Mitigatieplan hamster Kerkrade - Locht

Transcriptie

1 Alterra is onderdeel van de internationale kennisorganisatie Wageningen UR (University & Research centre). De missie is To explore the potential of nature to improve the quality of life. Binnen Wageningen UR bundelen negen gespecialiseerde en meer toegepaste onderzoeksinstituten, Wageningen University en hogeschool Van Hall Larenstein hun krachten om bij te dragen aan de oplossing van belangrijke vragen in het domein van gezonde voeding en leefomgeving. Met ongeveer 40 vestigingen (in Nederland, Brazilië en China), medewerkers en studenten behoort Wageningen UR wereldwijd tot de vooraanstaande kennisinstellingen binnen haar domein. De integrale benadering van de vraagstukken en de samenwerking tussen natuurwetenschappelijke, technologische en maatschappijwetenschappelijke disciplines vormen het hart van de Wageningen Aanpak. Mitigatieplan hamster Kerkrade - Locht Alterra Wageningen UR is hèt kennisinstituut voor de groene leefomgeving en bundelt een grote hoeveelheid expertise op het gebied van de groene ruimte en het duurzaam maatschappelijk gebruik ervan: kennis van water, natuur, bos, milieu, bodem, landschap, klimaat, landgebruik, recreatie etc. Alterra-mitigatieplan ISSN Meer informatie: G. Müskens

2

3 Mitigatieplan hamster Kerkrade - Locht

4

5 Mitigatieplan hamster Kerkrade - Locht G. Müskens Alterra-rapport mitigatieplan Alterra Wageningen UR Wageningen, 2010

6 Referaat Müskens, G., Mitigatieplan hamster Kerkrade - Locht. Wageningen, Alterra, Alterra-rapport mitigatieplan. 23 blz.; 7 fig.; 3 ref Alterra Wageningen UR, Postbus 47; 6700 AA Wageningen; Nederland Telefoon ; fax ; info.alterra@wur.nl Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Alterra Wageningen UR. Alterra B.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen. Alterra-rapport mitigatieplan Wageningen, november 2010

7 Inhoud Samenvatting 7 1 Inleiding 9 Eerder gemaakte afspraken hoe om te gaan met de Buitenring Parkstad Limburg en de aanwezigheid van hamsters (korenwolven) 10 Ligging plangebied 11 Voorkomen hamsters 12 Functie van het plangebied voor de hamster 12 Aantasting van de functionaliteit van het plangebied door de aanleg van de Buitenring en de Avantislijn 13 Alternatieven voor de uitzetlocatie Locht 13 Mitigerende maatregelen 14 Mitigatieplan 14 Fase 1 15 De periode vanaf medio 2009 tot het moment dat werkzaamheden voor aanleg van buitenring beginnen 15 Fase 2 17 De periode benodigd voor de aanleg van de weg tot het moment dat de weg wordt opengesteld voor het verkeer 17 Fase 3 18 De periode na openstelling voor verkeer 18 Behoud ecologische functionaliteit leefgebied 18 Controle op het effect van de mitigatiemaatregelen 18 Ecologisch werkprotocol 18 Literatuur 20 Bijlage 1 22 Ecologisch werkprotocol voor uitvoering mitigerende maatregelen 22 Fase 1. Periode heden tot aan het begin aanlegwerkzaamheden 22 Fase 2. Periode gedurende de aanleg van de Buitenring 22 Fase 3. Openstelling Buitenring 22

8

9 Samenvatting In het kader van de uitvoering van het Beschermingsplan hamster worden in Limburg hamsters uitgezet. Eén van de speerpunten hierbij is het herstellen van de verbinding met de Duitse populatie (EUverplichting aan Nederland ter compensatie van de aanleg van het grensoverschrijdende Business and Sciencepark Avantis). In dit kader zijn in de jaren 2007 t/m 2010 hamsters uitgezet in het gebied tussen Wittem en de grens met Duitsland bij Avantis (Kerkrade). In Locht bij Kerkrade zijn in 2008 hamsters uitgezet. Deze locatie is ten opzichte van de rest van de Nederlandse hamsterpopulatie sterk geïsoleerd, maar er is wel een vrije uitloop naar Duitsland. De uitzetting had dan ook het primaire doel om de hamsterpopulatie grensoverschrijdend op de Horbacher Börde te versterken. In de loop van 2009 bleek dat deze uitzetlocatie op twee van de drie tracé-varianten van de Buitenring Parkstad Limburg (hierna genoemd Buitenring) ligt. In overleg met het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (DN, DR, DLG), Alterra en de provincie Limburg is gezocht naar een passende oplossing. Het is gebleken dat het goed mogelijk is om de plannen van de Buitenring uit te voeren zonder de ecologische functionaliteit van het grensoverschrijdende hamsterleefgebied aan te tasten. Hierover zijn alle betrokkenen het eens. Om echter de garantie te hebben dat dit goed gebeurt, is op verzoek van de provincie Limburg dit mitigatieplan opgesteld. Als voldaan wordt aan de afspraken in dit mitigatieplan vervalt de plicht om een ontheffing ex art. 75 (lid 3) van de Flora- en faunawet aan te vragen. Alterra-rapport mitigratieplan 7

10 8 Alterra-rapport mitigratieplan

11 1 Inleiding De hamster (Cricetus cricetus) is een ernstig bedreigde zoogdiersoort. Niet alleen in Nederland maar in geheel Europa staat de populatie sterk onder druk. De soort geniet dan ook een hoge mate van bescherming en is als zodanig geplaatst op bijlage IV van de Europese Habitatrichtlijn. In bijlage IV van deze richtlijn zijn de strengbeschermde diersoorten opgenomen. Vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw nemen de aantallen hamsters in ons land gestaag af. De verspreiding is daarbij beperkt tot de provincie Limburg. Medio jaren negentig trekt de overheid zich het lot van dit knaagdier meer aan en komt met beschermingsmaatregelen. In 1999 werd het eerste soortbeschermingsplan Hamster (SBP Hamster: Krekels, 1999) opgesteld, waarin onder andere werd voorzien in een fok- en herintroductieprogramma. Hiervoor werden in 1999 de laatste wilde Nederlandse hamsters gevangen en voor dit programma ingezet. Op 30 april 2000 werd de Staat der Nederlanden wegens een niet-adequate bescherming van de hamster rond de oprichting van het grensoverschrijdende bedrijventerrein Avantis door de Europese Commissie in gebreke gesteld. Om deze infractieprocedure ongedaan te maken, waren adequate beschermingsmaatregelen voor de hamster noodzakelijk. Naast het fokprogramma en het inrichten van elf kernleefgebieden werd ook een hamsterverbindingszône van Nederland naar Duitsland gemaakt. Deze laatste maatregel was nodig om de hamsterpopulatie grensoverschrijdend met het gebied de Horbacher Börde te versterken. Deze verbindingszone is gerealiseerd en omvatte ook het gebied Locht in de gemeente Kerkrade. Hier werd al eerder hamsterbeheer uitgevoerd, voordat de verbindingszone een feit was. Dit hamsterbeheer in Locht werd geïnitieerd als compensatie voor de aanleg van Science and Businesspark Avantis. Uiteindelijk werd de ingebrekestelling in 2004 opgeheven. In het voorjaar van 2008 werden binnen het kader van het herintrodructieprogramma hamsters in het gebied Locht uitgezet. Op dat moment was men er zich niet van bewust dat in dit gebied een tracé van de Buitenring lag en dat er plannen voor een lightrail-verbinding met Duitsland waren. De uitgezette hamsters sloegen goed aan en vermeerderen zich uitstekend. Ook in 2009 ging het voorspoedig met deze populatie. Aan Nederlandse zijde is het gebied aan alle kanten ingesloten door voor hamsters vrijwel onneembare infrastructuur (steden en drukke wegen) en is uitbreiding niet aannemelijk. Aan de Duitse zijde (Horbacher Börde) zijn er voor de hamsters wel mogelijkheden voor verdere uitbreiding, vooral ook omdat in dit gebied al 40 ha compensatiepercelen liggen die als akkerreservaat worden beheerd. Nadat de Buitenring is gerealiseerd, is de aansluiting voor de hamsters met het Duitse achterland voor een belangrijk deel geblokkeerd. Met de aanleg van de Avantislijn (lightrail-verbinding) verdwijnen alle voor de hamster geschikte percelen bij Locht. De populatie hamsters kan in dit gebied worden behouden door het tijdig uitvoeren van voldoende hamstervriendelijk beheer aan de Duitse zijde van de aan te leggen infra-stuctuur. Uit recent onderzoek is bekend geworden dat hamsters zich vrij eenvoudig laten sturen door een gericht akkerbeheer. Jonge hamsters gaan zwerven en vestigen zich op geschikte percelen. Daar gaan zij zich weer voortplanten en zo kan de populatie uitbreiden. Hoe dichterbij deze geschikte percelen liggen des te groter is de kans dat deze ook snel zullen worden bezet. Dit mitigatieplan, opgesteld op verzoek van de provincie Limburg, geeft weer op welke manier de hamsters naar Duitsland kunnen worden geleid en opgevangen. Een en ander volgt de richtlijn 'Aangepaste beoordeling ontheffing ruimtelijke ingrepen Flora- en Faunawet' uitgebracht door de Dienst Regelingen (oktober 2009). Alterra-rapport mitigratieplan 9

12 Eerder gemaakte afspraken hoe om te gaan met de Buitenring Parkstad Limburg en de aanwezigheid van hamsters (korenwolven) In het voorjaar 2009 werd duidelijk dat de uitgezette hamsters zich op het tracé van de Buitenring bevonden. Vanaf dat moment is gezocht naar een oplossing om het belang van de hamsterpopulatie door de aanleg van de Buitenring niet te schaden. Daarbij is nadrukkelijk als uitgangspunt genomen dat de Buitenring al planologisch was geregeld en ook bekend was waar het tracé voor de Buitenring zou komen op het moment dat de hamsters werden uitgezet. Na informeel vooroverleg werd op 13 maart 2009 tijdens het vierhoeksoverleg 'hamster' in Roermond overeenstemming bereikt over de aanpak die tot een oplossing moet leiden. Op het formele vierhoeksoverleg dat periodiek wordt georganiseerd door het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (directie Zuid) waren op die dag vertegenwoordigers van het ministerie van LNV (directie Zuid, directie Natuur), van de Dienst Regelingen, van DLG, van Alterra en van de provincie Limburg (zowel afdeling Landelijk Gebied als afdeling Infra) aanwezig. Hier werden de maatregelen, die nu in dit mitigatieplan zijn vastgelegd, besproken en unaniem goedgekeurd. Dit betekent dat er geen ontheffing ex art. 75 (lid 3) van de Flora en faunawet nodig is. Dit volgt uit de guide line Habitat Richtlijn (art. 10 HR), waarin staat dat leefgebieden mogen worden aangetast, mits de functionaliteit ervan niet in het gedrang komt. Om een beter beeld van de afgesproken maatregelen te kunnen vormen is met een delegatie van voornoemde deelnemers aan het vierhoeksoverleg op 23 maart 2009 een veldbezoek uitgevoerd. Tijdens dit bezoek werden de te nemen maatregelen nader toegelicht en konden de goedkeuring dragen van alle betrokkenen. Het opstellen van een uitgewerkt mitigatieplan was toen nog niet aan de orde. Gezien echter de in augustus 2009 ontstane jurisprudentie over ontheffingen in het kader van de Flora- en faunawet werd de wens om een en ander in een plan uit te werken groot. 10 Alterra-rapport mitigratieplan

13 Ligging plangebied In figuur 1 is aangegeven waar het plangebied met het tracé van de Buitenring ligt. De weg wordt op deze plaats grotendeels verdiept aangelegd tot maximaal zes meter onder het maaiveld. Hierbij verdwijnt één perceel met hamsters volledig en een ander perceel voor een klein deel. Figuur 1 Plangebied Locht met daarin aangegeven het toekomstige tracé van de Buitenring. Alterra-rapport mitigratieplan 11

14 Voorkomen hamsters In figuur 2 is het gebied weergegeven waarin in hamsters zijn uitgezet. Het gaat om twee percelen met een totale oppervlakte van 5,5 ha, waarbij met éénjarige contracten de grondeigenaar het hamsterbeheer uitvoert. Behalve deze beide percelen was er in 2008 nog een aangrenzend perceel van 2,2 ha dat hamstervriendelijk werd beheerd (totaal 7,7 ha). In 2009 bedroeg de oppervlakte hamstervriendelijk beheer 9,5 ha. Figuur 2 Hamstervriendelijk beheerde percelen bij Locht. (paars: uitzetpercelen 2008, rood + paars: hamstervriendelijk beheer in 2008 en 2009, bruin: hamstervriendelijk beheer in 2009, rode stippen: hamsterburchten in 2009). Aan het einde van het voortplantingsseizoen 2008 werden hier 55 burchten aangetroffen. In 2009 werden er 61 burchten in dit gebied gevonden (figuur 2). Hierbij moet wel worden opgemerkt dat de (geoogste) graanpercelen aan de Duitse zijde niet zijn geïnventariseerd. Over de aantallen hamsterburchten in 2010 zijn nog geen gegevens bekend omdat het veldwerk nog in gang is. Functie van het plangebied voor de hamster Aan opheffing van de in gebreke stelling van de Staat der Nederlanden inzake de schading van de belangen van de hamster bij de aanleg van het Business and Sciencepark Avantis is de voorwaarde verbonden dat hamsters onbelemmerd de Nederlands-Duitse grens kunnen passeren. Het plangebied fungeert als springplank om het leefgebied in de verbindingszone Nederland-Duitsland te vergroten en daarmee de mogelijkheid om de genetische diversiteit ook aan de andere kant van de grens in het Duitse 12 Alterra-rapport mitigratieplan

15 hamsterleefgebied Horbacher Börde te behouden. Het zorgt ook voor een noodzakelijke numerieke versterking van de grensoverschrijdende hamsterpopulatie. Door de geïsoleerde ligging ten opzichte van de overige Nederlandse uitgezette populaties (Wittem, Wahlwiller en Bocholtzerheide) is uitwisseling met deze dieren nihil. Aan Nederlandse zijde is het gebied immers aan alle kanten omgeven door een vrijwel onneembare infrastructuur in de vorm van urbaan gebied en drukke wegen (figuur 3). Het was dan ook een vooropgezet doel dat de herintroductie op deze locatie de grensoverschrijdende hamsterpopulatie, vooral aan de zijde van de Horbacher Börde, versterkt. Ten zuiden van de planlocatie ligt de hamsterverbindingszone Wittem-Heerlen die van het hamster-kernleefgebied Wittem naar Bocholtz tot de Duitse grens loopt. Ten oosten van Bocholtz is een beperkte vrije doorgang onder de snelweg naar Duitsland. Deze doorgang is wel duurzaam en biedt een ecologisch alternatief voor de uitzetlocatie Locht. De hamsters planten zich nu al drie jaren voort op de uitzetlocatie Locht en er is al sprake van migratie naar Duitsland. Fout! Objecten kunnen niet worden gemaakt door veldcodes te bewerken.figuur 3 Globale ligging van de verbindingszone Wittem-Heerlen en aansluitend de Horbacher Börde (rood gearceerd). Blauwe cirkels: locaties waar tussen 2007 en 2009 hamsters zijn uitgezet. Aan de Duitse zijde op de Horbacher Börde liggen 40 ha compensatiepercelen, verspreid over het gebied (figuur 4). Nabij Locht liggen enkele kleine percelen en een lange verbindingsstrook in de richting van het grootste aangesloten deel met compensatiepercelen tussen Avantis en Horbach. De afstand tussen de percelen met hamsters bij Locht en dit gebied bedraagt ongeveer 1,5 kilometer. Fout! Objecten kunnen niet worden gemaakt door veldcodes te bewerken. Figuur 4 Plaatsen waar aan de Duitse zijde compensatiemaatregelen worden uitgevoerd (situatie 2006). Aantasting van de functionaliteit van het plangebied door de aanleg van de Buitenring en de Avantislijn Zodra de aanlegwerkzaamheden van de weg en later de railverbinding beginnen, wordt de functionaliteit van het plangebied voor de hamsters aangetast. De delen van de hamsterpercelen die onder het asfalt en de spoorlijn verdwijnen zijn dan als voortplantingslocatie ongeschikt. Echter de delen (buiten het tracé) waar niet wordt gewerkt (geen grondverzet of berijding met zwaar materieel) zijn dan nog steeds geschikt als hamsterleefgebied, mits goed beheerd. Deze delen kunnen dan nog hamsters voortbrengen ter versterking van de grensoverschrijdende populatie. Uit de door Alterra opgedane ervaring met telemetrisch onderzoek blijkt dat hamsters uiteenlopende barrières als bosstroken, rustige verkeerswegen en tuinen kunnen passeren. Het is dus zeer aannemelijk dat de in aanleg zijnde weg ook gepasseerd zal worden. Pas als de Buitenring wordt opengesteld voor gemotoriseerd verkeer, is er naar verwachting weinig migratie meer mogelijk en komt een groot deel van de functionaliteit als brongebied voor hamsterpopulatie aan de Duitse zijde te vervallen. Zolang de hamster zich echter kan handhaven op deze geïsoleerde plaats vervult het nog steeds de functie van een genetisch reservoir en een plaats als deelpopulatie binnen een grotere populatie waarmee de uitsterfkans van de gehele populatie wordt verkleind. Alternatieven voor de uitzetlocatie Locht De eerder gememoreerde verbindingszone Heerlen (Wittem-Bocholz, figuur 3) vormt een alternatief voor de uitwisseling van hamsters aan weerszijden van de grens. Ook van hieruit kan de grensoverschrijdende hamsterpopulatie worden versterkt. De afstanden waarover de hamsters hierbij geschikte percelen kunnen bereiken zijn echter veel groter. Hoe langer de voortplantingslocatie Locht daarom in stand kan blijven, hoe meer hamsters het gebied kunnen blijven koloniseren. Dit geeft een noodzakelijke risicospreiding in het geval dat er zich lokaal een sterke terugval van de hamsterpopulatie zou voordoen. Als zich in het noordelijke deel Alterra-rapport mitigratieplan 13

16 van de Horbacher Börde (tussen Locht en Horbach) voldoende hamsters bevinden, is nieuwe aanvoer van hamsters uit Nederland niet meer noodzakelijk en kan deze populatie zich zelf in stand houden, mits er voldoende duurzaam hamstervriendelijk beheer aanwezig is. Uitwisseling van genetisch materiaal is over de zuidelijke route (via Bocholtz) dan ook gewaarborgd. Mitigerende maatregelen Om hamsters succesvol te verplaatsen kan gebruik worden gemaakt van hun gedrag. Hamsters kunnen alleen overleven op akkers met voldoende dekking. Op te open terrein vormen ze een gemakkelijke prooi voor een scala aan roofdieren (incl. honden en katten). Van de hamsters sterft minimaal 80% aan predatie. Hamsters hebben een jaarcyclus waarbij ze van ongeveer november tot maart een winterslaap houden en niet boven de grond komen. Van april tot en met oktober komen ze ook bovengronds. In deze periode planten ze zich voort en slaan ze ondergronds voedsel op voor de winter. In deze periode kunnen ze zich ook verplaatsen. Jonge dieren doen dat vooral in augustus en september, volwassen dieren vooral in mei. De meest geliefde gewassen waar ze zich als cultuurvolger in ophouden zijn granen. Een ander gewas waar ze goed in kunnen overleven is luzerne. Beide gewassen kunnen de optimale dekking geven voor een voldoende lange overleving en een daarbij behorende succesvolle voortplanting. In het huidige hamstervriendelijke beheer wordt deze primaire overlevingseis gewaarborgd door de granen niet meer te oogsten. Uit onderzoek is gebleken dat 50% van alle verhuizingen van vrouwelijke hamsters plaats vindt binnen 70 meter. Bij de mannen is dit 140 meter. 95% van de verhuisde hamsters werd binnen een straal van meter aangetroffen. Verreweg de meeste hamsters verhuizen dus naar de meest nabij gelegen geschikte percelen (percelen dus met voldoende dekking). Ligt het perceel verder weg en moeten er plaatsen zonder dekking worden overgestoken, dan dalen de overlevings- en kolonisatiekansen snel. Om zoveel mogelijk zwervende hamsters succesvol de kans te geven om geschikte percelen te vinden, moeten deze zo dicht mogelijk bij de bestaande percelen - liefst eraan grenzend - liggen. Is dit niet mogelijk dan is een opvangstrook met voldoende dekking en van voldoende breedte een tussenoplossing. Deze strook moet dan wel aansluiten op grotere percelen met duurzaam hamstervriendelijk beheer (minimaal 1-2 ha, liefst 4-5 ha). De afstand waarop dergelijke percelen kunnen liggen mag niet groter zijn dan meter. Hier kan de populatie zich dan verder opbouwen en kunnen op dezelfde wijze weer andere hamstervriendelijk beheerde percelen worden gekoloniseerd. Voldoende dekking op een voldoende grote oppervlakte blijft van primair belang om de populatie te behouden. Rekening houdend met deze randvoorwaarden kan een mitigatieplan worden opgesteld. Mitigatieplan Er zijn drie fasen te onderscheiden waarin verschillende mitigerende maatregelen moeten worden genomen. Door deze maatregelen in elke fase zorgvuldig uit te voeren en af te ronden wordt een optimaal effect bereikt. Het vereist wel een goede en regelmatige afstemming met alle betrokkenen om de verschillende fasen probleemloos te doorlopen. 14 Alterra-rapport mitigratieplan

17 Fase 1 De periode vanaf medio 2009 tot het moment dat werkzaamheden voor aanleg van buitenring beginnen In deze fase moet het beheer in de Horbacher Börde afgestemd worden op het ontvangen van Nederlandse hamsters. Dit betekent dat er aan de Duitse zijde liefst grenzend aan de percelen waar zich nu hamsters bevinden, percelen met hamstervriendelijk beheer komen (overstaand graan en/of luzerne). Verder moet de opvangstrook met enkele hamstervriendelijke beheerde graanpercelen in de richting van het grotere Duitse compensatiegebied dat bijna anderhalve kilometer verder is gelegen, voor de komende jaren, zeker worden gesteld (figuur 5). Dit gebied en ook enkele andere gebieden zijn aangelegd als compensatie voor het verloren gaan van hamsterleefgebied bij de aanleg van het grensoverschrijdend bedrijventerrein Avantis. Een opvangstrook kan bestaan uit een regulier graanperceel waarvan een minimaal meter brede strook blijft staan (niet wordt geoogst) of een daarvoor speciaal ingezaaide strook met een hamstervriendelijk gewas (graan of luzerne of een combinatie daarvan). Een voorstel voor de ligging van deze stroken is in figuur 5 aangegeven. Gezien de maximale migratiesnelheid van 500 m per jaar zullen op enkele plaatsen steppingstones moeten worden aangelegd. Dit zijn graanpercelen van minimaal 2 ha groot waarin de hamsters veilig kunnen verblijven en zich voortplanten (figuur 5). Dit betekent dat in 2010 de zuidelijke helft van de verbindingsstrook nog niet hoeft te zijn gerealiseerd. Deze fasering in de tijd is ook in figuur 5 aangegeven (migratiegrens, 2010). Figuur 5 Plaatsen waar hamstervriendelijk beheer wordt uitgevoerd en een schematische weergave van een minimale verbindingsstrook met stepping-stones. Alterra-rapport mitigratieplan 15

18 Om het verlies van 1,7 ha aan de Nederlandse zijde in 2010 alvast te kunnen compenseren is er grenzend aan dit perceel op de grens met Duitsland al 1,3 ha graan voor de hamster ingezaaid. Het is de Stadt Aachen in 2010 gelukt om niet ver van de hamsterpercelen bij Locht op Duits grondgebied een perceel met 1,5 ha graan voor de hamster te laten staan. Verder is er in 2010 een opvangstrook aanwezig tussen dit perceel en het compensatiegebied bij Horbach. Deze strook sluit echter niet direct aan op beide gebieden en is deels minder geschikt voor de hamster. De totale oppervlakte van deze opvangstrook en het hamstervriendelijke beheerde perceel op Duits gebied bedraagt ruim 4 ha. Er zijn verschillende gesprekken geweest met de Stadt Aachen en de directie van Avantis over de realisatie van de verbinding op Duits grondgebied. Hierbij is alle medewerking toegezegd. De Stadt Aachen heeft voor de genoemde verbinding van ruim 4 ha Duitse akkers de financiering in 2010 verzorgd. Aan de Nederlandse zijde worden in deze fase alle delen van de hamstervriendelijk beheerde percelen die onder de uit te voeren variant van het tracé (figuur 6) vallen, niet meer hamstervriendelijk beheerd. Dit betekent dat op deze delen geen graan meer wordt geteeld. Zodra er geen graan meer staat, is het perceel niet meer geschikt voor de daar aanwezige hamsters en zullen zij zich voor een deel gaan verplaatsen naar naburige graanpercelen. Dit betekent dat de oppervlakte graan die verloren gaat gecompenseerd moet worden met eenzelfde oppervlakte hamstervriendelijk beheerd graan liefst zo dichtbij mogelijk. Voor 2010 zijn met de betrokken agrariërs hiervoor hamsterbeheerovereenkomsten gesloten. De betrokken agrariërs zijn in principe bereid gevonden om deze compensatiepercelen tegen vergoeding hamstervriendelijk te beheren, totdat de weg wordt opengesteld voor het verkeer. In figuur 6 is aangeven welke tijdelijke opvangpercelen in het najaar 2009 en voorjaar 2010 zijn ingezaaid met graan en waarvoor een beheersovereenkomst is gesloten. Op de delen die onder het tracé komen te liggen zijn in 2009 en 2010 al gewassen geteeld die onaantrekkelijk zijn voor de hamster, waardoor de dieren hebben kunnen uitwijken naar de omringende opvangpercelen. Gezien de onderzekerheid over de datum van de openstelling moet er wel elk jaar met de betrokkenen worden overlegd. Tot en met 2010 was dat mogelijk op basis van eenjarige contracten. Vanaf kan dat in Nederland alleen nog maar op basis van 6-jarige contracten. Jaarlijkse beheercontracten zijn hierbij echter de enige mogelijkheid. De financiering moet jaarlijks voor 1 januari zijn geregeld in verband met tijdige inzaai van graan. 16 Alterra-rapport mitigratieplan

19 Figuur 6 Hamstervriendelijk beheerde percelen bij Locht in (paars: overeenkomst t/m 2010 door Nederland afgesloten, geel: overeenkomst t/m 2010 door Stadt Aachen afgesloten, rood: hamsteronvriendelijk beheer 2010 en 2011, oranje en rood: hamsteronvriendelijk beheer in 2011 door verwachte aanleg Buitenring voor juni 2011). Fase 2 De periode benodigd voor de aanleg van de weg tot het moment dat de weg wordt opengesteld voor het verkeer In deze periode kunnen de hamsters die zich buiten het tracé ophouden nog voortplanten. De oorspronkelijke bronfunctie van het gebied blijft hiermee grotendeels gewaarborgd en de hamsters kunnen zich van hieruit nog steeds verspreiden naar de Horbacher Börde. Voorwaarde is wel dat tijdens de aanleg van de weg de hamsterpercelen worden ontzien. Dit betekent dat betreding of berijding en opslag van goederen of plaatsing van werkketen en containers op de hamstervriendelijk beheerde percelen niet mag gebeuren. Bij het selecteren van de compensatiepercelen moet hiermee rekening worden gehouden. Dus toekomstige werkpaden en opslagplaatsen mogen niet op hamstercompensatiepercelen worden gesitueerd. Hiermee moet al in fase 1 rekening worden gehouden. Ook in fase 2 is het van groot belang dat er voldoende compensatiepercelen zijn en blijven, niet alleen aan de Nederlandse zijde maar vooral ook dichtbij aan de Duitse zijde. Het gaat hierbij om een totale oppervlakte hamstervriendelijk beheer van ongeveer 10 ha. Deze percelen moeten binnen een afstand van maximaal 500 meter van de huidige hamsterpercelen liggen, omdat deze laatste op termijn hun hamsteropvangfunctie grotendeels gaan verliezen. Alterra-rapport mitigratieplan 17

20 Fase 3 De periode na openstelling voor verkeer Vanaf het moment van openstelling voor verkeer kunnen de hamsters ten noorden van de weg het gebied niet meer verlaten zonder een verhoogd risico om te worden overreden. Wel kunnen ze dan nog gebruik maken van de ook aan te leggen dassentunnels. Zolang de bestemming van het ingesloten gebied aan de noordzijde van de Buitenring agrarisch blijft en er nog niet voldoende compensatiepercelen aan de Duitse zijde zijn gerealiseerd, kan het hamstervriendelijk beheer worden voortgezet Op het moment dat de bestemming van de grond verandert, bijvoorbeeld voor de aanleg van de lightrail- Avantislijn of in het andere geval de datum van openstelling van de weg, moet het tijdstip worden bepaald waarop het hamstervriendelijk beheer wordt gestopt. Tot dat tijdstip moeten de eventueel nog aanwezige hamsters door zeer gericht beheer naar de meest dichtbij gelegen hamstervriendelijke percelen worden gestuurd. Hierbij is flankerend onderzoek en monitoring noodzakelijk. Behoud ecologische functionaliteit leefgebied Zoals eerder in dit plan gememoreerd, is het primaire doel van het uitzetten van de hamster in het plangebied het versterken van de grensoverschrijdende populatie. Direct contact met de rest van de Nederlandse populatie is niet mogelijk, ook al zou de Buitenring niet worden aangelegd. Het plangebied fungeert als tijdelijke bron. Nu (september 2010) hebben al drie generaties hamsters in het plangebied de mogelijkheid gehad om de grens over te steken. Dat dit ook daadwerkelijk is gebeurd, is gebleken uit vondsten van burchten net over de grens in Duitsland. In 2010 heeft een derde generatie hamsters de oversteek naar Duitsland kunnen maken. In 2010 is er ook een betere hamsterinfrastructuur aan de Duitse zijde gecreëerd. Elke generatie meer die daar aan kan worden toegevoegd, is extra winst. Als de hamster eenmaal vaste voet in Duitsland heeft, is het plangebied als bron minder van belang en zijn inspanningen om de hamsters in het plangebied koste wat kost te behouden door intensief hamsterbeheer overbodig geworden. De uitwisseling van genetisch materiaal tussen Nederland en Duitsland kan plaats blijven vinden via de zuidelijke verbindingszone bij Bocholtz. Als dit mitigatieplan goed wordt uitgevoerd, wordt de ecologische functionaliteit van de grensoverschrijdende hamsterpopulatie niet aangetast, maar zelfs worden versterkt. Dit is conform de doelstelling voor de uitzetlocatie Locht. Controle op het effect van de mitigatiemaatregelen In het kader van het Soortbeschermingsplan Hamster (ministerie van LNV, 2005) wordt het plangebied jaarlijks op het voorkomen van hamsters onderzocht. Dit onderzoek wordt onder andere door Alterra uitgevoerd met telemetrische technieken. In het evaluatieplan hamster (Kuiters et al., 2010; onder embargo LNV) wordt de noodzaak om hiermee na 2010 door te gaan, benadrukt. Voor het volgen van de effecten van de mitigerende maatregelen van de weg moet dit onderzoek tot minimaal één jaar nadat de Buitenring voor het verkeer is opengesteld en eventueel de Avantislijn is aangelegd, plaats vinden. Ecologisch werkprotocol Om te garanderen dat de mitigerende maatregelen naar behoren worden uitgevoerd en daarmee de garantie op behoud van de functionaliteit van het plangebied gewaarborgd blijft, is het opstellen van een ecologisch werkprotocol noodzakelijk. In bijlage 1 is het ecologisch werkprotocol opgenomen. Alle betrokkenen moeten zich aan de hieraan gestelde voorwaarden houden. Mocht dat niet het geval zijn, dan is de basis voor het welslagen van dit mitigatieplan verdwenen en wordt het hoogst twijfelachtig of het beoogde doel wel wordt gehaald. Het alsnog aanvragen van een ontheffing zal dan waarschijnlijk noodzakelijk zijn. Mochten er tijdens de uitvoering van het mitigatieplan onverwachte zaken naar voren komen die een belemmering vormen voor het slagen van het plan, dan moet in overleg met en onder goedkeuring van een algemeen aanvaarde hamsterexpert een oplossing worden gezocht en uitgevoerd. 18 Alterra-rapport mitigratieplan

21 Alterra-rapport mitigratieplan 19

22 Literatuur Haye, M. La en H. Jansman, Beschermingsplan hamster Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (niet gepubliceerd). Kuiters L, M. La Haye, G. Müskens en R. van Kats, in prep. Perspectieven voor een duurzame bescherming van de hamster in Nederland. Alterra, onderdeel van Wageningen UR. Krekels, R., Beschermingsplan hamster Directie Natuurbeheer 41. Informatie- en KennisCentrum Natuurbeheer, Wageningen. 20 Alterra-rapport mitigratieplan

23 Alterra-rapport mitigratieplan 21

24 Bijlage 1 Ecologisch werkprotocol voor uitvoering mitigerende maatregelen Het ecologisch werkprotocol waarborgt dat de voorgestelde mitigatiemaatregelen adequaat worden uitgevoerd. De hierin opgenomen maatregelen zijn dan ook bindend. Er kan alleen van worden afgeweken als schriftelijke goedkeuring is verkregen van een door alle partijen erkende hamsterspecialist. Hierbij moet in acht worden genomen dat de functionaliteit van het gebied voor de hamsterpopulatie nimmer mag worden aangetast. Voor de overzichtelijkheid worden per fase (zie paragraaf mitigerende maatregelen) de in het kader van dit protocol te nemen maatregelen hieronder opgesomd. Fase 1. Periode heden tot aan het begin aanlegwerkzaamheden 1. De oppervlakte hamstervriendelijk beheer aan Nederlandse zijde moet zo lang fase 1 loopt gelijk blijven. Dit betekent dat er tijdig een beheersovereenkomst met de grondgebruiker moet zijn getekend. Het beste is om hier in november 2010 mee te starten. Tot uiterlijk 1 maart 2011 kan een agrariër het perceel nog inrichten voor hamsterbeheer. In figuur 7 is de optie voor 2011 aangeven. De totale oppervlakte hamstervriendelijk beheer moet minimaal 10 ha bedragen. Deze procedure wordt elk jaar voortgezet zo lang de weg nog niet is opengesteld. 2. In het voorjaar van 2011 moet ook weer met de Duitse boeren worden overlegd over de instandhouding van de huidige opvangstroken en de uitbreiding hiervan in zuidelijke richting (aansluiting op hamstercompensatiegebied Avantis). Fase 2. Periode gedurende de aanleg van de Buitenring 3. Het hamstervriendelijke beheer buiten het tracé (aan de noordzijde van het tracé) van de Buitenring moet worden uitgevoerd tot op het moment dat de weg wordt opengesteld voor het verkeer. In totaal moet hiervoor ongeveer 5 ha onder hamstervriendelijk beheer binnen het gestippelde gebied in figuur 7 liggen. Op hetzelfde moment moeten er ook 5 ha hamsterbeheer aanwezig zijn aan de zuidzijde van het tracé aan de Duitse zijde binnen het gearceerde gebied en het Duitse deel van de percelen die al langer hamstervriendelijk worden beheerd. 4. De percelen met hamsterbeheer moeten met een rood afzetlint worden gemarkeerd. De aannemer die de Buitenring aanlegt wordt verantwoordelijk voor het plaatsen en onderhouden van dit afzetlint. 5. Binnen het afzetlint mogen geen werkzaamheden van welke aard dan ook worden uitgevoerd. Betreding en het berijden van de gemarkeerde hamsterpercelen is ten strengste verboden. Alleen hamsteronderzoekers en de grondgebruiker mogen deze percelen betreden. In het contract met de aannemer worden zware dwangsommen opgenomen die worden uitgekeerd als dit verbod wordt overtreden. Fase 3. Openstelling Buitenring 6. Op het moment dat de definitieve datum bekend is waarop de hamsters niet meer kunnen leven in het plangebied (stoppen van de agrarische bestemming van de resterende percelen) wordt nauwkeurig geïnventariseerd of er nog dieren aanwezig zijn. Als dit het geval is worden ze tijdig gedwongen om met gericht beheer te verhuizen naar de dichtstbijzijnde hamstervriendelijke percelen. Het betreft hier de percelen die in figuur 7 gestippeld zijn aangegeven. Op dat moment moeten er voldoende compensatiepercelen met een totale oppervlakte van ongeveer 10 ha in het gearceerde deel van figuur 7 aanwezig zijn. Hierbij is flankerend onderzoek door hamsterdeskundigen noodzakelijk. 22 Alterra-rapport mitigratieplan

25 Figuur 7 Hamstervriendelijk beheerde percelen bij Locht vanaf (gestippeld: tot openstelling van de weg, gearceerd en paars: tot en na openstelling van de weg) overeenkomst t/m 2010 door Nederland afgesloten, geel: overeenkomst t/m 2010 door Stadt Aachen afgesloten, rood: hamsteronvriendelijk. Alterra-rapport mitigratieplan 23

26 Alterra is onderdeel van de internationale kennisorganisatie Wageningen UR (University & Research centre). De missie is To explore the potential of nature to improve the quality of life. Binnen Wageningen UR bundelen negen gespecialiseerde en meer toegepaste onderzoeksinstituten, Wageningen University en hogeschool Van Hall Larenstein hun krachten om bij te dragen aan de oplossing van belangrijke vragen in het domein van gezonde voeding en leefomgeving. Met ongeveer 40 vestigingen (in Nederland, Brazilië en China), medewerkers en studenten behoort Wageningen UR wereldwijd tot de vooraanstaande kennisinstellingen binnen haar domein. De integrale benadering van de vraagstukken en de samenwerking tussen natuurwetenschappelijke, technologische en maatschappijwetenschappelijke disciplines vormen het hart van de Wageningen Aanpak. Mitigatieplan hamster Kerkrade - Locht Alterra Wageningen UR is hèt kennisinstituut voor de groene leefomgeving en bundelt een grote hoeveelheid expertise op het gebied van de groene ruimte en het duurzaam maatschappelijk gebruik ervan: kennis van water, natuur, bos, milieu, bodem, landschap, klimaat, landgebruik, recreatie etc. Alterra-mitigatieplan ISSN Meer informatie: G. Müskens