Over hallucinerende thee en de vrijheid van godsdienst Hansko Broeksteeg

Transcriptie

1 Nijmeegs Juridisch Faculteitsblad #190 november 2014 Over hallucinerende thee en de vrijheid van godsdienst Hansko Broeksteeg Op zoek naar de grenzen van kavelruil Jeroen Rheinfeld Het pleidooi overleeft Hans den Tonkelaar Het oudste beroep onder de nieuwste regels Bouke Wijma

2 Contact Stichting Nijmeegs Juridisch Faculteitsblad Montessorilaan HR NIJMEGEN Correspondentieadres Postbus KK NIJMEGEN Bestuur / Redactie Jeremy Wenno (voorzitter) Christiaan van der Meer (penningmeester) Jeroen Meijer (secretaris) Redactieraad prof. mr. C.J.H. Jansen prof. mr. R.J.N. Schlössels Raad van Toezicht Arjen Peters (faculteitsdirecteur) Steven Bartels (decaan) Sam Zuidervliet Irene Theunisse Auteurs in dit nummer Tom Booms Paul Bovend Eert Hansko Broeksteeg Etzel van Dooren Jeroen Rheinfeld Milad Sheidai Bastiaan Schuur Hans den Tonkelaar Bouke Wijma Ontwerp Studio Julius van der Vaart Fotografie Keizer & Koning Fotografie Druk GLD Grafimedia, Arnhem Oplage 2800 exemplaren ISSN Abonnement Gratis op aanvraag (alleen in Nederland). Stuur een naar info@actioma.eu Adverteren? Neem contact op met Christiaan van der Meer via info@actioma. eu of telefoon Woord vooraf Het nieuwe collegejaar is in volle gang, het jaar waarin de hernieuwde Faculteit der Rechtsgeleerdheid opgetogen en in volle glorie schittert als een oude dame in een nieuwe mantel. Voor Actioma betekent het nieuwe jaar een wisseling van de wacht. Voormalig hoofdredacteur Sam Zuidervliet heeft na vier mooie edities het stokje overgedragen. Dit jaar sta ik aan het roer van het papieren schip Actioma met penningmeester Christiaan van der Meer aan bakboord en secretaris Jeroen Meijer aan stuurboord. Wij hebben de eervolle taak om de meest vlijmscherpe pennen het gesofistikeerde, zachte papier van het grootste juridische faculteitsblad van Nederland te laten toucheren. Deze eerste editie verwelkomt dan ook een compositum van bedreven schrijvers. De Docenten van het jaar 2014, Paul Bovend Eert en Etzel van Dooren, staan aan de aftrap van deze eerste editie. Onze maatschappij wordt op ieder vlak geconfronteerd met digitalisering. Het onderwijs is hierbij niet achtergebleven. Beide heren zullen ingaan op de toenemende digitalisering van het onderwijs en hun visie geven op het mogelijk toekomstige scenario, waarin studenten voornamelijk thuis - hoogstwaarschijnlijk in een futloze houding - (video)colleges zullen volgen. Een scenario dat menig student wellicht als muziek in de oren klinkt. Vervolgens brengt promovendus Tom Booms een goederenrechtelijk bezoek aan de Griekse Oudheid. Hierbij staat de traditionele burgerlijk recht I-problematiek centraal. Aan de hand van de paradox van het schip van Theseus behandelt hij het leerstuk van de zaaksvorming en natrekking. Daarnaast gaat hij in op de klassieke vermengingsproblematiek. Waar ligt de grens tussen de bestanddeelvorming van artikel 5:14 lid 1 BW en de mede-eigendom van artikel 5:14 lid 2 BW? We blijven bij vermenging. De leden van de Santo Daimekerk maken bij hun eredienst gebruik van een buitengewoon theemengsel, bestaande uit onder meer het uit Zuid-Amerika afkomstige bestanddeel ayahuasca. Dit hallucinerende middel is echter verboden op grond van de Opiumwet. Valt het gebruik van deze thee onder de vrijheid van godsdienst? Zo ja, moet de Opiumwet dit gebruik dan dulden? De rechtspraak is niet onverdeeld. Universitair hoofddocent staatsrecht Hansko Broeksteeg geeft opheldering over deze vertroebelde theesituatie. De bijdrage van bijzonder hoogleraar rechtspraak Hans den Tonkelaar is geheel andere thee. Hij geeft zijn reactie op het artikel van het pleitgenootschap Rota Carolina in de afgelopen editie, waarin het genootschap enigszins zwaarmoedig afscheid lijkt te nemen van het pleidooi. Behoort het pleidooi daadwerkelijk tot het verleden of ligt het toch anders? Van de rechtspraktijk gaan we naar het ongemoeide platteland. Jeroen Rheinfeld laat ons in deze editie proeven van zijn proefschrift over kavelruil, een onmisbaar instrument in de agrarische wereld. Hij gaat in op de huidige stand van zaken en plaatst de kavelruil in een rechtsvergelijkend en grensoverschrijdend perspectief. Voor de bachelorstudenten is dit een uitgelezen kans om kennis te maken met het bachelor- en mastervak agrarisch recht. Bastiaan Schuur zal een onderwerp belichten waarbij het gelaat van ettelijke (ex-)echtgenoten krampachtig wegtrekt, de partneralimentatie. Hij onderzoekt of de grondslag van het huidige partneralimentatiestelsel, de lotsverbondenheid, nog wel van deze tijd is. Het oudste beroep van de wereld is in ieder geval nog steeds van deze tijd. Bouke Wijma bespreekt de veranderende rol van de gemeente met betrekking tot de regulering van prostitutie. Tot slot bespreekt duale masterstudent Milad Sheidai de verhouding tussen de onteigening van effecten, die zijn uitgegeven door of met behulp van een probleeminstelling, en het systeem van het giraal effectenverkeer. Het eind van deze eerste editie is daarmee in zicht. Met het geschreven woord leeft voort sloot Sam Zuidervliet zijn laatste editie als hoofdredacteur van Actioma af. Ik kan deze gevleugelde uitspraak alleen maar beamen. De koers is gezet en zal worden voortgezet! Rest mij niets anders dan iedereen veel succes te wensen tijdens de aankomende tentamenperiode. Een behouden vaart! Jeremy Wenno, hoofdredacteur 2

3 In dit nummer Etzel van Dooren 4 Digitaal onderwijs Paul Bovend Eert Colleges, werkgroepen en digitale ondersteuning Tom Booms Grieken en goederenrecht: Een verhaal over Helleense helden, het slopen van schepen, metselen van muurtjes en mengen van meel Hansko Broeksteeg Over hallucinerende thee en de vrijheid van godsdienst Hans den Tonkelaar Het pleidooi overleeft Jeroen Rheinfeld Op zoek naar de grenzen van de kavelruil Bastiaan Schuur De grondslag van partneralimentatie in Nederland Bouke Wijma Het oudste beroep onder de nieuwste regels Milad Sheidai De onteigening van effecten van een probleeminstelling

4 Etzel van Dooren Mr. E.A. van Dooren is junior-docent ondernemingsrecht en promovendus bij het Van der Heijden Instituut (OO&R). 4

5 Digitaal onderwijs Actioma #190 november 2014 Bij de opening van het huidige academisch jaar raakte ik met iemand in gesprek over de mogelijkheden van digitaal onderwijs. We bespraken de situatie dat klassikale colleges worden afgeschaft en dat in plaats daarvan het onderwijs via internet beschikbaar is voor studenten. De vraag die mijn gesprekspartner en ik ons stelden was of digitaal onderwijs een (adequate) vervanger kan zijn van het huidige onderwijsmodel. De voordelen van digitaal onderwijs Uiteraard zijn er verschillende praktische voordelen aan digitaal onderwijs. Ten eerste betekent de mogelijkheid om colleges via internet te volgen dat ook de aanwezigheidsplicht vervalt. Alleen de gemotiveerde (en voorbereide) studenten zullen nog de colleges bijwonen. Ten tweede levert digitaal onderwijs veel flexibiliteit op. Studenten hoeven niet meer naar de universiteit te komen en kunnen de colleges volgen op een tijdstip dat het hen het beste uitkomt. Vooral studenten die niet in Nijmegen wonen, hebben hier profijt van. Daarnaast kan bepleit worden dat het een goede voorbereiding is voor een tentamen om colleges nogmaals te bekijken. Een laatste voordeel is dat door het digitale onderwijs de parallelle colleges vervallen. Dit zijn vooral de werkgroepen die inhoudelijk hetzelfde zijn en meerdere keren per week aan verschillende groepen studenten worden gedoceerd. Docenten hoeven het desbetreffende college nog maar één keer te doceren en op te nemen. Alle studenten kunnen het college vervolgens zelf thuis nakijken. Dit levert niet alleen een aanzienlijke tijdsbesparing op voor de docent, maar het betekent ook dat er minder collegezalen nodig zijn. Kortom: digitaal onderwijs is praktisch en bespaart zowel tijd als geld. Maar het is de vraag of digitaal onderwijs ook een adequate vervanging is van klassikaal onderwijs. Mijn gesprekspartner en ik konden hier uiteindelijk geen definitief antwoord op geven en besloten de discussie verder te laten rusten. Toch blijft de idee van digitaal onderwijs mij fascineren. Temeer omdat ik verwacht dat deze vorm van onderwijs in de toekomst steeds belangrijker gaat worden. Bij andere faculteiten bestaat de mogelijkheid al en omdat zich ieder jaar meer rechtenstudenten aanmelden in Nijmegen kan het bijna niet anders dan dat wij uiteindelijk ook colleges digitaal zullen aanbieden. In deze bijdrage wil ik daarom nagaan of digitaal onderwijs een goede vervanger zou zijn van het huidige onderwijssysteem. Het is niet eenvoudig om te beoordelen of digitale colleges een goede vorm van onderwijs zijn. Er bestaat namelijk geen definitie van goed onderwijs. Om toch een vergelijking te kunnen maken met klassikale colleges zal ik enkele docenten aanhalen waar ik zelf onderwijs van heb gekregen. Het zijn anekdotes die mij het meeste zijn bijgebleven en waarvan ik denk dat zij een voorbeeld zijn voor mensen die zelf colleges verzorgen. Ik wil onderzoeken of hetgeen ik het meeste waardeerde aan hun onderwijs ook overgebracht kan worden met digitale colleges. In willekeurige volgorde bespreek ik: Ybo Buruma, Antoon Quaedvlieg, Marco Nieuwe Weme en Tijn Kortmann. Ybo Buruma Prof. Buruma doceerde in mijn tweede jaar de colleges strafrecht. Wat mij het meeste is bijgebleven van zijn onderwijs vond plaats in één van de eerste minuten van zijn eerste college. Nadat hij zichzelf had voorgesteld bood hij namelijk op voorhand zijn excuses aan. Buruma was zich ervan bewust dat strafrecht een grote impact kan hebben (gehad) op iemands persoonlijke leven. Aangezien er ongeveer 450 studenten in de collegezaal aanwezig waren, was het niet onwaarschijnlijk dat één of meerdere ooit in contact was gekomen met strafbare feiten. Als docent praat Buruma daarentegen zakelijk over de stof. Hij excuseerde zich daarom voor het geval hij ongevoelig overkomt. Naar mijn mening maakte Buruma met bovenstaande opmerking in één keer duidelijk hoe persoonlijk de studie rechten kan zijn. Iedereen komt in het dagelijkse leven in aanraking met de stof die wij gedoceerd krijgen. Dit geldt niet alleen voor strafrecht maar voor alle vakken binnen de rechtenstudie. Ik vond het een erg professionele opmerking, die de studie voor mij in ieder geval relevanter maakte. Ik denk niet dat een dergelijke opmerking van Buruma dezelfde impact heeft wanneer studenten een college via internet volgen. Hoewel de tekst hetzelfde blijft, is er geen persoonlijk contact van de docent met de studenten. Hierdoor wordt de boodschap zakelijker en blijft het persoonlijke karakter beperkt. Antoon Quaedvlieg Prof. Quaedvlieg is wat mij betreft de enige docent die een juridisch inhoudelijk verhaal kan houden met in zijn ene hand een Barbiepop en in zijn andere hand Sindy. Andere voorbeelden waren: zakken wokkels, spijkerbroeken en Red Bull. Als hoogleraar industrieel eigendom gebruikte prof. Quaedvlieg altijd voorbeelden om de stof te verduidelijken. Hierdoor was zijn college niet alleen begrijpelijker maar ook leven- 5

6 diger. Je ziet als student hoe abstracte juridische begrippen tot leven komen en waar discussie over bestaat. Om de studenten verder voor zich te winnen, gooide Quaedvlieg vervolgens alle eetbare voorbeelden naar de studenten in de collegebanken. Vanzelfsprekend kunnen de voorbeelden die Quaedvlieg toont ook gefilmd worden. Studenten zien dus nog steeds hoe de wet in de praktijk wordt toegepast. De inhoud van de boodschap blijft hetzelfde. Toch betwijfel ik of de voorbeelden ook hetzelfde effect hebben. Ik vind het opmerkelijk dat ik nog steeds in zekere zin de overweging van de Hoge Raad ken waarin hij oordeelde dat Barbie een eigen persoonlijk karakter heeft en dat Sindy daar inbreuk op maakt. Praktijkvoorbeelden blijven volgens mij abstracter als je ze alleen als filmpje op je computer ziet. Doordat je iets in het echt meemaakt, blijft een herinnering langer bewaard. Digitaal onderwijs is praktisch en bespaart zowel tijd als geld Marco Nieuwe Weme Prof. Nieuwe Weme is naar mijn idee de docent die zichzelf het minst serieus neemt en met de meest opmerkelijke colleges. Laat ik voorop stellen dat ik de inhoud van de colleges van prof. Nieuwe Weme altijd goed vond. Vakinhoudelijk zijn de colleges serieus en degelijk. De manier waarop hij de stof verpakt, is daarentegen iets minder conventioneel. Marco Nieuwe Weme heeft er niet alleen moeite mee om zichzelf en collega s, maar ook studenten op de hak te nemen. Dit zorgt ervoor dat zijn colleges in mijn ogen altijd leuk en verrassend waren. Zonder probleem belt hij midden in college louche verkopers op of koopt hij bloemen voor een collega als een grap uit de hand dreigt te lopen. Je wist van tevoren nooit wat er ging gebeuren. Ik sluit overigens niet uit dat Nieuwe Weme dat zelf ook niet altijd wist. Maar zijn colleges hadden daardoor wel altijd een luchtig en humorvol karakter. Ik ben van mening dat humor een belangrijk element is van onderwijs. Als een docent zelf al niet uitstraalt dat hij lol heeft in zijn vak, dan kan je ook niet van studenten verwachten dat zij met plezier naar college gaan. Lukt het de docent daarentegen om de stof aantrekkelijk te maken, dan zullen studenten ook met plezier naar college gaan en intrinsiek gemotiveerd zijn om beter te studeren voor het tentamen. Digitaal onderwijs biedt helaas veel minder mogelijkheden voor een docent om humor in zijn college te verwerken. Hij kan niet ingaan op wat er om hem heen gebeurt en er is geen ruimte voor interactie op basis van reacties vanuit de collegebanken. Het blijft daardoor een eenzijdig en vooral inhoudelijk verhaal. Tijn Kortmann Wat mij het meeste is bijgebleven van het onderwijs van prof. Kortmann gebeurde juist niet tijdens de colleges zelf. Tijn Kortmann stond om twee dingen bekend onder studenten. Ten eerste zijn college rond Sinterklaas dat volledig in rijmvorm werd gegeven en daarnaast het feit dat hij voorafgaand aan een college en tijdens de pauzes nooit in de collegezaal was. Altijd ging hij naar buiten om met studenten een praatje te maken. Dat dit misschien deels werd ingegeven omdat je binnen niet mag roken doet daar niets aan af. Kortmann was als docent erg toegankelijk en studenten konden altijd bij hem terecht. Ik ben van mening dat een docent altijd voor en na een college beschikbaar moet zijn voor studenten, evenals tijdens de pauze. Eigenlijk moet een docent ook zelf het gesprek opzoeken. Ik denk dat het om meerdere redenen belangrijk is om ook op een iets informele manier contact te hebben met studenten. In de eerste plaats verlaag je de drempel om vragen te stellen. Daarnaast geeft dit een docent meer mogelijkheden om actualiteiten te bespreken en buiten de stof van het vak te treden. Hierdoor is er veel meer ruimte voor discussie en eigen inbreng van studenten. Het ontbreken van persoonlijk contact zie ik ook als het grootste gemis van digitaal onderwijs. Een goede docent enthousiasmeert studenten, maakt zijn vak levendig en plaatst het in de maatschappelijke context 6

7 Actioma #190 november 2014 Vergelijking In het begin van deze bijdrage stelde ik de vraag of digitale colleges een goede vervanger kunnen zijn van het huidige klassikale onderwijs. Hiertoe heb ik onderzocht of hetgeen mij het meeste is bijgebleven als student ook bij digitale colleges mogelijk is. Ik heb daarom enkele anekdotes aangehaald van docenten waarvan ik zelf onderwijs heb gekregen: Ybo Buruma, Antoon Quaedvlieg, Marco Nieuwe Weme en Tijn Kortmann. zijn veel leuker als je zelf aanwezig bent, in plaats van dat je het kijkt op tv. Je wordt er veel meer bij betrokken en ervaart het daardoor veel bewuster. Mensen zijn daarom ook bereid veel meer te betalen om aanwezig te mogen zijn. En tot slot: zelfs de LOI adverteert tegenwoordig steeds meer met persoonlijk onderwijs. Ik vind het vreemd dat universiteiten dan de tegenovergestelde weg zouden bewandelen. Ik vind het opmerkelijk dat ik nog steeds in zekere zin de overweging van de Hoge Raad ken waarin hij oordeelde dat Barbie een eigen persoonlijk karakter heeft en dat Sindy daar inbreuk op maakt Naar mijn mening is digitaal onderwijs geen adequate vervanger van het huidige model. De vier door mij onderzochte docenten hebben met elkaar gemeen dat zij meer deden dan het enkel doceren van de stof. Een goede docent enthousiasmeert studenten, maakt zijn vak levendig en plaatst het in de maatschappelijke context. In het begin van deze bijdrage merkte ik al op dat er natuurlijk ook voordelen zijn aan digitaal onderwijs. Toch wegen deze naar mijn mening niet op tegen het eenzijdige en zakelijke karakter van deze vorm van onderwijs. Ik zou het erg jammer vinden als colleges worden teruggebracht tot de enkele overdracht van kennis. Ik geef eerlijk toe dat de door mij aangehaalde anekdotes geen goede weerspiegeling zijn van een gemiddeld college. Natuurlijk is klassikaal onderwijs niet altijd interactief of wordt er buiten de stof gedoceerd. Ook zal een college vaak alleen een kennisoverdracht zijn, zonder dat er iets spannends gebeurt. Maar het enkele feit dat deze mogelijkheden wel bestaan bij klassikaal onderwijs creëert denk ik een andere houding bij studenten. Ze zijn oplettender en scherper. Omdat digitaal onderwijs an sich geen mogelijkheid biedt tot interactie of discussie wordt een student veel meer een ontvanger van informatie in plaats van deelnemer aan een college. Ik ben bang dat zij zich ook veel meer als zodanig gaat gedragen: consument van lesstof. Om een vergelijking te trekken met andere vormen van presenteren : ook cabaret, toneel en zelfs voetbal Hoewel digitale colleges naar mijn mening dus geen goede vervanger zijn van het huidige onderwijs kan het wel een waardevolle toevoeging zijn. Ik denk hierbij in het bijzonder aan het faciliteren van studenten die niet aanwezig kunnen zijn bij colleges zoals deeltijdstudenten of wanneer onderwijs van verschillende studiejaren of studies samenvalt. In die gevallen is het zeker een voordeel als studenten naderhand de colleges alsnog nog per video kunnen volgen. Ten slotte zie ik ook mogelijkheden om digitaal onderwijs te gebruiken voor promotiedoeleinden of om dit als materiaal voor zelfstudie te verkopen. Concluderend denk ik dat digitaal onderwijs in de toekomst een steeds grotere rol zal innemen op universiteiten en ik juich dit alleen maar toe. Dit type onderwijs brengt namelijk grote praktische voordelen met zich. Ik denk echter niet dat deze ontwikkeling ten koste moet gaan van ons huidige klassikale onderwijs. Het is dus de uitdaging om het onderwijs van de toekomst zo te modelleren dat we zo veel mogelijk gebruik maken van de voordelen en kansen van digitaal onderwijs, zonder dat dit (te veel) afbreuk doet aan het persoonlijke contact van docenten met studenten. 7

8 Paul Bovend Eert Prof. mr. P.P.T. Bovend Eert is hoogleraar staatsrecht. 8

9 Actioma #190 november 2014 Colleges, werkgroepen en digitale ondersteuning De Nijmeegse rechtenfaculteit kent gelukkig nog altijd een onderwijsconcept waarbij voor de hoofdvakken gedurende de periode, waarin het vak verzorgd wordt, zowel hoorcolleges als werkgroepen worden aangeboden aan de studenten. In de praktijk betekent dit dat de student per week per vak ten minste vier contacturen onderwijs gedurende een volledig semester volgt, daarbij de leerstof bestudeert en aansluitend aan het einde van de cursus tentamen aflegt.. en hopelijk dan slaagt. Meestal volgt de student meerdere hoofdvakken en enkele bijvakken in een semester. Op deze manier heeft de rechtenstudent in Nijmegen een behoorlijk aantal gevarieerde contacturen per week, meer dan bij de meeste andere rechtenfaculteiten in Nederland. In Nijmegen werken we niet met kleine vakjes van een paar weken, waarvan de studiestof al snel weer in de vergetelheid geraakt, maar met redelijk omvangrijke semestervakken (en een enkel jaarvak). In dit zogeheten lange lijnen onderwijs bestudeert de student het desbetreffende juridische vakgebied gedurende een langere periode en kan op die manier de samenhang in de leerstukken beter doorgronden. Het lange lijnen onderwijs biedt meer mogelijkheden tot verdieping en verbreding. Dit onderwijsconcept is weliswaar niet de makkelijkste weg voor studenten om tentamens te halen, maar het levert op het punt van kennis en inzicht wel de beste resultaten op. Het onderwijs wordt positief gewaardeerd. De faculteit levert goede juristen af en heeft een uitstekende reputatie in het werkveld. Het onderwijs wordt positief gewaardeerd. De faculteit levert goede juristen af en heeft een uitstekende reputatie in het werkveld De hoorcolleges bieden de studenten gelegenheid zich te oriënteren op de grote lijnen en op gecompliceerde vraagstukken met betrekking tot het vakgebied. Het hoorcollege heeft, als het goed is, een belangrijke ondersteunende functie bij de zelfstudie ter voorbereiding van het tentamen. De docent legt gestructureerd de leerstukken uit. De studenten maken een dictaat, waarbij zij hoofdzaken van bijzaken leren onderscheiden. Tevens heeft het hoorcollege, als het goed is, ook een enthousiasmerende functie. Een Wie afstandsonderwijs wil volgen, kan zich beter inschrijven bij de Open Universiteit te Heerlen doorgaans bevlogen docent vertelt vol passie over zijn vakgebied, meestal met een behoorlijke dosis kritische reflectie op het recht, veel actualiteit en als het even kan met een beetje humor. De faculteit presteert op het punt van de kwaliteit van de hoorcolleges erg goed. Al jaren oordelen de Nijmeegse studenten, volgens de Elsevierenquête en de Keuzegids Hoger Onderwijs, zeer positief over de kwaliteit van docenten en onderwijs. De werkgroepen, die kleiner zijn, met een omvang van ongeveer 25 studenten bieden meer ruimte voor discussie en interactie tussen docent en studenten. Er wordt een beroep gedaan op andere vaardigheden dan in de hoorcolleges. De combinatie van wekelijkse hoorcolleges en werkgroepen bevordert dat studenten intensief met het vak bezig zijn en zich zo goed kunnen voorbereiden op het tentamen. Het onderwijsconcept van hoorcolleges en werkgroepen leent zich uitstekend voor digitale ondersteuning. De leeromgeving Blackboard biedt de mogelijkheid om snel en makkelijk aanvullend materiaal digitaal aan de studenten ter beschikking te stellen. Recente arresten en andere actuele informatie kunnen zo eenvoudig ter informatie of als aanvullend studiemateriaal aan de studenten, die de cursus volgen, worden aangeboden. Ook essays en papers kunnen zo makkelijk uitgewisseld worden. Desgewenst is er een mogelijkheid tot het opzetten van digitale discussiefora. 9

10 De laatste tijd speelt bij veel Nederlandse universiteiten de vraag of het wenselijk is om het onderwijs in de hoorcolleges en werkgroepen integraal op video op te nemen en digitaal ter beschikking te stellen op Blackboard. In dit kader is op universitair niveau een zogeheten weblectures project opgezet. In de praktijk worden op dit moment een aantal colleges en enkele werkgroepen integraal op video opgenomen en op Blackboard geplaatst. Een duidelijke visie op weblectures ontbreekt nog bij de universitaire bestuurders. Videoregistratie kan natuurlijk een uitkomst bieden als studenten niet in de gelegenheid zijn om het onderwijs te volgen, bijvoorbeeld vanwege ziekte of omdat zij gelijktijdig ander onderwijs in het kader van een dubbelstudie volgen, of omdat zij deeltijd ( s avonds) student zijn. Video-opnames zijn dan een uitkomst. Ook kan videoregistratie eventueel een hulpmiddel zijn om het college terug te kijken als het zeer moeilijke leerstof betreft. Bij de betastudies blijkt dat videocolleges vaak die nuttige functie hebben. Bij rechten zal dat minder het geval zijn. Een doorgaans bevlogen docent vertelt vol passie over zijn vakgebied, meestal met een behoorlijke dosis kritische reflectie op het recht, veel actualiteit en als het even kan met een beetje humor En de videocolleges en videowerkgroepen bieden de student natuurlijk ook het gemak om gewoon niet meer op de universiteit het onderwijs te volgen maar lekker thuis te blijven en daar, liggend op de bank vanaf de laptop of ipad, lekker makkelijk het onderwijs te consumeren. Deze laatste optie is, denk ik, voor de Nijmeegse rechtenstudie niet aantrekkelijk. Nog even afgezien De hedendaagse mens brengt al erg veel tijd van zijn leven autistisch starend naar een beeldscherm door. Die droevige houding moet niet onnodig worden uitgebreid van de verder toenemende risico s voor obesitas is het onverstandig te bevorderen dat de Nijmeegse rechtenstudenten verleid worden om het facultaire onderwijs grotendeels als afstandsonderwijs te gaan beschouwen. Wie afstandsonderwijs wil volgen, kan zich beter inschrijven bij de Open Universiteit te Heerlen. Wie in Nijmegen (voltijds) rechten studeert en niet verhinderd is, kan beter gedurende het semester intensief, wekelijks, het onderwijs (zowel de werkgroepen als de hoorcolleges) volgen, andere studenten en docenten live ontmoeten en zich aldus de treurigheid van een studie zonder academische en niet-academische contacten met andere levende wezens besparen. Bovendien zijn de videoregistraties van de hoorcolleges van een dermate bedroevend niveau (en hopelijk blijft dat zo!) dat het niemand aan te raden is (anders dan in noodgevallen) het onderwijs op video te volgen. De hedendaagse mens brengt al erg veel tijd van zijn leven autistisch starend naar een beeldscherm door. Die droevige houding moet niet onnodig worden uitgebreid. Kortom, mijn conclusie is dat live hoorcolleges en werkgroepen nog altijd de beste onderwijsvormen voor de rechtenfaculteit (en andere faculteiten) zijn. Enige aanvulling met digitale onderwijsvormen, zoals videoregistratie, kan in voorkomende gevallen nuttig zijn, maar zoals wel vaker het geval is: alles met mate. De kwaliteit van het onderwijs zal, vrees ik, ernstig afnemen, als de colleges en werkgroepen massaal op video opgenomen en afgespeeld worden. 10

11 GEZOCHT: nieuw lid Raad van Toezicht De sollicitaties voor één nieuw lid van de Raad van Toezicht ontvangen wij graag uiterlijk 20 januari Motivatiebrieven en vragen zijn welkom op

12 Tom Booms Mr. drs. T.E. Booms is als promovendus verbonden aan het Onderzoekcentrum Onderneming & Recht. 12

13 Grieken en goederenrecht: Actioma #190 november 2014 Een verhaal over Helleense helden, het slopen van schepen, metselen van muurtjes en mengen van meel Theseus is een Atheense held uit de Griekse mythologie. Hij is vooral bekend geworden van zijn reis van Athene naar Kreta. In de dagen van Theseus was een reisje naar een Grieks eiland nog geen garantie voor zonnen, drinken en stappen. Toch wist Theseus al snel een meisje te versieren: Ariadne, de dochter van koning Minos van Kreta. Hoewel Ariadne smoorverliefd op hem was, zal Theseus zich zijn eerste nachtelijke avontuurtje met haar op Kreta heel anders hebben voorgesteld. In plaats van tijd te maken voor een romantisch rendez-vous, drukte zij hem namelijk een zwaard en een bolletje wol in handen. Theseus zag direct de waarde van deze nachtelijke geschenken in zodra hij door de wachters van koning Minos werd achtergelaten in een labyrint om te vechten met een minotaurus (een monsterlijk mythologisch wezen, half-mens, halfstier). Hij wist de minotaurus te verslaan met het zwaard, om vervolgens aan de hand van de wollen draad die hij had gesponnen de weg terug te vinden naar Ariadne. Eind goed al goed? Natuurlijk niet. Het is een Griekse tragedie, dus driekwart van de personages in het verhaal komt nog te overlijden: Ariadne, de zus van Ariadne (waarmee Theseus bij gebrek aan beter dan maar getrouwd was), Theseus vader en Theseus zoon. Wij zouden dat tegenwoordig letterlijk en figuurlijk een beetje een overkill vinden, maar de oude Grieken vonden het prachtig. Theseus werd koning van Athene en een voorbeeld voor zijn onderdanen. 1. Plutarchus, Vita Thesei, Een Engelse vertaling is te vinden via classics.mit.edu/plutarch/theseus.html. Theseus en titel 5.2 BW De verering van de Atheners voor Theseus en zijn daden ging zo ver, dat ze het schip waarmee hij had gereisd nog eeuwen in de haven bewaarden om hem te herdenken. Helaas is niets oneindig, dus ook de onderdelen van een schip niet. Om de nagedachtenis aan Theseus levend te houden, werden alle planken, zeilen en touwen die dreigden te vergaan jaarlijks door de timmerlui van Athene vervangen. Het schip werd op deze manier nog honderden jaren drijvend gehouden. Het is daarom goed voorstelbaar dat in de loop van de tijd géén van de originele planken, zeilen of touwen die met Theseus zijn meegereisd meer in het schip aanwezig waren. De schrijver die Theseus levensverhaal optekende, Plutarchus, kwam daardoor tot de volgende overpeinzing: Is een schip waarvan alle onderdelen zijn vervangen nog steeds hetzelfde schip? 1 Deze vraag is in de Griekse filosofie bekend komen te staan als de paradox van het schip van Theseus. Deze paradox geeft aanleiding om nog wat verder te filosoferen: Als het schip na vervanging van een aantal onderdelen niet meer hetzelfde schip is, vanaf hoeveel vervangen onderdelen is het dan een ander schip geworden? Vanaf één? Tien? Meer dan de helft? 2. Deze vraag werd geïntroduceerd door de Engelse filosoof Thomas Hobbes, De Corpore, Een Engelse vertaling is te vinden via englishworkstho21hobbgoog. Stel dat iemand alle vervangen onderdelen zou bewaren en met die onderdelen het oorspronkelijke schip weer zou reconstrueren, welk schip is dan het echte schip? 2 Kunnen beide schepen het echte schip zijn? Wat als de helft van het oorspronkelijke schip is vervangen en je bouwt met die vervangen onderdelen een half schip dat je aanvult met nieuwe onderdelen, welke van de twee schepen is dan het oorspronkelijke schip? Kunnen beide schepen het echte schip zijn? Deze filosofische puzzels kunnen behoorlijk wat hoofdbrekens veroorzaken. Het bespreken van de verschillende theorieën die door filosofen zijn bedacht om de paradox van het schip van Theseus op te lossen gaat het 13

14 bestek van deze (juridische) bijdrage te buiten. Ik kan in ieder geval zeggen dat men de oplossing nog niet gevonden heeft. 3 In plaats van nóg meer filosofische bespiegelingen te wijden aan het schip van Theseus, wil ik dit verhaal eens onderwerpen aan een goederenrechtelijke analyse. Hoewel voor veel (aanstormend) juristen het goederenrecht minstens net zo veel hoofdbrekens oplevert als bovenstaande filosofische vraagstukken, is het juist niet het doel van het goederenrecht om extra complicaties op te werpen. In het goederenrecht gaat het uiteindelijk nooit om het oplossen van filosofische puzzels, maar heel plat gezegd om geld. Wie is er eigenaar van het schip? Kan een zekerheidsgerechtigde die een zekerheidsrecht op het schip heeft verkregen zijn zekerheidsrecht nog uitoefenen? De regels van het goederenrecht zijn er op geschreven om deze vragen zo eenvoudig mogelijk op te kunnen lossen. Om die reden biedt het goederenrecht een aantal versimpelingen van de werkelijkheid die het voor een rechter gemakkelijker maken om een op het oog complexe casus op te kunnen lossen. Dit wil ik illustreren aan de hand van een goederenrechtelijke casus over de paradox van het schip van Theseus: Timmerman A heeft met hout, touw en zeildoek dat onder eigendomsvoorbehoud is geleverd door leverancier B een klein houten zeilschip voor zichzelf gebouwd, genaamd de Theseus I. 4 De Theseus I is door A bezwaard met een pandrecht ten gunste van zijn financier C. In de loop der tijd vervangt timmerman D de onderdelen van het zeilschip één voor één met onderdelen die onder eigendomsvoorbehoud zijn geleverd door leverancier E. Met de onderdelen die hij uit de Theseus I heeft gehaald bouwt D voor zichzelf een nieuw schip, de Theseus II. A betaalt zijn leverancier B niet en blijft daarnaast in gebreke bij zijn financier C. D betaalt zijn leverancier E niet. 3. A. Gallois, Identity over time, in: E.N. Zalta (red.), Stanford Encyclopedia of Philosophy 2012, te raadplegen via sum2012/entries/identity-time/. 4. Ik ga uit van een zeilschip dat zo klein is dat de waterverplaatsing minder is dan 10 m 3. Teboekstelling is dan niet nodig, dus het zeilschip is een roerende zaak, niet-registergoed en kan niet worden verhypothekeerd. Verschillende vragen dringen zich op: Wie is eigenaar van de Theseus I? Kunnen leveranciers B en E de door hen geleverde materialen revindiceren? Wie is eigenaar van de Theseus II? Kan financier C zijn pandrecht op één van beide schepen uitoefenen? Wie is eigenaar van de Theseus I? In de casus is sprake van zaaksvorming, als in artikel 5:16 BW. Er is sprake van een nieuwe zaak, want het schip heeft een eigen, van de daarvoor gebruikte materialen te onderscheiden, identiteit. 5 Dat de materialen waarmee A het schip heeft gebouwd niet van hem zijn maar van leverancier B zou er toe leiden dat B eigenaar is geworden van het schip (artikel 5:16 lid 1 BW), ware het niet dat A voor zichzelf gevormd heeft (artikel 5:16 lid 2 BW). 6 A is daarom eigenaar van de Theseus I. Het eigendomsvoorbehoud Rechtsregels werken dan als een soort recept : nieuwe zaak + voor zichzelf vormen = eigendom van de nieuwe zaak van B op de door hem aangeleverde zaken is teniet gegaan; deze zaken zijn opgegaan in de zaak waarvan A de eigendom heeft. 7 Zodra D de onderdelen van de Theseus I één voor één begint te vervangen door onderdelen geleverd door leverancier E worden deze laatste door natrekking bestanddeel van de Theseus I op basis van artikel 5:14 lid 1 BW. Het zeilschip minus één onderdeel zal volgens artikel 5:14 lid 3 BW steeds als hoofdzaak zijn aan te merken ten opzichte van dat ene onderdeel dat er aan wordt toegevoegd. Naar verkeersopvatting (en overigens ook naar waarde gemeten) wordt een schip immers beschouwd als de zaak waar een plank aan wordt vastgetimmerd, in plaats van andersom. De onderdelen die leverancier E heeft geleverd, houden op als zelfstandige zaken te bestaan; deze onderdelen worden bestanddelen van de zaak waar A een eigendomsrecht op heeft. Ook na complete vervanging van de materialen van leverancier B door de materialen van leverancier E is A dus nog steeds eigenaar van de Theseus I. 5. Omdat het schip plank voor plank gebouwd is en er geen compleet casco is aangeleverd, is er geen sprake van natrekking door het casco van B zoals in het arrest Hoge Raad 14 februari 1992, NJ 1993, 623 (Hinck/van der Werff & Visser; Love Love). 6. Ik heb deze versimpeling in de casus aangebracht om de bespreking beperkt van omvang te houden. Voor het geval niet duidelijk is of A voor zichzelf gevormd heeft dat B door middel van A heeft doen vormen, kunnen de gezichtspunten uit het arrest Hoge Raad 5 oktober 1990, NJ 1992, 226 (Breda/ Antonius) worden toegepast. 7. Ook voor door B aangeleverde zaken die geen bestanddeel van het zeilschip zijn geworden, maar wel tot de uitrusting van het schip behoren, geldt op basis van artikel 8:1 lid 4 en 5 BW dat zij behoudens andersluidend en in de registers ingeschreven beding onder het eigendomsrecht van A zijn komen te vallen. 14

15 Actioma #190 november Asser/Mijnssen, Van Velten & Bartels 5* 2008/78. Zo zal niemand het eerlijk vinden dat een dief eigenaar wordt van een zaak die hij voor zichzelf vormt uit door hem gestolen spullen 9. Zie meer uitgebreid over de vereisten om te kunnen spreken van afscheiding: J.B. Spath, Afscheiding van bestanddelen en splitsing, Ars Aequi 2004, J.E. Wichers, Natrekking, vermenging en zaaksvorming, Deventer: Kluwer 2002, p J.B. Spath, Afscheiding van bestanddelen en splitsing, Ars Aequi 2004, 2, p Ik heb deze versimpeling in de casus aangebracht om de bespreking beperkt van omvang te houden. Voor het geval niet duidelijk is of D voor zichzelf gevormd heeft of dat A dan wel E door middel van D heeft doen vormen, kunnen de factoren uit het arrest Hoge Raad 5 oktober 1990, NJ 1992, 226 (Breda/Antonius) worden toegepast. 13. J.B. Spath, Afscheiding van bestanddelen en splitsing, Ars Aequi 2004, 2, p Zie over het eenheidsbeginsel Asser/ Bartels & van Mierlo 3-IV 2013/65 e.v., die daar jammer genoeg het voorbeeld dat overdracht van een schip ook de bestanddelen van dat schip omvat uit de vorige druk hebben vervangen door het voorbeeld van de overdracht van een auto. Kunnen leveranciers B en E hun zaken revindiceren? Revindicatie is slechts mogelijk ten aanzien van zaken die eigendom zijn van de revindicerende partij. Ten aanzien van zaken die door zaaksvorming onderdeel geworden zijn van een nieuwe zaak (zoals de materialen van B, die onderdeel zijn geworden van het schip van A) of zaken die bestanddeel zijn geworden van een andere zaak (zoals de materialen van E, die bestanddeel zijn geworden van het schip van A) is revindicatie niet mogelijk. 8 Zodra de materialen onderdeel zijn geworden van het schip van A zijn de eigendomsrechten van B en E verloren gegaan. Het eigendomsrecht van de door B geleverde materialen herleeft niet op het moment dat deze weer uit het schip worden losgemaakt. Zodra een plank wordt losgemaakt uit de Theseus I en duidelijk is dat deze niet meer zal worden teruggeplaatst, is de plank weer een zelfstandige zaak geworden. 9 Uit de wet volgt niet direct wie eigenaar is van de plank die door afsplitsing een losse zaak is geworden. 10 Het ligt echter voor de hand om aan te nemen dat de eigenaar van de zaak waar een deel van wordt afgesplitst ook eigenaar wordt van het afgesplitste deel. 11 Ook gedurende de periode dat de planken, zeildoeken en touwen uit de Theseus I zijn verwijderd maar nog niet in de Theseus II zijn verwerkt, is A van deze materialen dus eigenaar en is revindicatie door B niet mogelijk. Wie is eigenaar van de Theseus II? Wederom is hier sprake van zaaksvorming. D vormt voor zichzelf een schip, dat een andere identiteit heeft dan de materialen die bij de bouw van dat schip zijn gebruikt. Dat de materialen waarmee D het schip bouwt niet van hem zijn maar van A zou er toe leiden dat A eigenaar wordt van het schip (artikel 5:16 lid 1 BW), ware het niet dat D voor zichzelf gevormd heeft (artikel 5:16 lid 2 BW). 12 D wordt daarom eigenaar van de Theseus II. Kan financier C zijn pandrecht op één van beide schepen uitoefenen? Een beperkt recht op een zaak gaat teniet zodra die zaak ophoudt te bestaan (artikel 3:81 lid 2 sub a BW). Als een plank van de Theseus I wordt losgemaakt, dan is deze plank een zaak die eerder niet als losse zaak bestond. Het pandrecht dat rust op de Theseus I strekt zich dan ook niet uit over de losgemaakte plank. 13 Dat betekent in onze casus niet dat het pandrecht op een minder waardevol object rust dan voorheen: door vervanging van de plank wordt de zaak weer uitgebreid met een nieuwe plank, zodat het pandrecht nog steeds op een compleet schip rust. Het pandrecht van C blijft dan ook op de Theseus I rusten na het één voor één vervangen van alle planken. Op de Theseus II rust het pandrecht niet; op deze zaak is het pandrecht niet gevestigd. Versimpelende werking van het goederenrecht Dat de bovenstaande vragen relatief eenvoudig kunnen worden beantwoord, komt doordat het goederenrecht uitgaat van een aantal versimpelingen van de werkelijkheid. Uit de bovenstaande standaardantwoorden vallen daar een aantal van op te maken. Zo zorgt het eenheidsbeginsel alles dat samen één zaak vormt wordt door het recht als eenheid behandeld ervoor dat er één eigendomsrecht bestaat ten aanzien van alle materialen die samen onderdeel uitmaken van het schip. 14 In combinatie met de regels over natrekking en zaaksvorming uit artikel 5:14 en 5:16 zorgt het eenheidsbeginsel ervoor dat het aantal partijen dat rechten kan doen gelden ten aanzien van de schepen drastisch wordt beperkt; de leveranciers onder eigendomsvoorbehoud worden al buitenspel gezet. De laatstgenoemde artikelen geven de rechter daarnaast regels voor de toewijzing van die eigendom, zodat ook geschillen tussen de overgebleven partijen kunnen worden beslecht. Dat deze regels soms kort door de bocht zijn, is duidelijk. Zo zal niemand het 15

16 eerlijk vinden dat een dief eigenaar wordt van een zaak die hij voor zichzelf vormt uit door hem gestolen spullen. Het rechtvaardigheidsgevoel moet hier wijken voor de rechtszekerheid die een duidelijke regel met zich brengt. Als maar duidelijk is hoe de regels werken dan kan de praktijk zich in ieder geval instellen op het gebruik van die regels, zo is de gedachte. Rechtsregels werken dan als een soort recept : nieuwe zaak + voor zichzelf vormen = eigendom van de nieuwe zaak. Dit zorgt er voor dat studenten het goederenrecht vaak een vrij star systeem vinden: er is maar één antwoord goed met weinig ruimte tot discussie. Dat beeld is maar ten dele juist. Bij de echt lastige puzzels bestaat er soms een veelvoud aan juiste antwoorden en zal ook een rechter uiteindelijk op gevoel een keuze moeten maken. Dit doet zich vooral voor als de rechter moet kijken naar de verkeersopvatting. Ik zal dat laten zien aan de hand van dezelfde casus. Het problematiseren van Plutarchus probleem Bij het beantwoorden van de bovenstaande vragen heb ik een beetje gesmokkeld met de paradox van het schip van Theseus. De vraag of er sprake is van een nieuwe zaak heb ik tot nog toe namelijk ontweken, door de veranderingen aan het schip langzaam en geleidelijk door te voeren. Op deze wijze worden de nieuw aangebrachte planken steeds op basis van artikel 5:14 BW nagetrokken door het schip, dat daarmee (met steeds een minieme verandering) blijft bestaan. De eigendomsvraag zou ingewikkelder zijn als timmerman D de materialen niet in de loop der tijd vervangt, maar in pakweg één arbeidsdag. Wat is er dan gebeurd? Verschillende opvattingen zijn mogelijk: Er is sprake van natrekking van de bestanddelen (zoals steeds hierboven is aangenomen) als in artikel 5:14 BW. Er is immers geen nieuwe zaak gevormd: het schip is nog steeds hetzelfde schip. 15 Er is sprake van een zaaksvormingsproces als in artikel 5:16 BW, waarbij D in één productieproces een nieuwe zaak vormt uit zaken die toebehoren aan A (het schip) en E (alle onderdelen). Zowel het schip van A als de materialen van E worden immers gebruikt om het nieuwe schip te vormen. 15. In deze lijn: Gerechtshof Amsterdam 23 maart 1950, NJ 1950, 732 (Wolseley). Er is sprake van een zaaksvormingsproces als in artikel 5:16 BW, waarbij D in één productieproces een nieuwe zaak vormt uit zaken die toebehoren aan E. Uiteindelijk bevat het gerenoveerde schip immers slechts materialen die aan E hebben toebehoord. 16. Zie A.H.T. Heisterkamp in Pitlo/ Reehuis, Goederenrecht, Deventer: Kluwer 2012, nr Het probleem dat in deze aangepaste casus speelt, is dat niet direct duidelijk is of er sprake is van natrekking als in artikel 5:14 BW of zaaksvorming als in artikel 5:16 BW. Deze figuren vloeien soms in elkaar over Het probleem dat in deze aangepaste casus speelt, is dat niet direct duidelijk is of er sprake is van natrekking als in artikel 5:14 BW of zaaksvorming als in artikel 5:16 BW. Deze figuren vloeien soms in elkaar over. 16 Alhoewel de wetgever de regels voor deze figuren daarom grotendeels gelijk van opzet heeft gemaakt, kunnen de regels over natrekking enerzijds en de zaaksvorming voor zichzelf uit zaken van een ander anderzijds uiteenlopende uitkomsten geven. Zo ook hier: bij natrekking omvat het eigendomsrecht van A na afloop van de reparatiewerkzaamheden alle ter vervanging aangebrachte onderdelen, terwijl bij zaaksvorming voor zichzelf door D deze laatste eigenaar wordt. Het onderscheid tussen natrekking en zaaksvorming is gelegen in de vraag of sprake is van een nieuwe zaak. 17 Eigenlijk is dat precies dezelfde vraag die aan de orde wordt gesteld in de paradox van het schip van Theseus. Of een nieuwe zaak is gevormd, moet worden beantwoord aan de hand van de verkeersopvatting. Er bestaat nog geen vastomlijnd criterium om die verkeersopvatting in te vullen. Factoren die genoemd worden waardoor gezegd kan worden dat er sprake is van een nieuwe zaak 17. Asser/Mijnssen, Van Velten & Bartels 5*2008/73. 16

17 Actioma #190 november J.E. Wichers, Natrekking, vermenging en zaaksvorming, Deventer: Kluwer 2002, p zijn onder andere: 1) heeft de zaak een andere naam gekregen? 2) is de waarde van de zaak aanmerkelijk veranderd? en 3) is de oorspronkelijke vorm onherroepelijk verloren gegaan? 18 Geen van deze factoren lijkt hier aan de orde: de originele Theseus I en de gerenoveerde Theseus I hebben exact dezelfde naam, dezelfde waarde en dezelfde vorm. Dat zou er echter toe leiden dat de originele Theseus I en de gerenoveerde Theseus I dezelfde zaak zijn, terwijl geen enkel molecuul uit de originele Theseus I nog in de gerenoveerde Theseus II te vinden is. Een fictief voorbeeld laat zien dat dat nogal uit kan maken. Stel dat de Theseus I, het originele schip van de Atheense held Theseus, staat tentoongesteld in een museum. Dieven slagen er in om door een klein gat in het ventilatiesysteem binnen te komen en kunnen door dat gat elke avond een onderdeel van het schip naar buiten smokkelen. Om geen argwaan te wekken, vervangen ze ieder onderdeel dat ze ontvreemden steeds door een Wanneer loopt het vervangen met grote tussenpozen over in vervangen in één vloeiend proces? 19. Geintje. Goederenrechtjuristen zijn uitermate aardige mensen van hoogstaand moreel niveau. identiek onderdeel uit een ander even antiek schip. Na een aantal maanden werk hebben ze het hele schip naar buiten gesmokkeld en in een loods in elkaar gezet. Een antiekhandelaar die in opdracht van een rijke kunstverzamelaar wordt ingevlogen om het schip van Theseus te kopen kan kiezen: hij koopt het schip dat in de loods van de dieven staat of tipt de politie en koopt vervolgens het schip dat nu in het museum staat opgesteld. Afgezien van alle morele bezwaren (we doen immers goederenrecht! 19 ): welk schip zou hij moeten kopen? En het museum, dat onder geen beding afstand zal willen doen van het schip van Theseus dat zij meent tentoon te stellen, hoe zal zij zich voelen na op de hoogte te zijn gebracht van het voorval? Gevoelsmatig zullen de meeste mensen toch zeggen dat het schip dat nu in de loods bij de dieven staat het echte schip is, ook al is het identiek aan het schip dat nu in het museum staat. Waarom? Tsja Uiteindelijk is het aan de verkeersopvatting om te bepalen wanneer een zaak nieuw is en wanneer niet. Degene die beschikt over een goede verkeersopvatting mag me mailen. Stel dat we ervan uitgaan dat er sprake is van een nieuwe zaak, dan staat de vraag nog open uit wiens zaken die is gevormd. Mij lijkt het logischer om te zeggen dat de nieuwe zaak alléén is gevormd uit zaken van E. Er zijn geen zaken van A in het uiteindelijke schip terecht gekomen. Eigenlijk is dan sprake geweest van twee in elkaar geschoven processen : het opbouwen van een schip uit zaken van E en het afsplitsen van onderdelen van A van het schip van A, waarbij het schip van A de mal heeft gevormd waarop het nieuwe schip is gebouwd. De afgesplitste onderdelen van het schip van A komen dan nog steeds aan A toe. Achteraf is dan ook gemakkelijker te verklaren dat er sprake was van een nieuwe zaak: nu het schip van A geen onderdeel is geworden van het nieuwe schip (en er dus tussenuit valt), blijkt duidelijk dat het nieuwe schip ten opzichte van de materialen van E een nieuwe zaak vormt. Er blijft dan nog één vraag over. Als we zouden aannemen dat het met grote tussenpozen één voor één vervangen van de onderdelen van de Theseus I moet worden gezien als een geval van natrekking, terwijl het in één vloeiend proces vervangen van de onderdelen van de Theseus I moet worden gezien als een geval van zaaksvorming: waar ligt dan de grens? Wanneer loopt het vervangen met grote tussenpozen over in vervangen in één vloeiend proces? Is dat bij een renovatie die langer duurt dan één dag? Dan één week? Een maand? Om daar meer over te weten te komen, gaan we op bezoek bij een andere held uit de Griekse oudheid: Eubulides van Milete. Eubulides van Milete, metselen en meel De Griekse filosoof Eubulides van Milete staat bekend als de uitvinder van de logische paradoxen. Een bekende paradox die aan hem wordt toegeschreven is de zogenaamde leugenaarsparadox : 17

18 Wanneer een leugenaar zegt dat hij liegt, dan betekent dit dat hij zowel liegt als de waarheid spreekt. Wanneer hij bij deze uitspraak de waarheid zegt, liegt hij. Wanneer hij liegt, dan heeft hij gelogen, maar spreekt hij daardoor de waarheid. Paradoxaal genoeg om je flink in de war te brengen. Voor dit artikel wil ik het echter over één van zijn minder bekende paradoxen hebben: de sorites paradox. 20 Deze paradox, die in veel varianten voorkomt, 21 luidt als volgt: Stelling 1: Één zandkorrel maakt geen hoop zand. Stelling 2: Het toevoegen van één korrel zand aan iets dat geen hoop zand is, maakt daarvan geen hoop zand. Logische conclusie: hoeveel korrels zand je ook toevoegt, je zult nooit een hoop zand hebben. 20. Ook wel de paradox van de stapel, omdat sorites vertaald wordt met stapel. 21. Zie bijvoorbeeld de falakros paradox, ofwel de paradox van de kale man: Een man met één haartje is kaal, een man met twee haartjes is ook kaal. Hoeveel haartjes zijn er nodig om te zeggen dat een man niet kaal is? Het ligt voor de hand dat de conclusie niet klopt; als je maar genoeg zandkorrels bij elkaar gooit, dan heb je op een gegeven moment een hoop zand. Het is al iets lastiger om te zeggen waarom die conclusie niet klopt. Na even puzzelen zullen veel mensen zien dat stelling 2 van de paradox niet helemaal In het goederenrecht komt het ook voor dat het bepalen van een grenslijn de doorslag geeft tussen het kiezen voor het ene of het andere rechtsgevolg juist is. Op een gegeven moment komt er namelijk een punt waarop het toevoegen van een extra korrel zand wél leidt tot een hoeveelheid zandkorrels waarvan mensen zullen zeggen dat het een hoop is. De grote vraag en waar de paradox uiteindelijk om draait is om te kunnen zeggen hoeveel zandkorrels daarvoor nodig zijn. Is er echt een aantal zandkorrels te bepalen dat bij elkaar géén hoop vormt, maar met één extra zandkorrel er bij wel? In het goederenrecht komt het ook voor dat het bepalen van een grenslijn de doorslag geeft tussen het kiezen voor het ene of het andere rechtsgevolg. Een voorbeeld: A is leerling-metselaar en heeft uit zijn eigen stenen een losstaand muurtje gemetseld. 22 B is eveneens leerling-metselaar en heeft de nacht voor zijn les een feestje gehad. Terwijl A buiten een sigaretje staat te roken metselt B per abuis zijn stenen niet op zijn eigen muurtje, maar op dat van A. 22. Het muurtje wordt opgetrokken op een houtplaat in een lokaal en wordt niet nagetrokken door de grond. Als B één steen op het muurtje van A gemetseld heeft dan lijkt het voor de hand te liggen dat die steen (die inmiddels, na de rookpauze van A en de daaropvolgende consternatie, aard- en nagelvast met de rest van het muurtje is verbonden) een bestanddeel van dat muurtje is geworden. Maar wat als er inmiddels vijf stenen bij zijn gemetseld? Of tien? Of even veel als dat A er al had aangebracht? Met andere woorden: waar ligt de grens tussen de bestanddeelvorming van artikel 5:14 lid 1 BW en de mede-eigendom van artikel 5:14 lid 2 BW? Nog een voorbeeld: Bakker A heeft een voorraad van 100 kilo meel in het magazijn liggen en is van plan daar tijgerbroden van te bakken. Bakkersknecht B, die een blauwe maandag rechten heeft gestudeerd, houdt niet van tijgerbroden. Hij voegt daarom één kopje van zijn eigen meel aan de voorraad toe, om zo mede-eigenaar te worden en zeggenschap te krijgen over de voorraad meel. 18

19 Actioma #190 november In dezelfde zin A.H.T. Heisterkamp in Pitlo/Reehuis, Goederenrecht, Deventer: Kluwer 2012, nr Het moge duidelijk zijn dat B geen mede-eigenaar wordt door één kopje meel toe te voegen (artikel 5:15 BW). 23 Maar wat als B een kilo toevoegt? Of vijf kilo? Met andere woorden: waar ligt de grens tussen hoofdzaak-bestanddeel enerzijds en mede-eigendom anderzijds? Oplossingen In beide gevallen zal een rechter uiteindelijk een knoop moeten doorhakken over de vraag of een hoofdzaak is aan te wijzen, of dat dat niet mogelijk is. Stel dat een rechter de grens legt bij een bepaalde hoeveelheid: 12 stenen, 850 gram meel; betekent dat dan dat één steen extra, of sterker nog één gram extra meel, tot een compleet ander rechtsgevolg zou leiden? Het verschil tussen 850 gram meel en 851 gram meel lijkt volkomen arbitrair. Gelukkig voor ons hebben filosofen sinds de tijd van Eubulides van In het goederenrecht gaat het uiteindelijk nooit om het oplossen van filosofische puzzels, maar heel plat gezegd om geld 24. Bijvoorbeeld T. Williamson, Inexact knowledge, Mind 1992, p Ik chargeer natuurlijk wel een beetje. 25. Zie voor de verschillende theorieën D. Hyde, Vagueness, Logic and Ontology, Burlington: Ashgate W.V. Quine, What price bivalence?, The Journal of Philosophy 1981, p Zie het hoofdstuk Hoi topoi in J.H. Nieuwenhuis, Confrontatie en compromis, Deventer: Kluwer Milete over dit probleem nagedacht. Jammer genoeg is de praktische waarde van de door hen aangedragen oplossingen zachtst gezegd beperkt. Zo zijn er filosofen die (eenvoudig weergeven) betogen dat er in dergelijke gevallen wel objectieve grenzen bestaan, maar dat we ze onmogelijk kunnen kennen. 24 Rechters van Nederland: succes! Andere oplossingen die door filosofen worden aangedragen (en weer bestreden) zijn onder andere het werken met meerwaardige logica (het accepteren van meer opties dan alleen waar of niet waar voor een stelling), supervaluationisme (het semantisch oplossen van het probleem door de vraag te verschuiven naar de definitie van een woord, die in een samenstelling superwaar, superonwaar of gewoon waar of onwaar kan zijn) en hysterese (het accepteren van verschillende grenswaarden, afhankelijk van of er wordt op- of afgeteld). 25 Geen van deze oplossingen geeft een criterium waarmee kan worden bepaald waar de grens tussen een hoop en geen hoop, of de grens tussen hoofdzaak-bestanddeel enerzijds en mede-eigendom anderzijds precies ligt. Een rechter mag zich echter niet verschuilen achter filosofische discussies als hij een concreet geval moet oplossen. Hij zal tot een oordeel moeten komen. Daarbij kan hij wellicht aansluiten bij een andere oplossing die door filosofen wel wordt voorgesteld: het kijken naar wat de consensus van leden van een groep is over waar de grens hoort te liggen. 26 In juristentaal: de verkeersopvatting. Daarmee zijn we weer terug bij de maatstaf die juristen gewend zijn om te gebruiken. Ook hier blijkt weer dat de regels van het goederenrecht de dingen niet oneindig simpeler kunnen maken. Zodra er open normen in het spel komen, zoals de verkeersopvatting, kunnen opeens heel veel antwoorden goed zijn. Uiteindelijk komt het er bij beide paradoxen dus op neer dat een rechter die zich geconfronteerd ziet met filosofisch onoplosbare problemen zelf, op basis van de verkeersopvatting, een knoop zal moeten doorhakken. Na meer dan tweeduizend jaar filosofisch debat is dat een gedachte die wellicht wat treurig stemt. Juristen hoeven echter niet te treuren. Het is hun werk (en zij worden er goed voor betaald) om concrete gevallen op te lossen, ook als zij daarvoor gebruik moeten maken van gemeenplaatsen als de verkeersopvatting. Weet je trouwens wie meesters waren in het werken met gemeenplaatsen? De oude Grieken 27 19

20 Hansko Broeksteeg Mr. J.L.W. Broeksteeg is universitair hoofddocent staatsrecht aan de Radboud Universiteit Nijmegen. 20