond kan er moeilijk een vinger op de wond worden gelegd. Eén van de vele fasen van het schrijfproces van een thesis is uiteraard een grondig literatuuronderzoek. Al snel bleek dat het aantal onderzoeken binnen dit domein zeer beperkt is. Beiden hoopten we dan ook iets kleins te kunnen bijdragen aan een tot nu toe weinig bekend terrein binnen de logopedie. We hoopten op het schrijven van interessant vers leesvoer voor geïnteresseerden. Zonder deskundige hulp van onze promotoren was dit echter onmogelijk geweest. Om die reden wensen we de mensen te bedanken die het slagen van deze scriptie mogelijk hebben gemaakt. Onze dank gaat eerst en vooral uit naar onze promotor Professor Corthals die ons met zijn snel en deskundig advies en professionele inbreng steeds op goede weg hielp naar dit eindproduct. Ook onze co-promotor Professor Doctor Bernadette Timmermans willen we danken. Mevrouw Timmermans heeft alle voorbereidingen getroffen voor het experimentele luik van dit onderzoek wat voor ons dit proces uitermate vergemakkelijkte. Een experimenteel onderzoek is niet mogelijk zonder proefpersonen. Bij deze danken we de professionele voice-over-stemmen voor hun tijd en interesse alsook de beoordelaars voor hun luisterend maar kritisch oor. Uiteraard willen we ook onze medestudenten en ouders hier vermelden. Ze hebben ons in alle opzichten, elk op hun manier, door dik en dun gesteund. We hopen hiermee iets te kunnen bijbrengen aan de wetenschap en een hoofdstuk in ons leven te kunnen afsluiten. Na maanden samenwerken en zwoegen gaan we nu elk een andere richting uit. Veel leesplezier, Naomi & Laura 2

3 Inhoud Abstract... 4 Summary... 5 Inleiding... 6 Verwachtingen... 7 Werkwijze... 8 Proefpersonen akoestische analyse... 8 Akoestische analyse... 8 Beoordelaars Perceptuele analyse Data-analyse Resultaten Stemkwaliteit Prosodie onscreen versus offscreen Appreciatie Correlaties Conclusie Discussie en suggesties Akoestische analyse Perceptuele beoordeling Referentielijst

4 Abstract Het doel van dit onderzoek is op zoek te gaan naar perceptuele en akoestische aspecten van een voice over stem (VOS) omdat deze tot op heden niet werden onderzocht. We stelden volgende onderzoeksvragen: is er een (significant) waardeverschil wat betreft de objectieve parameters van onscreen en offscreen fragmenten bij eenzelfde professionele VOS? Bestaat er een verband tussen onscreen en offscreen parameters en de perceptuele beoordeling? We includeerden 15 VOS waarvan, op basis van een uitgezonden documentaire of reportage, objectieve parameters (spreek- en articulatiesnelheid, de grondtoon, de gemiddelde spreekintensiteit, de modulatie en het modulatietempo van zowel de spreektoonhoogte als de intensiteit) werden bepaald. Van 10 personen uit de proefgroep werd een spontaan spraakstaal afgenomen en voor dezelfde parameters geanalyseerd. De stemkwaliteit werd geobjectiveerd met de DSI en AVQI. Aan een groep luisteraars (n= 80) werden 10 onscreen fragmenten en 10 offscreen fragmenten aangeboden. Aan hen werd gevraagd de stemmen te beoordelen met een appreciatiescore op 10. Uit afname van de DSI en AVQI bleek dat dysfonie bij de VOS uitgesloten is. Wanneer de VOS spontaan spreken gaan ze minder monotoon spreken dan wanneer ze onscreen stalen inspreken (p = 0,005). Bij het inspreken van onscreen fragmenten gaan ze echter significant meer variëren qua spreekintensiteit (p = 0,018) en een hoger modulatietempo (db/sec) vertonen (p = 0,012) in vergelijking met de offscreen stalen. Verder bleek dat de onscreen spreeken articulatiesnelheid niet significant verschilt van die van de offscreen fragmenten. Voor geen enkele van de onderzochte parameter werd een significante correlatie gevonden tussen hun waarde en de appreciatiescores, met uitzondering van de mediane intensiteit waarbij een significante negatieve correlatie werd gevonden (p = 0,018). 4

5 Summary The purpose of this research project is to determine acoustic and perceptual aspects of a voice over voice (VOV), mainly because until now, this has not been investigated. Our first research question is whether there is a (significant) difference between the objective parameters for onscreen and offscreen fragments of the same professional voice-over. The second question is whether there is a relation between onscreen and offscreen parameters and the perceptual appreciation. We included 15 VOV for which we determined objective parameters based on a broadcast documentary or report. These parameters were: speech and articulation rate, fundamental frequency, average intensity of speech and modulation pace of both speech pitch and intensity. From 10 persons in our research group, we extracted a sample from spontaneous speech. The same parameters were analysed. Voice quality was objectified in terms of DSI and AVQI. A group of listeners (n = 80) was offered 10 onscreen and 10 offscreen fragments. They were asked to judge the voices using an appreciation score on a scale of 10 points. The results from the DSI and AVQI prove that dysphonia does not occur amongst the voice overs. When the VOV speak spontaneously, they tend to speak less monotonously than when they speak as voice overs onscreen (p=0,005). When speaking onscreen fragments, they show significantly more variation in speech intensity (p = 0,018) and a higher pace of modulation (p = 0,012). Furthermore, we have proof that the speech and articulation rate does not significantly differ between onscreen and offscreen fragments. It is clear that for all examined parameters, there is no significant correlation with the appreciation scores, except for the median intensity, where a significant negative correlation was found (p = 0,018). 5

6 Inleiding De voice over stem (VOS) is een professionele vertelstem die commentaar biedt op televisie. In het kader van deze thesis kijken we naar de voice over stem bij reportages en documentaires. Een reportage is een schriftelijke of mondelinge objectieve verslaggeving van een gebeurtenis, situatie of nieuwsfeit en is een begrip uit de journalistiek. De documentaire werd in het verleden al op verschillende manieren omschreven. Voor dit onderzoek houden wij ons aan de definitie van S. de Groot (2004): Een documentaire is een subjectieve en creatieve interpretatie van fragmenten uit de werkelijkheid, waarbij de maker middels het uitdragen van zijn eigen visie bij de toeschouwer betrokkenheid en maatschappelijk bewustzijn wil stimuleren. Dit onderzoek wil een antwoord kunnen geven op de onderstaande onderzoeksvragen: - Is er een (significant) verschil wat betreft de objectieve parameters van onscreen en offscreen fragmenten bij eenzelfde professionele VOS en de VOS onderling? - Bestaat er een verband tussen onscreen en offscreenparameters en de perceptuele beoordeling? En zo ja: bestaan er voorspellers (akoestische factoren) voor de beoordeling van off- en onscreen fragmenten? In 2004 voerden Medrado, Ferreira & Behlau een studie uit naar de akoestische en temporele aspecten van de VOS. Uit hun studie bleek dat de pauzetijd distributie statistisch meer homogeen verdeeld is voor VOS tegenover niet VOS. Uit de akoestische analyse werden lagere waarden voor de gemiddelde, minimale en maximale fundamentele frequentie geregistreerd voor dezelfde stemmen. Deze bevindingen zetten deze professionelen ook verder in hun niet voice over stemproductie. De variatie in fundamentele frequentie, de pauzetijd distributie en de totale tekstlengte per seconde zouden wijzigen naargelang de nadruk die ze willen leggen (Cagliari, 1992) en dat is dus afhankelijk van de inhoud of situatie (Laver, 1980). Professionele VOS gaan hier vanwege de professionele context dus meer aandacht aan besteden dan een niet voice over stem (Laver J., 1980). In de literatuur is volgende omschrijving van radiofonie te vinden : een radiofonische stem is een stem die warm, vol en aangenaam klinkt. Een radiofonische stem kan vertrouwen opwekken en gezag uitstralen. In onze cultuur betekent dit dat de stem vrij laag klinkt. (Timmermans, 2008). Lagere mannenstemmen worden door vrouwen 6

7 als meer aangenaam ervaren (Collins, 2000). Voor mannen en vrouwen wordt een lage fundamentele frequentie geassocieerd met een zekere dominantie en vrouwen zijn gevoeliger aan het opmerken hiervan (Wolff & Puts, 2010) (Borkowska & Pawlowski, 2011). De vrouwelijke stem zou aangenamer bevonden worden naarmate de fundamentele frequentie stijgt. Dit beperkt zich echter tot een bepaalde frequentierange met 262Hz als cut-off waarde. Vrouwen met stemmen hoger dan ca. 280 Hz werden minder aantrekkelijk bevonden (Borkowska & Pawlowski, 2011) (Jones et al., 2008). In deze studie wordt nagegaan welke stemparameters een voice over stem onderscheiden van de gewone stem (1) of die door elke voice over stem worden toegepast (2) en welke parameters best bepalen wat een aangename verstelstem is (3). Verwachtingen Op basis van de perceptie en de (korte) gesprekken met de professionele VOS kan verwacht worden dat er significante verschillen zijn wat betreft de objectieve parameters die off- en onscreen fragmenten onderscheiden van elkaar. Of er een rode draad zal te vinden zijn in de objectieve paramaters van de onscreen fragmenten is onduidelijk, alsook of een bepaald type stem(men) als meest aangenaam kan worden beschouwd voor TV-kijkend Vlaanderen. 7

8 Werkwijze Proefpersonen akoestische analyse Proefpersonen voor de akoestische analyse werden gerecruteerd door de copromotor van deze thesis, Prof. Dr. Timmermans (werkzaam bij de VRT). Voor dit onderzoek includeerden we 15 VOS, waarvan 6 vrouwen en 9 mannen met een leeftijdsrange van 37 tot 51 jaar. Alle proefpersonen hebben voor de VRT (Eén of Canvas) in 2014 een documentaire of reportage ingesproken en doen dit nog steeds. De thematiek en onderwerpen van de documentaires varieerden. Verder werden geen inclusiecriteria opgesteld. Akoestische analyse Een aantal objectieve parameters werden bepaald, met name de spreeksnelheid (het aantal syllaben per seconde, inclusief pauzes en herhalingen) en articulatiesnelheid (het aantal syllaben per seconde, exclusief pauzes en herhalingen), de grondtoon of fundamentele frequentie, de gemiddelde spreekintensiteit, de modulatie (het verschil tussen de 25 ste en 75 ste percentielwaarden in db of Hz) en het modulatietempo (het aantal sprongen in db of Hz per tijdseenheid) voor zowel de spreektoonhoogte als de intensiteit. Voor het bepalen van deze akoestische data werd van 15 VOS telkens 1 uitgezonden documentaire of reportage geanalyseerd met Praat (Boersma & Weenink, 2013). Op basis van deze resultaten werden objectieve, akoestische waarden toegekend aan de VOS. Van 10 personen uit de proefgroep (5 vrouwen, 5 mannen) werd ook een spontaan spraakstaal genomen (waarin de proefpersonen spreken over hun beleving van de aanslagen van 9/11) en op dezelfde wijze (met hetzelfde softwareprogramma) voor dezelfde parameters geanalyseerd. De proefgroep die gebruikt werd voor de analyses van de spontane stalen is kleiner, eenvoudigweg omdat niet alle VOS zich konden vrijmaken om een spontaan spraakstaal (en een stemkwaliteitsonderzoek) te laten afnemen. De resultaten van de documentaires en reportages (hier de onscreen fragmenten genoemd) werden vergeleken met die van het spontane spraakstaal (hier de offscreen fragmenten genoemd). Eventuele veranderingen of verschillen tussen beide fragmenten werden gemeten. Om de stemkwaliteit te objectiveren werden 2 testen afgenomen nl. de Dysphonia Severity Index (DSI) en Acoustic Voice Quality Index (AVQI). Beide testen kennen een cijfer toe aan de stemkwaliteit. De DSI objectiveert de stemkwaliteit aan de hand van 4 gewogen parameters: de hoogste frequentie en de laagste intensiteit 8

9 waarop stemgeving mogelijk is, de maximale fonatietijd (MFT) en de mate waarin jitter optreedt. Jitter geeft een waarde voor de mate van onstabiliteit qua duur van de glottale cycli. Hoe hoger de jitter-waarde, hoe onstabieler de stem. Het is dus een waarde voor de frequentie-instabiliteit van periode tot periode. (Smits, 2000). Het resultaat van de DSI kan bekomen worden door middel van een formule (0.13 x MPT x F0H x IL x Jitter +12.4) of door het gebruik van scripts voor het softwareprogramma Praat (figuur 1). Om vergissingen en onnauwkeurigheden te voorkomen, werd voor dit onderzoek de laatste methode verkozen. De DSI heeft normaliter een waarde tussen -5 en +5 (Wuyts, 2000). Hoe negatiever de score, hoe zwakker de stemkwaliteit en hoe dysfonischer de stem dus is. De cut-off score is 1.6. Dit wil zeggen dat wanneer een DSI-score 1.6 of hoger is, het omgekeerde geldt. Extreem lage of hoge scores kunnen in de praktijk voorkomen (De Bodt et al., 2015). Figuur 1: voorbeeld resultaatweergave DSI adhv softwareprogramma Praat. De AVQI is een akoestische maat voor de G van de GRBASI-schaal. Deze test geeft een objectieve score op basis van doorlopende spraak en aangehouden fonatie van de vocaal /a:/. Het spraakstaal wordt opgenomen aan de hand van de gestandaardiseerde tekst Papa en Marloes. Deze tekst heeft een normale verhouding aan orale en nasale klanken (Van Lierde, 1999). Ze is ook prosodisch voorspelbaar waardoor de spreker vlotter kan voorlezen. Zes parameters worden hiervoor berekend nl. cepstral peak prominence (CPPs) (een indicatie naar energie verdeling in de harmonieken), de signaal-ruisverhouding, de shimmer (verschil in amplitude tussen twee glottale cycli, perceptueel mogelijk waarneembaar als wilde lucht) en de spectrale tilt (de afname in energie tussen de eerste en tweede 1 Maximale fonatie tijd 2 De hoogste frequentie waarop stemgeving mogelijk is. 3 De stilste intensiteit waarop stemgeving mogelijk is. 9

10 harmoniek). Deze gegevens worden via het softwareprogramma Praat verwerkt (figuur 2) of in volgende formule gegoten: [ (CPPs) * (HNR 4 ) * (shimmer local) (shimmer local db) (slope) AVQI-scores variëren tussen 0 en 10. Een score van < 2.91 betekent dat de stem van goede kwaliteit is. Een score van > 2.91 wijst op dysfonie (Maryn, 2009). Figuur 2: voorbeeld resultaatweergave AVQI adhv softwareprogramma Praat. Hoewel beide testen de stemkwaliteit nagaan en objectiveren, verschillen ze sterk in de manier waarop ze dit doen. Enerzijds is er de DSI die van de proefpersonen minder courante maximale inspanningen van de stem (maximale fonatietijd, maximale spreektoonhoogte, ) vraagt. Anderzijds is er de AVQI die de stemkwaliteit meet aan de hand van meer natuurlijke stalen. Het lezen of herhalen van een aantal gestandaardiseerde zinnen is weinig spontaan en kan dus ook als onnatuurlijk worden beschouwd. Men kan stellen dat de DSI eerder iets zegt over de beperkingen van de stem en haar bereik en de AVQI eerder iets over de stemkwaliteit (De Bodt et al., 2015). Al deze parameters werden bij elk van de proefpersonen met hetzelfde materiaal (SAMSON CO1U USB Studio Condenser Microphone en VAIO laptop) en in dezelfde ruimte digitaal opgenomen. Beoordelaars Tachtig luisteraars (dertig mannen en vijftig vrouwen) namen deel aan het perceptuele onderzoek. Zeven deelnemers gaven aan een gehoorverlies te hebben (dit werd bevraagd via een vragenlijst, maar werd verder niet onderzocht). Deze zeven luisteraars werden geëxcludeerd, wat maakt dat de beoordeling van 48 vrouwelijke luisteraars en 25 mannelijke luisteraars werd gebruikt voor statistische analyse. Binnen de leeftijdscategorie jaar bevonden zich 41 deelnemers, elf deelnemers zaten in de leeftijdscategorie van jaar, zes deelnemers waren 4 Harmonic-to-noise ratio 10

11 ouder dan 65 jaar. De overige vijftien deelnemers waren tussen de 25 en 65 jaar oud. De moedertaal van alle deelnemers is Nederlands. De luisteraars werden naar hun beroep of studie gevraagd. Dit om te bepalen welke luisteraars eerder al in aanraking kwamen met het bepalen van de stemkwaliteit en dus een min of meer getraind oor hebben en zij die hier tot voor de afname van dit onderzoek geen ervaring mee hadden. Twintig luisteraars waren logopedisten (in opleiding), 53 luisteraars hadden geen enkele ervaring. Aan de hand van een korte vragenlijst werd ook het kijkgedrag van de deelnemers bevraagd. Drie luisteraars gaven aan dat ze dagelijks naar een documentaire of reportage keken. Dertien deelnemers doen dit zelden, 27 beweren dit maandelijks te doen en de meerderheid van de beoordelaars (n=30) kijkt naar eigen zeggen wekelijks naar een reportage of documentaire. Perceptuele analyse Aan een groep luisteraars (n=73) werden 10 onscreen fragmenten (fragmenten uit een uitgezonden documentaire of reportage) en 10 offscreen fragmenten (met name de spontane spraakstalen die ook gebruikt werden voor akoestische analyse van de offscreen fragmenten) aangeboden. Het aantal mannelijke en vrouwelijke VOS was gelijk en de fragmenten werden in 2 reeksen ingedeeld, waarbij de on- en offscreen fragmenten van elkaar werden gescheiden. De helft van de proefpersonen (n=40) kreeg eerst de onscreen fragmenten (reeks A) te horen, gevolgd door de offscreen fragmenten (reeks B), bij de andere helft ging het andersom (eerst reeks B, dan reeks A). De stemmen werden in beide reeksen gerandomiseerd (vb.: Stem A uit reeks A was een andere stem/persoon dan stem A uit reeks B). Er werd gewerkt met een standaardstem. Die standaardstem kreeg score 5. De stem/persoon die werd bestempeld als standaardstem was voor alle luisteraars dezelfde en was voor reeks A dezelfde stem als voor reeks B. De standaardstem werd gekozen door de onderzoekers. Deze keuze was gebaseerd op eigenschappen van die stem: de stem had geen extreme akoestische waarden of zeer opvallende kenmerken. De standaardstem werd na iedere stem (Stem A, Stem B, ) opnieuw afgespeeld. Aan de proefpersonen werd gevraagd om de stemmen te beoordelen op basis van hun eigen appreciatie. Hiervoor moesten ze een score aan de stemmen toekennen van 0 (= minst aangenaam) tot 10 (= meest aangenaam). Hun score was gebaseerd op de score 5 van de standaardstem. Verschillende stemmen konden dezelfde score krijgen. Aan de luisteraars werd uitdrukkelijk gevraagd om zich enkel te focussen op 11

12 de stemkwaliteit en zich niet te laten beïnvloeden door het onderwerp van de opname, de opnamekwaliteit, de gebruikte achtergrondmuziek en andere zaken die los staan van de stemgeving. De resultaten van deze perceptuele analyse werden vervolgens gelinkt aan de (objectieve) resultaten van de akoestische analyses. 12

13 Data-analyse Akoestische en perceptuele analyses Voor het uitvoeren van de akoestische analyses van de spraakstalen van de VOS werd gebruik gemaakt van het softwareprogramma Praat en de door prof. Corthals (Universiteit Gent, departement Spraak-, Taal- en Gehoorwetenschappen) opgestelde scripts. De perceptuele analyses en de relatie met de akoestische analyses werden uitgevoerd met de Wilcoxon Signed Rank test, Pearson correlatie en de Spearman rho correlatie. Aan de hand van de eerst vermelde test werden vergelijkingen uitgevoerd. Verschillen en gelijkenissen werden op deze manier in kaart gebracht. De Spearman rho test werd gebruikt voor het onderzoek naar verbanden of correlaties. 13

14 Resultaten Stemkwaliteit Tabel 1: resultaten DSI en AVQI GESLACHT DSI-SCORE AVQI-SCORE V 3,09 6,06 V 4,62 7,62 V 5,63 4,38 V 5,69 5,38 V 8,09 4,74 M 4,11 8,34 M 5,26 5,36 M 7,81 6,22 M 3,22 3,91 M 1,37 8,38 De DSI-scores van de VOS variëren van 3,09 tot 8,09. De behaalde scores op de AVQI gaan van 3,91 tot 8,38 (tabel 1). Deze stemmen hebben volgens de DSIscores een goede stemkwaliteit en dysfonie is niet aan de orde. De AVQI-scores daarentegen zijn allemaal boven de cut-off waarde (2.91). Deze resultaten spreken elkaar tegen. Aangezien wij zelf geen negatieve perceptuele beoordeling zouden toekennen aan deze professionele spreekstemmen en deze mensen geruime tijd actief zijn in het vak, vermoeden we dat de AVQI een ietwat vertekend beeld geeft van de stemkwaliteit of de afnamemethode niet aan de vereisten voldeed. 14

15 Prosodie onscreen versus offscreen A. Toonhoogte Tabel 2: verschillen in gemiddelde toonhoogte, toonhoogtemodulatie en toonhoogtemodulatietempo tussen onscreen en offscreen bij de groep VOS. AKOESTISCHE PARAMETERS ONSCREEN OFFSCREEN P- WAARDE Min. Max. Mean Min. Max. Mean sign p<0,05 mediane f0 (Hz) , ,80 0,241 modulatie (Hz) , ,70 0,086 modulatietempo (Hz/s) , ,60 0,005 Figuur 3: verschillen in gemiddelde toonhoogte, toonhoogtemodulatie en toonhoogtemodulatietempo tussen onscreen en offscreen. Links (0) de resultaten van de mannelijke VOS en rechts (1) de resultaten van de vrouwelijke VOS. Tabel 3: verschillen in gemiddelde toonhoogte, toonhoogtemodulatie en toonhoogtemodulatietempo tussen onscreen en offscreen. AKOESTISCHE PARAMETERS MANNELIJKE VOS VROUWELIJKE VOS Min. Max. Mean Min. Max. Mean Onscreen mediane f0 (Hz) , ,50 Onscreen modulatie (Hz) , ,33 Onscreen modulatietempo (Hz/sec) , ,17 Offscreen mediane f0 (Hz) , ,40 Offscreen modulatie (Hz) , ,40 Offscreen modulatietempo (Hz/sec) , ,20 15

16 De offscreen fragmenten hebben systematisch een lagere mediane waarde voor spreektoonhoogte (f0), toonhoogtemodulatie (Hz) en toonhoogtemodulatietempo (Hz/sec) in vergelijking met de onscreen fragmenten (tabel 2). Een uitzondering hierop is de spreektoonhoogte bij vrouwen: die is iets hoger bij de offscreen fragmenten (figuur 3 & tabel 3). Het modulatietempo (Hz/sec) daarentegen verschilt wel significant (p = 0.005) tussen on- en offscreen fragmenten (tabel 2). Wanneer de VOS spontaan spreken gaan ze sneller variëren qua toonhoogte en dus minder monotoon spreken dan wanneer ze onscreen stalen inspreken. De mediane fundamentele frequentie is niet significant verschillend tussen VOS en spontane stemmen (tabel 2). Dit wil zeggen dat de gemiddelde spreektoonhoogte van de VOS bij on- en offscreen fragmenten niet of slechts weinig verschilt. Ook de mediane onscreen en offscreen modulatie (Hz) is niet significant verschillend (tabel 2). De toonhoogtesprongen die de VOS maken tijdens het spontaan spreken en het inspreken van een documentaire zijn dus niet significant verschillend. 16

17 B. Intensiteit Tabel 4: verschillen in mediane intensiteit (db), intensiteitsmodulatie (db) en intensiteitsmodulatietempo (db/sec) tussen onscreen en offscreen bij de groep VOS. AKOESTISCHE PARAMETERS ONSCREEN OFFSCREEN P-WAARDE Min. Max. Mean Min. Max. Mean sign p<0,05 mediane I (db) , ,70 0,520 modulatie (db) , ,10 0,018 modulatietempo (db/s) , ,70 0,012 Figuur 1: verschillen in mediane intensiteit (db), intensiteitsmodulatie (db) en intensiteitsmodulatietempo (db/sec) tussen onscreen en offscreen. Links (0) de resultaten van de mannelijke VOS en rechts (1) de resultaten van de vrouwelijke VOS. Tabel 5: verschillen in mediane intensiteit (db), intensiteitmodulatie (db) en intensiteitmodulatietempo (db/sec) tussen onscreen en offsceen. Links (0) de resultaten van de mannelijke VOS en rechts (1) de resultaten van de vrouwelijke VOS. AKOESTISCHE PARAMETERS MANNELIJKE VOS VROUWELIJKE VOS Min. Max. Mean Min. Max. Mean Onscreen mediane intensiteit (db) , ,33 Onscreen modulatie (db) , ,83 Onscreen modulatietempo (db/sec) , ,17 Offscreen mediane intensiteit (db) , ,60 Offscreen modulatie (db) , ,40 Offscreen modulatietempo (db/sec) , ,40 17

18 Er werden significante verschillen gevonden voor de parameters modulatie (p = 0,018) en modulatietempo (p = 0,012). Bij het inspreken van onscreen fragmenten gaan de sprekers geleidelijker aan van hun minimale naar hun maximale spreekintensiteit. Ze zullen daarbij ook significant meer variëren qua spreekintensiteit dan wanneer ze spontaan spreken. We mogen aannemen dat de VOS hun spreekintensiteit niet significant wijzigen wanneer ze spontaan spreken of een documentaire of reportage inspreken (tabel 4). We zien ook dat dit geldt voor zowel de mannelijke als vrouwelijke VOS. Mannelijke VOS spreken doorgaans wel iets zachter wanneer ze spontaan spreken in vergelijking met vrouwelijke VOS in dezelfde spreeksituatie (figuur 4 & tabel 5). Ook de on- en offscreen modulatie (db) verschilt voor beide geslachten nauwelijks. De modulatie heeft de laagste waarden bij vrouwelijke VOS tijdens spontaan spreken, al is dit erg subtiel. Het modulatietempo (db/sec) is voor mannen en vrouwen nagenoeg hetzelfde maar ook hier worden de laagste waarden waargenomen bij de offscreen fragmenten van de vrouwelijke VOS (figuur 4 & tabel 5). 18

19 C. Spreek- en articulatiesnelheid Tabel 6: verschillen in spreek- en articulatiesnelheid (syll/sec) tussen onscreen en offscreen bij de groep VOS. AKOESTISCHE PARAMETERS ONSCREEN OFFSCREEN P-WAARDE Min. Max. Mean Min. Max. Mean sign p<0,05 spreeksnelheid (syll/sec) 3,52 4,62 4,02 3,43 4,90 4,19 0,508 articulatiesnelheid (syll/sec) 4,53 6,07 4,98 4,13 5,73 5,07 0,878 Figuur 5: verschillen in spreek- en articulatiesnelheid (syll/sec). Links (0) de resultaten van de mannelijke VOS en rechts (1) de resultaten van de vrouwelijke VOS. Tabel 7: verschillen spreek- en articulatiesnelheid (syll/sec) tussen onscreen en offscreen. AKOESTISCHE PARAMETERS MANNELIJKE VOS VROUWELIJKE VOS Min. Max. Mean Min. Max. Mean Onscreen spreeksnelheid (syll/sec) 3,52 4,62 4,06 3,71 4,38 3,96 Onscreen articulatiesnelheid (syll/sec) 4,58 6,07 5,02 4,53 5,52 4,94 Offscreen spreeksnelheid (syll/sec) 3,96 4,74 4,23 3,43 4,90 4,17 Offscreen articulatiesnelheid (syll/sec) 4,60 5,70 5,31 4,13 5,73 4,84 19

20 De onscreen spreeksnelheid van de VOS verschilt niet significant met de offscreen spreeksnelheid. Hetzelfde geldt voor de articulatiesnelheid (tabel 6). Globaal gezien ligt de gemiddelde spreeksnelheid en gemiddelde articulatiesnelheid voor de mannen en vrouwen in beide situaties gelijk. De spreeksnelheid ligt voor zowel de mannelijke als de vrouwelijke VOS iets hoger wanneer ze spontaan spreken. De articulatiesnelheid van de mannen ligt iets hoger voor onscreen fragmenten in vergelijking met de articulatiesnelheid van de offscreen fragmenten, voor de vrouwen is het tegengestelde het geval. Algemeen zullen mannen zowel spontaan als professioneel een iets hogere articulatiesnelheid hebben. (figuur 5 & tabel 7). Appreciaties Figuur 6: gemiddelde appreciatiescores onscreen fragmenten (links) en offscreen fragmenten (rechts). Tabel 8: gemiddelde appreciatiescore en standaarddeviatie van on- en offscreen fragmenten. APPRECIATIESCORE GEMIDDELDE SCORE STANDAARD DEVIATIE Onscreen 5,532 0,749 Offscreen 5,961 0,693 20

21 Per stem werd een gemiddelde score toegekend op basis van de scores die werden gegeven door de luisteraars (figuur 6). Het overkoepelend gemiddelde van de scores van de tien onscreen stemmen bedraagt 5,5 (SD 0,75). De gemiddelden van de stemmen bevinden zich in een range van score vier tot zeven en er zijn geen outliers. Hetzelfde werd gedaan voor de offscreen fragmenten. Hier werd een gemiddelde offscreen score van 5,98 (SD 0,64) bekomen (tabel 8). Aangezien de standaardstem door de onderzoekers een (gemiddelde) score 5 kreeg, kan worden aangenomen dat de luisteraars de instructies goed opvolgden en hun appreciatie baseerden op basis van de toegekende score voor de standaardstem. De range van de offscreen gemiddelden is kleiner dan bij de onscreen fragmenten. Ook hier zijn geen outliers. Met de Wilcoxon Signed Rank Test werd een significant verschil (p = 0.028) gevonden tussen de mediane score van het verschil van de gemiddelden van de onscreen en offscreen fragmenten ten opzichte van de standaardstem. De offscreen fragmenten kregen een significant hogere gemiddelde appreciatiescore. Correlaties De Pearson-correlatie tussen de parameters gemiddelde onscreen score, mediane fundamentele frequentie, modulatie (Hz) en modulatietempo (Hz/sec) is nergens significant (tabel 9). De parameters hebben vermoedelijk geen of een licht negatief verband met de verkregen appreciatiescore. Ook met de Spearman s rho test worden deze resultaten bekomen. De significantiescores liggen echter dichter bij het significantieniveau in vergelijking met de Wilcoxon test. Dit kan wijzen op het feit dat bij een groter aantal samples mogelijk wel significante resultaten zouden kunnen bekomen worden. Ook voor de parameters mediane intensiteit, modulatie (db) en modulatietempo (db/sec) werden geen significante correlaties van Pearson gevonden met de gemiddelde onscreen score. De correlatie tussen de gemiddelde onscreen score en de mediane intensiteit (db) enerzijds en de modulatie (db) anderzijds is negatief. De correlatie tussen de gemiddelde onscreen score en het modulatietempo (db/sec) is wel licht positief. Deze resultaten kunnen wijzen op een bepaalde (zwakke) samenhang tussen de gemiddelde onscreen score en de drie genoemde parameters. Met de Spearman rho test werd een significante negatieve correlatie gevonden (p = 0,018) tussen de mediane intensiteit en de gemiddelde appreciatiescore. Dit wil dus zeggen dat de doorsnee stemsterkte van een VOS 21

22 invloed heeft op de appreciatie van die stem. Men kan dus verwachten dat stille stemmen meer worden geapprecieerd dan luide stemmen. Tabel 9: (non-) parametrische correlatiecoëfficiënten van de onscreen fragmenten (p<0.05). PARAMETERS ONSCREEN Parametrisch Significantie (2-tailed) Nonparametrisch Significantie (2-tailed) Onscreen gemiddelde score Onscreen mediane f0 (Hz) -0,407 0,243-0,492 0,148 Onscreen modulatie (Hz) -0,389 0,267-0,237 0,510 Onscreen modulatietempo (Hz/s) -0,086 0,813-0,115 0,751 Onscreen mediane intensiteit (db) -0,595 0,070-0,722 0,018 Onscreen modulatie (db) -0,337 0,341-0,304 0,392 Onscreen modulatietempo (db/s) 0,196 0,588 0,371 0,291 Onscreen spreektijd (s) -0,170 0,639-0,212 0,556 Onscreen spreeksnelheid (syll/s) 0,094 0,796 0,164 0,651 Onscreen articulatiesnelheid (syll/s) -0,296 0,406-0,079 0,828 Onscreen herhalingen Onscreen pauzevullers

23 Conclusie Men kan concluderen, op basis van de resultaten van de DSI, dat de VOS een goede stemkwaliteit hebben en dysfonie bij hen niet voorkomt. Voor de spreektoonhoogte (f0), toonhoogtemodulatie (Hz) en toonhoogtemodulatietempo (Hz/sec) werd voor de offscreen fragmenten een lagere mediane waarde gevonden dan voor de onscreen fragmenten. Er zijn een aantal significante verschillen gevonden wat betreft de objectieve parameters van onscreen en offscreen fragmenten bij eenzelfde professionele VOS. Enerzijds is de mediane toonhoogte onscreen en offscreen f0 niet significant verschillend, wat wil zeggen dat de gemiddelde spreektoonhoogte van een VOS bij on- en offscreen fragmenten niet of slechts weinig verschilt. Anderzijds is ook de mediane modulatie niet significant verschillend. De toonhoogtesprongen die een VOS maakt tijdens het spontaan spreken en het inspreken van een documentaire zijn dus niet groter of kleiner. Enkel het modulatietempo van eenzelfde spreker is significant verschillend tussen on- en offscreen fragmenten. Wanneer de VOS spontaan spreken, gaan ze sneller variëren qua toonhoogte en dus minder monotoon spreken, met minder opvallende intonatie dus, dan wanneer ze onscreen stalen inspreken. De mannelijke VOS spreken doorgaans iets zachter wanneer ze spontaan spreken in vergelijking met vrouwelijke VOS in dezelfde spreeksituatie. De on- en offscreen modulatie (db) en het modulatietempo (db/sec) verschilt voor beide geslachten nauwelijks. We mogen aannemen dat een VOS zijn spreekintensiteit niet significant gaat wijzigen wanneer hij of zij een documentaire of reportage inspreekt in vergelijking met een spontane spreeksituatie. Statistische analyse toonde aan dat de VOS bij het inspreken van onscreen fragmenten significant meer variëren qua spreekintensiteit. Bij onscreen fragmenten heeft de VOS dan weer een significant hoger modulatietempo dan tijdens het spontaan spreken. Bij het inspreken van fragmenten gaan de sprekers dus gradueel aan van hun minimale spreekintensiteit naar hun maximale. Men kan stellen dat de gemiddelde spreeksnelheid en gemiddelde articulatiesnelheid voor de mannen en vrouwen in beide situaties gelijk is. Bij beide geslachten ligt de spreeksnelheid iets hoger wanneer ze spontaan spreken. De articulatiesnelheid van de mannen ligt iets hoger voor onscreen fragmenten in vergelijking met de articulatiesnelheid van de offscreen fragmenten, voor de vrouwen is het tegengestelde het geval. De articulatiesnelheid ligt in beide 23

24 situaties iets hoger bij de mannenstemmen. Verder blijkt dat de spreeksnelheid voor on- en offscreen fragmenten niet verschilt. Vervolgens werd nagegaan of er een verband bestaat tussen onscreen en offscreen parameters en hun perceptuele beoordeling. De Pearson correlatie tussen alle parameters was nergens significant. Met de Spearman rho test werd een significante negatieve correlatie gevonden tussen de mediane intensiteit en de gemiddelde appreciatiescore. De doorsnee stemsterkte van een VOS heeft dus invloed op de appreciatie van die stem. Stille stemmen worden dus hoger gequoteerd dan luide stemmen. 24

25 Discussie en suggesties Akoestische analyse Bij het inspreken van documentaires of reportages krijgen professionele VOS naar verluidt strikte regieaanwijzingen en hun stemmen worden gecomprimeerd. Ze worden dus in feite begeleid om hun spontane stemgeving te veranderen totdat die geschikt is om op antenne te komen. Het nemen van de spraakstalen van de VOS gebeurde op 8 en 22 oktober De opnames stonden op beide dagen gepland tussen 9 uur s ochtends en de late namiddag. Sommige professionelen klaagden over een (lichte) verkoudheid en anderen hun stemkwaliteit werd (zo gaven ze zelf aan) negatief beïnvloed door het gebrek aan stemopwarming indien hun afname s ochtends werd ingepland. Of deze factoren effectief de resultaten (negatief) beïnvloedden, is onduidelijk. Het opnamemateriaal was van goede kwaliteit, maar de opnameruimte was niet volledig ruisvrij, al werden zoveel als mogelijke factoren uitgesloten en geëlimineerd voor analyse. Perceptuele beoordeling Een sterk punt van dit onderzoek is dat alle stemmen werkzaam zijn bij dezelfde zenders (Canvas of Eén). We kunnen er dus van uit gaan dat deze professionele stemgebruikers hun onscreen fragmenten in dezelfde omstandigheden hebben opgenomen (gelijkaardige opnameruimte en -materiaal en regieaanwijzingen). Binnen de VRT wordt aan een radio- of televisiestem een klankkleur gegeven. In een thesis van Jacques en Manhaeve (2012) werd reeds een poging gedaan om dit classificatiesysteem, dat werkt met 6 verschillende kleuren waarbij aan iedere kleur een aantal subjectieve kenmerken van een stem worden gekoppeld, te objectiveren. Zij konden voor slechts 2 van de 6 kleuren significantie vinden. Het is misschien een interessante suggestie om in een verder onderzoek na te gaan of er een verband bestaat tussen de perceptuele beoordeling van objectieve luisteraars en de classificatie van de VRT. De instructies voor de perceptuele analyse waren duidelijk voor alle luisteraars, al vonden niet-professionele luisteraars het moeilijk(er) om zich niet te laten leiden door factoren die los staan van de stemgeving. Om die reden werden de resultaten of appreciaties van professionele stem beoordelaars (logopedisten) apart geanalyseerd, los van die van niet-professionele stem beoordelaars. Verder kunnen we stellen dat het onderwerp van de onscreen 25

26 fragmenten de luisteraars niet heeft beïnvloed bij het geven van hun score (appreciatie) aangezien het onderwerp van ieder fragment verschillend was en de fragmenten vrij kort waren. Zo werd vermeden dat hun aandacht verloren ging tijdens het luisteren en dat de score beïnvloed werd door de inhoud van het fragment. We suggereren dat het interessant kan zijn om het profiel van iedere luisteraar te vergelijken met de appreciatiescores die ze gaven aan de stemmen. De proefgroep voor de perceptuele beoordeling bestond voornamelijk uit vrouwen en luisteraars binnen de leeftijdscategorie van jaar. Zo kan in verder onderzoek nog worden nagegaan of het geslacht, het kijkgedrag, de leeftijd en het type luisteraar een invloed heeft op de perceptuele beoordeling. 26

27 Referentielijst Boersma, P. & Weenink, D. (2013).Praat: doing phonetics by computer [Computer program]. Version , retrieved 2 June 2013 from de Groot, S. (2004). Documentaire in(ter)actie [doctoraat]. Universiteit Utrecht, Filmen Televisiewetenschappen. Medrado, R. et al. (2004). Voice-over: Perceptual and Acoustic Analysis of Vocal Features. Journal of Voice, Vol 19, No. 3, pp Cagliari, LC. (1992) Prosodia: algumas funcoes dos supra-segmentos. In: Cadernos de Estudos Linguisticos. Campinas: Incamp; pp Laver J. (1980). The phonetic description of voice quality. Cambridge: Cambridge University Press. Timmermans, B. (2008). Klink klaar. Uitspraak- en intonatiegids voor het Nederlands. Leuven: Davidsfonds. Collins, S. (2000). Men s voices and womens choises. Anim Behav. 60, pp Wolff, S. E. & Puts, D. A. (2010) Vocal masculinity is a robust dominance signal in men. Behavioral Ecology and Sociobiology, 64, pp Borkowska, B. & Pawlowski B. (2011). Female voice frequency in the context of dominance and attractiveness perception. Anim Behav. 82, pp Jones, B. (2008). Integrating cues of social interest and voice pitch in men s preferences for women s voices. Biology letters, 4, pp Smits, I. (2001). Dr. Speech versus het computerized speech lab: vergelijkend onderzoek naar objectieve akoestische parameters bij normale volwassen stemmen. Tijdschrift voor logopedie & audiologie, 31, nr. 4, pp Wuyts, FL, et al. (2000). The Dysphonia Severity Index: an objective measure of vocal quality based on a multiparameter approach. Journal of Speech, Language and Hearing Research, vol 43, pp De Bodt, M. et al. (2015, zesde druk). Stemstoornissen. Handboek vooor de klinische praktijk. Antwerpen: Garant uitgevers nv. 27

28 Van Lierde, K. et al. (1999). De relevantie van nasometrie in de diagnostiek van velofaryngale stoornissen. Tijdschrift voor logopedie en audiologie, jaargang 29, nr. 4, pp Maryn, Y. (2013). De Acoustic Voice Quality Index in het programma Praat. Een praktische handleiding. VVL. p. 44. Jacques, J. & Manhaeve, S. (2012). Welke kleur heeft je stem? Een onderzoek naar de objectieve parameters/correlaten van diverse stemtypes [Masterproef]. Universiteit Gent, Logopedische en Audiologische wetenschappen. 28