van Neder land Dijken van Nederland LOLA Landscape Architects nai 0ı0 nai0ı0 uitgevers Verplichte kost voor iedereen: een lust voor oog, hoofd en hart

Transcriptie

1 Dijken van Nederland is het complete overzicht van Nederlands belangrijkste uitvinding: de dijken. Want wat zou Nederland zijn zonder dijken? Eén ding is zeker: het had in zijn huidige vorm niet bestaan. Al meer dan tweeduizend jaar houden de dijken het land droog. Wat eens begon met terpen en duikers, is nu een netwerk van meer dan kilometer dijken, dammen en dijkrelicten. Dijken zijn de dragers van ons landschap. Nederlanders leven met dijken: ze wonen in dijkhuisjes aan de Waalbandijk, fietsen in het weekend over de slingerende Westfriese Omringdijk of bezoeken het Vlietermonument op de Afsluitdijk. Bodemdaling en klimaatverandering hebben grote invloed op de Nederlandse delta en het dijkenstelsel. Het aanleggen, versterken en onderhouden van dijken is daarom nooit klaar. Dijken van Nederland biedt het actuele dijkenoverzicht én een blik op de toekomst. Aan de hand van de eerste dijkenkaart van Nederland worden de dijken in al hun diversiteit getypeerd, geduid en gecategoriseerd. Van stuifdijk tot schaardijk, van zeedijk tot waterliniedijk, en van dromer tot waker alle dijktypen komen samen in een unieke, systematische stamboom. Uit een selectie van de honderd meest opmerkelijke dijken van ons land worden er veertig uitgebreid geportretteerd. Daarnaast bevat dit boek vele dijkverhalen. Met bijdragen van Eric Luiten, Tracy Metz, Steffen Nijhuis, Hans Renes, Henk Ovink en een voorwoord van minister Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu. Verplichte kost voor iedereen: een lust voor oog, hoofd en hart Henk Ovink Principal Rebuild by Design, Senior Advisor Secretary Donovan, Hurricane Sandy Rebuilding Task Force, US Department of Housing and Urban Development nai0ı0 uitgevers ISBN Dijken van Nederland Dijken LOLA Landscape Architects van Neder land nai 0ı0 nai0ı0 uitgevers

2 72 Oog voor de dijk - Steffen Nijhuis Steffen Nijhuis Universitair docent en senior onderzoeker Landschaps architectuur, Faculteit Bouwkunde, Technische Universiteit Delft De dijk als landschapselement kent vele gedaanten. Afhankelijk van hun vorm en ligging bepalen dijken het gezicht van het Nederlandse landschap, vooral het polderland. Hiervoor zijn natuurlijk ook beplanting, verkaveling en bebouwingspatronen van belang. Toch zijn ook dijken gezichtsbepalend, omdat ze naast hun vorm en ligging een doorgaand karakter hebben dat landschappelijke ruimte definieert en gebieden met elkaar verbindt. Dijken maken verschillen in het polderlandschap leesbaar. Een dijk in het rivierenlandschap is anders dan in de landschappen van de zeeklei, het veen of het IJsselmeergebied. Dijken dragen dus bij aan de herkenbaarheid en verscheidenheid van het landschap. Ze zorgen tegelijkertijd voor eenheid, ruimtelijkheid en een rijke variatie aan uiterlijke verschijningsvormen. Maar hoe krijg je grip op de ruimtelijke betekenis van dijken? De invloedrijke publicatie Het toekomstig landschap der Zuiderzeepolders (1928) biedt aanknopingspunten. In dit manifest van de Nederlandse landschapsarchitectuur beschrijven ruimtelijke denkers als Hudig, Van Lohuizen en anderen de betekenis van dijken als volgt: De dijk is een element van beteekenis in elken polder. Op de grens gelegen geeft hij uitzicht eenerzijds op het landschap aan den voet, ontvouwt er de bewuste structuur van, anderzijds op het omgevend land, vaak geheel anders van karakter. De breede diepe glooiing behoort tot het schoonste van den dijk ( ) Je kunt hieruit opmaken dat afhankelijk van het standpunt de dijk een andere ruimtelijke betekenis heeft. Het heeft te maken met het perspectief dat je kiest om dijken in het landschap te lezen en begrijpen. Er zijn op zijn minst twee verschillende manieren van kijken: vanuit de lucht en vanuit het veld. In dit verticale en horizontale perspectief spelen vormkenmerken zoals dijkbeloop, doorsnede en stoffering telkens een andere rol.

3 #1 Gezien vanuit de lucht Vanuit de lucht of vanaf een kaart krijg je een overzicht van het dijkenstelsel. Duidelijk wordt dan dat dijken ruimtelijke patronen vormen die het landschap structuur geven. Ze zorgen voor landschappelijke samenhang en zijn tegelijkertijd de interface tussen land en water, of tussen verschillende polders die als ruimtelijke eenheden omsloten worden. Dijken omlijsten als het ware verschillende landschapstypen en landschapseenheden. Zoals een striptekening, waarbij de vlakken gemarkeerd worden met een zwart lijntje, zo zijn de dijken de groene lijntjes in het Nederlandse landschap. Dijken zijn daarmee ook verbindende structuren. Door stad en land, dijken slingeren overal tussendoor en verbinden de kust met het binnenland. En dat is interessant voor niet alleen plant en dier, maar ook voor de mens. Dijkpatronen maken ook de ontginningsgeschiedenis van het polderlandschap afleesbaar. In Friesland zie je bijvoorbeeld een fijnmazig onregelmatig patroon van dijken en kaden als echo van vroege individuele ontginningen die vanaf de Romeinse tijd langzaamaan uitgroeiden tot dijkringen. In Zeeland het onregelmatige proces van het indijken van op- en aanwassen en de systematische ontginning van het West-Friese en Hollands-Utrechtse veengebied vanaf de vroege Middeleeuwen. De ringdijken markeren de droogmakerijen die vanaf de zestiende eeuw als eilanden verdiept in het landschap liggen. Dijkpatronen zijn een uitdrukking van de vormende kracht van het water en de menselijke omgang daarmee. Natuurlijke processen van sedimentatie, erosie en stagnatie door water staan aan de basis van een rijke variatie aan polderlandschappen in het kust-, rivieren- en veengebied. Dijken weerspiegelen ook de stand van de techniek met voorbeelden zoals de Deltawerken, de Afsluitdijk < of de landaanwinning in het IJsselmeergebied. Dus, aan de vorm van een dijk kan je aflezen hoe we omgingen met het water. Van kleinschalig en kronkelend in vroege tijden, tot zeer grootschalig en rechtlijnig in de moderne tijd. 73 Gezien vanuit het veld Vanuit het veld sta je op of naast de dijk, of zie je deze van een afstand. Hier spelen visuele waarnemingscondities zoals standpunt, kijkhoogte en -richting, beweging en het weer een belangrijke rol. Het samenspel tussen beloop, dijkopbouw en dijkbekleding bepaalt vanaf ooghoogte de ruimtelijke betekenis. Dijken in het veld zijn ruimtelijke grenzen: ze bepalen de landschappelijke vorm, de twee- en driedimensionale compositie van opgaande elementen die de landschappelijke ruimte definieert. De compositie bepaalt de schaal, proportie, oriëntatie en betekenis van de ruimte. Zo heeft elke dijk eigen specifieke kenmerken, waarbij de vorm het verband legt tussen ontstaansgeschiedenis van het landschap en onze ruimtelijke ervaring. Naast het beloop is ook de doorsnede en de stoffering belangrijk. De dijkdoorsnede beschrijft de hoogte, de hellingshoek van het talud en de breedte van de kruin en de teen. Dat is belangrijk, omdat bijvoorbeeld een hoge steile dijk een ander ruimtelijk effect heeft dan een flauwe brede dijk. Waar een steile dijk een ruimtelijke grens ervaarbaar maakt, zwakt een Leven achter de dijken De Nederlandse Rijn- en Maasdelta is dichtbevolkt: er wonen in 2014 ongeveer 9,4 miljoen mensen in laag Nederland. Bij een grote overstroming krijgen deze bewoners en hun bezittingen mogelijk met het hoogwater te maken.

4 74 dijk met een flauw talud deze af. Het maakt ook uit of de dijk met stenen of alleen met gras bedekt is. De stoffering zegt iets over de functie en het gebruik van de dijk, over de binnen- en buitenkant bijvoorbeeld, of zorgt voor visuele continuïteit of juist contrast. Boombeplanting versterkt de driedimensionale werking van de dijk, maar is om technische redenen niet altijd mogelijk. Als we op de dijk staan, is deze een soort landschapsbalkon met overzicht over de gebieden aan weerszijden. Dit kunnen water- of poldervlakten zijn, of beide. Beweging is een belangrijke factor voor landschapsbeleving, omdat er vaak wegen en fietspaden boven op de dijken liggen. Vanuit de auto of vanaf de fiets volgen landschappelijke beelden elkaar op als een filmische ervaring, als het ware zwevend over het landschap. Het rechte of juist bochtige beloop van de dijk zorgt dan voor afwisseling of rust, en opent perspectieven op het landschap. Ook hier heeft de doorsnede sterke invloed op de ruimtelijke beleving. Als de weg en het fietspad bijvoorbeeld samen op de kruin liggen, kan het zijn dat de typische dijkervaring wordt afgezwakt door de breedte, terwijl als het fietspad op de flank ligt er meer van de dijk overblijft. Het doorgaande karakter maakt de landschappelijke samenhang zichtbaar en verbindt het lokale met het bovenregionale. In het rivierengebied volgen dijken de loop van de rivier met hier en daar een scherpe buiging om een waterplas, wielen genaamd, als stille getuige van een vroegere dijkdoorbraak. In het veengebied waar dijken het stelsel van boezemwateren begeleiden en het gezonken polderland doorsnijden. In het kustgebied zijn dijken als schillen die het gegroeide land omarmen en samensmeden. De dijken van de jonge polderlandschappen van het IJsselmeergebied en ook de ringdijken van de droogmakerijen maken de voormalige watervlakten als landschappelijke ruimte beleefbaar. Tot slot Samen vormen deze manieren van kijken een basis om de dijk vanuit een ruimtelijk perspectief te benaderen en vorm te geven met landschappelijke kwaliteit. Dat betekent dat als er gesleuteld wordt aan de dijk, er naast veiligheid en multifunctionaliteit ook aandacht is voor landschappelijke schoonheid. Door het zorgvuldig ontwerpen van beloop, doorsnede en stoffering kan de dijk bijdragen aan de herkenbaarheid, ruimtelijkheid en variatie in het landschap. Hier ligt een belangrijke taak voor de ontwerpende disciplines die richting geven aan ruimtelijke ontwikkelingen in het landschap, zoals landschapsarchitectuur en stedenbouw. Zij moeten kennis en instrumenten ontwikkelen om de dijk als ruimtelijke ontwerpopgave te formuleren in een context van doelmatigheid en sociale inbedding. De mythe van het Hollands licht Hollands Licht (2003) is een internationaal bekroonde documentaire over de mythe en werkelijkheid van het Hollandse licht, dat beroemd is geworden dankzij de schilderkunst, en terug te vinden is in onder andere de geschilderde landschappen van Van Ruysdael en interieurs van Vermeer. In de documentaire keren de filmmakers steeds terug naar de dijk tussen Marken en Monnickendam, waar ze een jaar lang hebben vastgelegd wat het licht doet met het landschap.

5 DIJKPERSPECTIEVEN 75 60m 35m 15m 5m 2m 0m 60m 35m 15m 5m 2m 0m Afsluitdijk Hondsbossche Zeewering Blokzijlerdijk Knardijk Diefdijk Oostvaardersdijk Grebbedijk Slachtedijk Haringvlietdam Waterlandse Zeedijk Ringdijk bij Wilnis Zaagtanddijk

6 344 COLOFON Illustratieverantwoording De volgende fotografen, instellingen en archieven hebben informatie en beeldmateriaal beschikbaar gesteld: W.F. Heemskerck Düker: 4-5 B. van Eyck: 6-7 Public domain US, New Orleans USAGE-Blackhawk: 8-9 AP / Kyodo News: P. Hans: 38 J. Augustino: 44 W. Moroder: 44 Waterschap Noorderzijlvest: 60 M.J. Murdoch: 68 E. van t Hullenaar: 70 De gebroeders Niestadt: 80 Labadie / van Tour: , 121 R. Juncurt: 106 A. de Jong: 108 W. van der Lande: 130 A. van de Beek: Zaai (screenshot): 226 L. Schenk Jansz, 1786: 233 J.C. Rijk, 1816: 233 M. Schouwenaar: p242 Walraad Nieuwhoff, : 254 Uberprutser: 288 S. Dempsey, L. Millan, 1995: 296 A. Vierlingh: 115 I. Donker: 289 J. Kuijper: 306 formule 1.nl: 34 earth.google.com: 23, 40 goodplanet.nl 2014: 52 thiswastv.com (screenshot): 66 schoklanddoordeeeuwenheen.nl: 129 gopixpic.com: 209 naturalresources2011: 327 schielandendekrimpenerwaard.nl: 202 bloggen.be: 236 zeilersforum.nl: p248 Hollandse Hoogte A. Zambardino/ Contrasto srl Agenzia fotogiornalistica: 50 G. van der Veen: 138 Corbis: 246 O. Kraak: 328 R. van Wendel de Joode: 329 R. Huibers: 329 Rijksmuseum Amsterdam 1, 2-3, 98, 114, 116, 118, 119, 120, 124, 125, 145, 146, 182, 199, 261, 289, 307 Rijkswaterstaat 6-7, 78, , 125, 125, 126, 132, 135, 136, 166, 172, 197, , 197 Gelders Archief 122 Zuiderzeemuseum Enkhuizen 110 Birds-eye-view.nl 75, 79, 85, 89, 97, 147, 155, 159, 167, 171, 217, 227, 257, 265, 277, , 34, 38, 42, 46, 48, 50, 66, 68, 70, 77, 78, 80, 81, 82, 83, 85, 86, 87, 89, 90, 91, 92-93, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 120, 122, 140, 147, , 150, 151, 152, 153, 154, 155, , 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 167, 168, 169, 170, 171, 177, 185, 186, 188, 189, 190, 191, 192, 195, 196, 205, 210, 211, 212, 213, 215, 216, 217, , 220, 221, 222, 223, , 227, 228, 229, 230, 231, 232, 234, 242, 243, 246, 249, 250, 251, 252, 253, 255, 256, 257, 259, 260, 262, 263, 265, 266, 267, 268, 269, 271, 273, 274, 275, 276, 277, , 284, 288, 290, 293, 297, 303, 304, 308, 309, 310, 311, 314, 315, 318, 320, 321, 324, 325 Beelden op de volgende pagina s zijn bewerkingen van M. Dendermonde en M. Dibbits: 79 I. Bobbink en S. Loen: 106, 110, 114, 118, 124, 132, 138 E. Thoen: 107 Brouwer: 111 H.W. Lintsen: 127 R. van Duin en G. de Kaste: 88, 128 STOWA: 187 T. Huitema: 76, 127, 189, 264 M, Beek e.a.: 194 Y. Feddes: 204 J.J. Schilstra: 261 G. van de Ven: 112, 264 Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier: 270 Grote historische atlas Gelderland : 214 earth.google.com: 214 ruimtevoorderivier.nl: 214 schoklanddoordeeeuwenheen.nl: 129 Concept en onderzoek LOLA landscape architects Tekst Cees van der Veeken Robbert Jongerius Beeld Robbert Jongerius Sybren Lempsink Jan Eiting Mayke Baltussen Hiroki Bada Fei Chen Essayisten Eric Luiten Tracy Metz Steffen Nijhuis Henk Ovink Hans Renes Voorwoord Melanie Schultz van Haegen, Minister van Infrastructuur en Milieu Tekstredactie Els Brinkman Register Stella Nelissen Beeldredactie Toon Koehorst Jannetje in t Veld Ontwerp Koehorst in t Veld Fotografie (veldfotografie) Bird-Eye-View.nl (luchtfotografie) Jeroen Musch (omslag) Lithografie en druk NPN drukkers 2014 nai0ı0 uitgevers, Rotterdam. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. 2014, c/o Pictoright Amsterdam Niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties konden worden achterhaald. Belanghebbenden wordt verzocht contact op te nemen met nai0ı0 uitgevers, Mauritsweg 23, 3012 JR Rotterdam. info@nai0ı0.com nai0ı0 uitgevers is een internationaal georiënteerde uitgever, gespecialiseerd in het ontwikkelen, produceren en distribueren van boeken op het gebied van architectuur, stedenbouw, kunst en design. ISBN Dijken van Nederland is ook verkrijgbaar als e-boek en in een Engelse editie Dijken van Nederland e-boek ISBN Dutch Dikes ISBN Dutch Dikes e-book ISBN Uitgever Marcel Witvoet, nai0ı0 uitgevers Deze publicatie kwam mede tot stand dankzij een financiële bijdrage van Ministerie voor Infrastructuur en Milieu (Delta-atelier, Deltaprogramma Veiligheid), Deltares, Dienst Landelijk Gebied, Hoogheemraadschap Hollands Noor der kwartier, Hoogheemraadschap Rijnland, Hoogwater beschermingsprogramma, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Stimuleringsfonds voor de Creatieve Industrie Leveranciers Birds-Eye-View.nl (luchtfotografie), ESRI Nederland (software), TU Delft Landschaps architectuur (data)