Bestuurlijke bevoegdheden in dertig privileges

Transcriptie

1 Bestuurlijke bevoegdheden in dertig privileges Rene Kappers en Dick Mentink De bevoegdheden van het bestuur van Schoonhoven gaan op 31 december 2014 om uur over op een nieuwe grotere gemeente Krimpenerwaard. Dit besluit is democratisch tot stand gekomen en wettelijk geregeld. 1 De canon van bijzondere momenten voor het bestuur van Schoonhoven, vóór 1280 tot 1584 Het is een groot contrast met de late middeleeuwen wanneer Schoonhoven als nederzetting ergens vóór 1280 ontstaat. Alle macht ligt dan, bij de heer persoonlijk; Schoonhoven bezit weinig of niets. Dat verandert langzaam. Beetje bij beetje verovert Schoonhoven bevoegdheden op het terrein van bestuur en rechtspraak. Ook het democratisch gehalte wordt hoger. De nederzetting in het goed van Schoonhoven wordt poort, wordt stede en uiteindelijk stad. Nieuwe bevoegdheden worden als privileges door de heer toegekend en met oorkonden aan Schoonhoven gegeven. Die oorkonden vormen een rode draad van bijzondere momenten in de bestuurlijke ontwikkeling van Schoonhoven: een canon van vóór 1280 tot Tot 1584, de moord op prins Willem van Oranje, want daarna zijn er geen heren van vlees en bloed meer om privileges van te krijgen. De Staten van Holland nemen de soevereiniteit na 1584 over. Stadsrechtoorkonde voor Schoonhoven uitgevaardigd door Jan van Beaumont, heer van Schoonhoven, op 4 juli Schoonhoven kreeg hierbij als privilege het keurrecht en daardoor werd de stad een zelfstandige overheid die eigen keuren of ordonnanties kon vaststellen. Wij selecteerden de privileges waarmee de bestuurlijke bevoegdheden voor de stadsbestuurders werden gemaakt, veranderd of beëindigd, inclusief de bouw van het nieuwe stadhuis, exclusief financiële privileges. Het blijken er dertig te zijn. 2 Privileges, bestuur en bevoegdheden Een toegekend voorrecht door de heer, een privilege, is onomkeerbaar. Slechts in zeer uitzonderlijke gevallen zoals verraad jegens de vorst, wordt een stad van zijn privileges vervallen verklaard. 3 Vandaar dat een nieuw toegekend privilege steeds een keerpunt betekent: hierna wordt het nooit meer zoals het was. Het bestuur van Schoonhoven wordt daardoor steeds machtiger. Ook het leggen van de eerste steen van het stedehuis in 1452 is een keerpunt. Het stadsbestuur zal daarna ruim 560 jaar steeds op deze mooie plek vergaderen. Eigenlijk ook een voorrecht en zeker een grote verandering. De eerste steen krijgt daarom ook 8 9

2 Logo van de Historische Vereniging Met de grote werken uit de late Middeleeuwen: de Grote Kerk, de overkluizingen van de Dam en de Steenen Brug en het stadhuis. Gestileerd, het water van de stad: de Haven, Botersloot, de Lek, de Zevender en de stadsgrachten. Rondom de wallen en bastions. Met het wapen van Schoonhoven, en het geheel gedekt met een stedenkroon. een plaats in onze bestuurlijke canon. Bestuur omvat in die tijd alles wat wij nu gescheiden zien. De Trias Politica of scheiding der machten moet nog worden uitgevonden. Wetgeving, rechtspraak, straffen, administratie en het heffen van stedelijke belasting zijn allemaal de bevoegdheid van het bestuur van de stad. Grote werken vragen daadkracht en daadkracht vraagt om privileges Schoonhoven kent grote werken in de 14 de en 15 de eeuw. Het is in 150 jaar een middeleeuwse ontwikkeling van Deltaplan-achtige allure. Stadsen waterpoorten in 1,6 kilometer stadsmuur komen tot stand. De poort wordt gebouwd; 4 het Gat van de Haven wordt geheel bekleed met uitheemse natuursteen. De Haven en de Dam krijgen twee grote overkluizingen. Er komen steenstraten naar alle poorten en er wordt een nieuw stadhuis gebouwd. Ook het godsdienstig leven bouwt. In 1300 is er niets; in 1450 staan er de St. Bartholomeuskerk, vier andere kerken, vijf kloosters, een hofkapel en de Kruiskapel. Er is een parochie, een school, en een gasthuis. Dat alles kan alleen met een daadkrachtig stadsbestuur dat visie zelfstandig om kan zetten in daden. Privileges vormen de bouwstenen van de daadkracht. Dertig Privileges Hieronder volgen de bestuurlijke privileges van de bestuurlijke canon van Schoonhoven; het merendeel in oorkonden vastgelegd. Het loopt van het ontstaan van Schoonhoven, vóór 1280, tot 1584, de moord op de prins. Het gaat over de bestuurders, over de schepenen, de burgemeesters, de baljuw, de schout en de Raad der Poorte. Methodisch vermelden we (gescheiden door komma s) de datum, wie de oorkonde uitvaardigde, de begunstigde(n), de rechtshandeling (geven, verlenen, toestaan, verpachten, etc.) en hetgeen gegeven werd, met soms een korte toelichting. We beperken ons tot de bevoegdheden voor het bestuur. De oudste bevoegdheden dateren van vóór Die kennen we, maar er zijn geen oorkonden om dat rechtstreeks te staven en we weten ook niet door wie die bevoegdheden gegeven werden; we leidden ze af. De Canon van het bestuur in 30 privileges 1. vóór 1280: van NN? Het bestuur van het land van Schoonhoven met de poort van Schoonhoven daarin, verkrijgt de hoge rechtspraak. Poort is het middeleeuwse woord dat (uitsluitend) in de westelijke Nederlanden gebruikt wordt voor een stedelijke nederzetting. Poort wordt in dit gebied geleidelijk verdrongen door het woord stad. 5 Uit de verleibrief (de oorkonde met de belening) van 3 mei 1280 blijkt dat het goed van Schoonhoven inclusief de poort al eerder begiftigd moet zijn geweest met de hoge rechtspraak, dat is het recht om lijfstraffen toe te passen, tot en met de doodstraf toe vóór 1280: van NN? De poorters van Schoonhoven krijgen poortrecht. Dit zijn eigen rechtsregels die alleen geldig zijn binnen de poort. De poort wordt daarmee bestuurlijk losgemaakt van het omringende platteland. De poort moet daarom ook een eigen college van schepenen en een eigen gerecht hebben gekregen. De poort behield het hoge gerecht. Verdere inhoud van dit poortrecht kennen we niet. Uit de verleibrief van 1280 blijkt dat er reeds schepenen waren, evenals geboren poorters in de poort van het goed van De poortergemeenschap was dus bestuurlijk en rechterlijk al eerder losgemaakt van het omringende platteland. 7 In 1322 wordt dit aangeduid met zover als hun poortrecht strekt mei 1280, Floris V, graaf van Holland, geeft de schepenen van Schoonhoven, het recht goederen van schuldenaren van Schoonhovenaren te panden (er beslag op te leggen) in het Graafschap Holland. De schepenen moeten daarbij de hulp van de Hollandse baljuws inroepen terwijl Floris V de baljuws bij deze beveelt deze panding uit te voeren. 8 Het gerecht of galgeveld van Detail van de zuid-oosthoek van de stad op de kaart van Blaeu uit 1649/1652. Rechtsonder afgebeeld de galg en het rad op een staak, beiden beladen met menselijke resten. Graaf Floris V. Op 3 mei 1280 gaf de graaf de schepenen van Schoonhoven het recht om beslag te leggen op goederen van schuldenaren van poorters van Schoonhoven elders in zijn graafschap. Hij beval daarbij zijn baljuws en schouten deze beslaglegging zonodig uit te voeren. Dit privilege was de eerste stap in de ontwikkeling van de stadsrechten van 10 11

3 Carton behorend bij de netkaart van Jacob van Deventer, omstreeks Hierop duidelijk afgebeeld de grachten en de middeleeuwse stadsmuur met de poorten en verdedigingstorens zoals die kort na het privilege van 21 augustus 1300 tot stand zijn gekomen augustus 1281, Jan van Nassau, elect (gekozen maar nog niet gewijde bisschop) van Utrecht, schenkt, Nicolaas van Kats, het bezit van de bisschop en dat van de kerk van Utrecht binnen de poort van Schoonhoven, en schenkt hem tevens, de wereldlijke rechtspraak daarover. Daaraanvolgend, op 29 oktober 1281, staat Jan van Nassau toe aan Nicolaas van Kats de heerschappij over vijf morgen land oostelijk van de fossatum (gegraven, gekanaliseerd water, gracht) 9 van Schoonhoven, te houden met dezelfde vrijheid en hetzelfde recht als waarmee hij de poort (oppidum) van Schoonhoven houdt. Hierdoor wordt het grondgebied waarover Nicolaas van Kats zijn gezag uitoefent vergroot. In feite ontstaat op deze twee momenten samen het huidige grondgebied van de stad binnen de middeleeuwse, na 1300 aangelegde, grachten en muren augustus 1300, Jan II graaf van Henegouwen en Holland, neemt de poorters van Schoonhoven (terug) onder zijn rechtsbescherming. Nicolaas van Kats wordt als heer van Schoonhoven ter zijde gezet. De poorters mogen de stede naar eigen goeddunken vesten... ende vaste te maken ofwel de stede door sloten of grachten en muren omgeven, omdat de poorters hem trouw zijn en trouw gediend hebben in zijn oorlog. 11 Nicolaas van Kats was wegens verraad aan Jan II, zijn leenheer, van zijn lenen vervallen verklaard en zijn bezit was verbeurd. Graaf Jan van Henegouwen-Holland trekt de heerschappij over het goed en de poort van Schoonhoven weer aan zich. Hij oefent er voortaan weer zelf het hoogste gezag uit maart 1309, graaf Willem III, geeft vryelicke, aan zijn broer Jan van Beaumont, het goed van Schoonhoven dat van heer Nicolaas van Kats was en dat wij nu houden als onderdeel van het erfdeel -de apanage - dat Van Beaumont moest krijgen uit de nalatenschap van hun vader graaf Jan II. 12 Het goed van Schoonhoven wordt daarmee een vrije hoge heerlijkheid: Jan van Beaumont oefent voortaan het hoogste gezag uit, onafhankelijk van de graaf als landsheer mei 1322, graaf Willem III, geeft de poorters van Jan van Beaumont binnen Schoonhoven, het recht eveneens vrij te zijn zoals onze andere vrije steden. Hij bevrijdt de stede Schoonhoven daarmee van feodale banden. De stede wordt losgemaakt van het leen het goed van Schoonhoven en is voortaan vrije stede. De stad kon in leenrechtelijke zin voortaan zelfstandig haar stadsheren huldigen, maar ook - binnen grenzen - weigeren heren of vrouwen te aanvaarden die pretenderen heer of vrouwe te worden. Voor de stadsbestuurders komt hiermee een reeks huldigingen en confirmaties (bevestiging van oude rechten) op gang van stadsheren en -vrouwen, die zal eindigen bij de moord op prins Willem van Oranje. 13 Poorters behoeven voortaan nergens anders terecht te staan dan in vrije steden. Aangezien dezelfde bepaling voorkomt in de stadsrechten van andere vrije steden geldt impliciet dat het gerecht van Schoonhoven voortaan ook recht kon spreken over poorters van andere vrije steden. 14 Schepenen van Schoonhoven vellen vonnis in Schoonhoven; niemand anders. Dat impliceert ook recht spreken in zaken die het hen tot nu toe bekende poortrecht kan overstijgen en waar ze geen ervaring mee hebben. De graaf geeft de schepenen hoofdvaart op Dordrecht. Voor advies over vonnissen waar ze geen ervaring mee hebben of verstand van hebben, kunnen ze voortaan te rade gaan bij de schepenen van Dordrecht juli 1323, Jan van Henegouwen, heer van Beaumont, geeft als recht, aan onze gemeenschappelijke poort van Schoonhoven en onze getrouwe poorters, dat iedereen binnen de poort wordt berecht bij schepenvonnis, zonder beroepsmogelijkheid. dat schepenen en raad(en) jaarlijks gekozen worden, door ons of onze baljuw in overleg met de (zittende) schepenen, welke nieuwe schepenen en raad(en) wij vervolgens jaarlijks ook benoemen zullen. Keurrecht; de stad mag eigen verordeningen of keuren vaststellen. Keuren boven vijf schelling worden vastgesteld door de baljuw of rechter, de schepenen, en onze twee raden (later burgemeesteren ). Keuren van vijf schellingen en lager worden vastgesteld door de rechter (later schout ), de schepenen en de Raad der Poorte. 16 De Raad der Poorte was -naar verluidt- het gemeenschapsorgaan van de poortergemeenschap. De Raad vertegenwoordigde de gemeenschap (Gemeinde) naar binnen en naar buiten, oorspronkelijk naast de heerlijke organen (herrschaftlichen Organen) Na 1300, vóór 9 juli 1323, van mogelijk Jan II of Willem III, of op eigen gezag, het voeren van Vorstelijke intocht zoals bij de huldiging van een nieuwe stadsheer. Detail uit Mittelalterliche Stadt an einem Fluss

4 Stadszegel (replica) van Randschrift Sigillum opidi de Scoenhove ad ca(u)sa(s) ; middellijn 56 mm. Grootzegel van de stad of zegel ten zake om keuren of ordonnanties van de stad te bekrachtigen. Gebruik bekend van 1323 tot een eigen zegel, het Sigillum opidi de Scoenhove ad ca(u)sa(s), vertaald stedelijk zegel van Schoonhoven ten zaken, elders ook wel genaamd het grootzegel van de stad september 1324, graaf Willem III, roept scepene en manne van Scoenhoven ter dagvaart op. 19 Dit is de eerst bekende oproep - beschrijving - voor Dagvaart was het regelmatig overleg tussen de graaf, de edelen en steden. De laatste twee zijn in Holland de twee standen die aan de overleggen deelnemen; de geestelijkheid speelt als stand in Holland geen rol. De behandelde onderwerpen op de dagvaarten overstegen het lokale stedelijke en plattelandsniveau en waren landsheerlijk-politiek, bestuurlijk of juridisch van aard. 20 Meer concreet ging het over de huldigingen, de beden, de heervaarten (defensieve krijgstochten) met stedelijke contingenten, overleg tijdens krijgshandelingen, belastingen, eisen tot schadevergoeding, enz. 21 De gesellen van de gerechte (schepenen) van Schoonhoven werden met grote regelmaat ter dagvaart opgeroepen terwijl de stad ook met regelmaat als plaats van dagvaart-bijeenkomst fungeerde. Tussen 1324 en 1515 werd de stad 468 maal ter dagvaart uitgenodigd; in de eerste bestudeerde periode ( ) 77 maal. De stad fungeerde tot 1515 ook 73 maal als plaats van samenkomst. 22 De dagvaarten waren de voorlopers van vergaderingen van de Staten van Holland (welke term na 1438 in de Bourgondische administratie gebruikt werd in plaats van edelen en steden ) en de Statenvergaderingen van na december 1356, Jan van Blois heer van Schoonhoven, geeft, onze getrouwe luiden van Schoonhoven, als nieuw recht, dat schepenen en (leden van de) raad (der poorte) minstens zes jaar in de stad gewoond moeten hebben en in de stad minstens 100 pond aan bezit moeten hebben. 24 Hier worden zover bekend voor het eerst economische eisen aan de potentiële stadsbestuurders gesteld december 1356 (een tweede oorkonde op dezelfde datum), Jan van Blois, geeft, een verbeterd recht, aan onze lieden van de stad. De mogelijke verbeurte na een misdrijf van een gehuwde poorter wordt beperkt tot de helft van zijn bezit. De andere helft blijft bezit van de echtgenote. Minderjarige kinderen kunnen voortaan niet meer verbeuren dan 10 pond van de goederen van hun ouders december 1356 (een derde oorkonde op dezelfde datum), Jan van Blois, verkoopt, zijn getrouwe lieden van Schoonhoven, het recht van de wind, de bestaande windmolen(s) van Schoonhoven, en het recht rosmolens in de stad te hebben en te bouwen. De prijs bedraagt 25 pond Hollands per jaar. 26 Dit is de vroegste oorkonde waaruit blijkt dat de stad inkomsten geniet uit een economische activiteit juli 1367, Jan van Blois, komt overeen, met onsen luden van Schoonhoven, dat hijzelf of hem opvolgende heren van Schoonhoven voortaan een wetachtige man mag meebrengen (iemand die bekend is met het recht, modern gezegd een rechtskundige ) bij zittingen van het hoge gerecht in de stad juli 1395, Guy van Blois, geeft, de luiden van Schoonhoven en Gouda en in de bijbehorende baljuwschappen, de vrijheid dat doodslag door een poorter uit zijn steden van een burger uit de stad Utrecht, binnen de heerlijkheden van Guy van Blois, niet door hem bestraft zullen worden. In plaats daarvan moet de zaak gezoend worden met de familie van het slachtoffer. Ingeval een burger van de stad Utrecht een inwoner van bovengenoemde gebieden doodt, zal die vogelvrij zijn. Van Blois bepaalt verder de voorschriften die wel nagevolgd moeten worden in een aantal mogelijk voorkomende gevallen. Dit zal van kracht blijven totdat de stad Utrecht eensluidende bepalingen jegens onze onderdanen intrekt jan 1399, hertog Albrecht van Beieren (heer van Schoonhoven na de dood van Guy van Blois), verhuurt in erfpacht aan onze stad, de hopaccijns, voor 50 Franse oude schilden (muntsoort) per jaar. Hij staat toe, dat burgemeesters en schepenen, alle accijnzen verhogen of verlagen naar eigen goeddunken en ten voordele van de stad, waaronder ook de van Albrecht gehuurde hopaccijns. De schout en de burgemeesters mogen voor de inning van deze accijnzen zelfstandig zo nodig invordering en panding (beslag leggen) uitvoeren. Zij moeten over de accijnzen rekening en verantwoording afleggen aan de stad juni 1408, Margaretha van Kleef (vrouwe van Schoonhoven na de dood van Albrecht van Beieren), staat toe, dat de stad de gemene wegen in de stad naar alle poorten met steen bestraat. Over die wegen en bestrating hebben uitsluitend de schout en schepenen het toezicht (de schouw). De boeten daarbij zullen gelijkelijk verdeeld worden tussen het gerecht (schepenen) en de vrouwe september 1411, Graaf Willem VI (heer van Schoonhoven na de dood van Margaretha van Kleef), geeft als privilege, aan de stad Schoonhoven en haar poorters, dat wij (Willem) alle jaren twee burgemeesters en zeven schepenen zullen benoemen, die geen familie van elkaar mogen zijn. De burgemeesters moeten minstens 35 jaar zijn. Nieuwe schepenen en nieuwe burgemeesters mogen het ambt niet twee jaar achtereen bekleden. Ze moeten minstens één derde deel van ons hoogste schot (belasting) gegoed zijn en dat al minstens een jaar hebben bezeten. 31 Jan van Blois verkocht in 1356 het maalrecht en zijn molens aan de stad. Op de kaart van Jacob van Deventer uit omstreeks 1558 de molens van Schoonhoven: aan de westzijde één, aan de oostzijde twee windmolens, type standerdkorenmolens. Tussen de twee oostelijke windmolens de afbeelding van een rosmolen, als een rad weergegeven tredmolen waarin paarden liepen

5 Stadhuis van Schoonhoven, vroegst bekende afbeelding omstreeks Detail uit Gezicht op Schoonhoven vanaf de Kerkweg, tekening van Joris van der Haagen ( ) december 1412, graaf Willem VI, constateert, dat onze baljuw, burgemeesters en schepenen een keur hebben gemaakt die bepaalt dat de schout die de dagelijkse vierschaar leidt, zowel als de burgemeesters en schepenen, binnen zes weken na hun eerste rechtszitting elk een paard moeten hebben dat minstens acht nobel waard is. Deze waarde zal worden geschat door de baljuw en het oude (voorgaande) gerecht. Wij bevelen en machtigen Herman Dirk Beyntkijnsz onze schout van Schoonhoven, dat wanneer dat niet zo is, hij zo nodig de paarden moet aanschaffen en binnen veertien dagen verhalen moet op hun goederen, met 10 pond boete voor elk van hen. De helft van de boete is voor ons en de andere helft is voor het oude gerecht mei 1440, Margaretha van Bourgondië (vrouwe van Schoonhoven na de dood van Willem VI), staat toe en bekrachtigt, op verzoek van stad en poorters, de onderlinge overeenkomst tussen stad en poorters, om, wanneer dat nodig is ( tot allen tiden als dat gebuiren sal ), tresorie te zetten (trezoriers, financiële administrateurs te benoemen) die jaarlijks het geld ( omder stede goed ) van Schoonhoven mogen innen ( opvoeren, inzamelen) en uitgeven. 33 Voor de stadsbestuurders van Schoonhoven is deze stap naar financiële zelfstandigheid qua belang te vergelijken met het krijgen van het Keurrecht april - 2 mei 1441, Philips de Goede van Bourgondië (heer van Schoonhoven na de dood van Margaretha van Bourgondië op 8 maart 1441) roept Schoonhoven op naar Antwerpen ter dagvaart van de generale staten, later genoemd Staten Generaal. Het is de eerste dagvaart waar deze aanduiding bij gebruikt wordt. Het verschil met eerdere dagvaarten waar Schoonhoven wordt opgeroepen, is de aanwezigheid van de edelen en steden (de standen) uit de andere landen van de landsheer, onder meer Zeeland, Vlaanderen, Brabant en Henegouwen, naast Holland. Het onderwerp van het overleg is in 1441 de munt en een geschil met die van Pruyssen. Een volgende bijeenkomst van de Staten Generaal vindt pas plaats tussen 4 januari en 7 maart 1464 te Brugge. 34 Schoonhoven is zowel voor die van Antwerpen als van Brugge opgeroepen, maar of de stad zich uiteindelijk ook bevindt onder de steden van Holland die daar aanwezig waren, staat niet geheel vast bij gebrek aan bronnen. Schoonhoven wordt ook voor latere dagvaarten van de Staten Generaal opgeroepen april 1452, Gerrit van Poelgeest, ridder, kastelein van Schoonhoven, legt de eerste steen voor het nieuwe stedehuis. 36 Ook deze gebeurtenis vormt een keerpunt in de bestuurlijke geschiedenis. De Schoonhovense stadsbestuurders zullen meer dan 560 jaar onafgebroken tot 31 december 2014 in dit fraaie gebouw vergaderen om de stad te besturen juni 1480, Maximiliaan van Oostenrijk en Maria van Bourgondië (heer - als voogd van zijn vrouw - en vrouwe van Schoonhoven na de dood van Karel de Stoute), staan toe en geven, onze poorters en de gezamenlijk inwoners van onze stad Schoonhoven, dat onze schout, burgemeesteren, schepenen en gemene raad (Raad der Poorte) mogen kiezen 27 goede notabele en bekwame personen - elk gegoed boven 300 Rijnse gulden - welke 27 personen (later electeurs genoemd) voortaan jaarlijks op 4 november de voordracht maken voor nieuwe schepenen en burgemeesters. 37 Hoewel sinds 1386 uit het stede boeck vanden pappier zeker blijkt dat er jaarlijks twee burgemeesters en zeven schepenen worden benoemd, is het in deze oorkonde voor het eerst dat deze aantallen schriftelijk worden vastgelegd. 38 Ook is het voor het eerst dat er sprake is van een voordracht waaruit de graaf kiest. En ook voor het eerst wordt die voordracht voortaan gemaakt door de elite van de stad. Met dit privilege van 1480 wordt de bestuursverkiezing van Schoonhoven fundamenteel gewijzigd sinds het privilege van In feite bepaalt de economische elite van Schoonhoven voortaan zelf wie de stad het komende jaar zal besturen april 1539, de koningin douairière van Hongarije, Bohemen, etc. (Maria van Hongarije, zuster van Karel V, in 1530 aangesteld als landvoogdes over de Nederlanden), ordonneert dat voortaan de baljuw van Schoonhoven tevens zal zijn baljuw van Blois. Dit wegens klachten over de jarenlange wanpraktijken en corruptie van de baljuw van Blois, geuit door de burgemeesters van Haestrecht, Stolwijck, Vlist ende Bergambacht, gelegen in het baljuwschap en de jurisdictie van Blois. 39 Uit deze verklaring blijkt ondubbelzinnig dat het land van Blois voor 1539 een zelfstandig baljuwschap was met een eigen baljuw van Blois! Maar sinds wanneer blijft vooralsnog onduidelijk oktober 1542, keizer Karel V (als Graaf van Holland, stadsheer van Schoonhoven), geeft, het recht van jaarlijkse electie van de voor te dragen dubbeltallen, aan de aftredende burgemeesters en schepenen. Karel V herroept hier feitelijk het privilege van De electie heeft voortaan plaats op 3 november. De Graaf van Holland of zijn stadhouder zal hieruit twee burgemeesters en zeven schepenen kiezen voor het komende jaar. 41 De electeurs staan dus voorlopig buitenspel. Oorkonde van 20 juni 1480 uitgevaardigd door Maximiliaan van Oostenrijk en Maria van Bourgondie waarbij Schoonhoven het privilege krijgt voortaan een college van 27 electeurs te hebben welk college jaarlijks de voordracht zal maken voor nieuwe schepenen en burgemeesters. Met gezamenlijk zegel

6 Tekstfragmenten over de voorlezing vanaf de pui van het stadhuis van de vastgelegde voorschriften voor het bestuur van Schoonhoven op 27 januari (links) en 28 januari 1557 (rechts). Portret Prins Willem van Oranje in de raadszaal van het stadhuis van Als (laatste) stadsheer van Schoonhoven ( ) gaf hij de stad privileges op het gebied van de vrijheid van godsdienstuitoefening en belastingen en 28 januari 1557, schout, burgemeesteren en schepenen, stellen de voorschriften voor het bestuur van Schoonhoven op schrift. Deze regels worden vanaf de pui van het stadhuis voorgelezen aan de bevolking. Dit duurde maar liefst twee dagen oktober 1557, Philips II, verkoopt, aan de burgemeesteren der stad Schoonhoven uit naam van de stad, de afslag en het pondgeld van de vis binnen Schoonhoven, dat nu 27 pond per jaar kost, alsmede de markt- en watertollen binnen de stad die nu 2 pond 21 stuiver per jaar kosten, voor een bedrag van 1400 pond van 40 groten Vlaams maart 1559, Philips II, bepaalt, dat de electie voortaan weer gedaan wordt door 27 electeurs. Hij bepaalt opnieuw, dat de schout, burgemeesters, schepenen en gemene raet van onze stad Schoonhoven eenmalig nu (in 1559) 27 electeurs mogen aanstellen. De electeurs moeten weer notabele en bekwame personen zijn en boven 300 Rijnsgulden gegoed zijn. De electeurs mogen opnieuw zichzelf voortaan aanvullen bij overlijden of bij verlies van poortrecht van één van hen. De voordracht moet weer op dezelfde wijze als in 1480 was bepaald; echter moet de electie voortaan op 4 november gebeuren. 44 Feitelijk wordt het privilege van 1542 herroepen. Een jaar later, op 18 oktober 1560 kiezen burgemeesteren, schepenen en vroedschap van Schoonhoven opnieuw zelf de 27 electeurs februari 1577, de Prins van Oranje als stadhouder over Holland en Friesland (van Koning Philips II), staat de stad toe, de oude privileges enz. onverminderd te blijven gebruiken. De prins zal slechts een nieuwe baljuw en schout benoemen. De accijnzen en imposten (stedelijke belastingen) mogen tot profijt van de stad de komende drie maanden worden verhoogd, terwijl de afdrachten aan het gemene land van Holland drie maanden worden opgeschort. De stad - vertegenwoordigd in de personen van Gerrit van Couwenhoven, burgemeester, Egbert Melchior, tresorier, als gecommitteerden en gedeputeerden van burgemeesteren, schepenen, raad en vroedschap, en de poorters en inwoners van de stad Schoonhoven - aanvaardt vanaf nu de bescherming en het gouvernement (regering) van de prins. 46 De prins wordt hiermee stadsheer van Op 13 april leggen de baljuw, burgemeester Gerrit van Couwenhoven, en alle schepenen te Schoonhoven de eed af in handen van de commissarissen van de Staten van Holland, Willem van Zuylen van Nijevelt, en Pieter Adrian, burgemeester van Leiden. De trouw wordt gezworen aan den Coninck als Grave van Hollant onder t gouvernement van de prince van Orangien als zijne Ma(jestei)ts Stadthouder ende capiteyn generael mitsgaders des staten van den zelven lande juli1581, De Staten van Holland, stellen het Plakkaat van Verlatinghe vast. Alle ambtsdragers, bestuurders en schutters, ook die van Schoonhoven, moeten een nieuwe eed van trouw afleggen en hun gedane eed intrekken en zelfs beloven tegen hun afgezworen Koning Philips II te zullen optreden. 48 Een ongehoorde en nog nooit vertoonde gebeurtenis in het Europa van toen. In Holland en ook in Schoonhoven zullen stadsbestuurders (voorlopig) ressorteren onder de Prins van Oranje en de Sta ten van Holland. De bevoegdheden van de stadsbestuurders blijven van kracht. Tot besluit, samengevat Binnen Schoonhoven vormen de schepenen vanaf het vroegste begin de kern van het bestuur van de poort, later de stede of stad. Zij zijn de vertegenwoordigers uit de eigenaren van grond in de nederzetting. Zij zijn degenen die uit het ongeschreven gewoonterecht van die tijd het recht vinden, of vonnissen. Met de baljuw als voorzitter vormen de schepenen het hoge gerecht; met de schout idem dito het lage gerecht. Onder voorzitterschap van de baljuw vormen de schepenen samen met de raden of burgemeesteren het orgaan (later magistraat genoemd) dat het keurrecht uitoefent en keuren boven 5 schellingen vaststelt. Keuren onder 5 schellingen kunnen door de rechter (of schout), de schepenen en de Raad der Poorte worden vastgesteld. De Raad der Poorte is - naar verluidt - het gemeenschapsorgaan van de poortergemeenschap. Voor Schoonhoven weten we er nog weinig van. De samenstelling noch de wijze waarop deze raad tot stand komt of hoe de opvolging is geregeld, kennen we op dit moment niet. Vanaf 4 juli 1322 is de vrije stad Schoonhoven zelf een overheid. De stad bezit nu keurrecht en kan zelf verordeningen maken die voor de bevolking van de stad gelden. Vanaf 1440 is er ook een zelfstandig financieel apparaat: eigen tresoriers zorgen voortaan voor de ontvangsten en de uitgaven van de stad. In 1480 krijgen, goede notabele en bekwame personen, gegoed boven 300 Rijnse gulden, invloed op de samenstelling van het stadsbestuur. Later worden deze personen electeurs genoemd. Met een korte onderbreking ( ) zal deze elite door hun invloed, het bestuur van Schoonhoven na 1581 de Republiek inloodsen. De bestuurders van Schoonhoven treden ook naar buiten op. Zij representeren dan de belangen van de stad op hoger, landsheerlijk niveau. Met ingang van 1324 nemen klaarblijkelijk de schepenen deel aan dagvaarten, het overleg van de graaf met de andere steden en de edelen van het Graafschap Holland. Na 1438 worden de edelen en steden de standen genoemd, en nog weer later de Staten. Dit overleg tijdens de dagvaarten mondt zodoende uit in de vergaderingen van de Staten van Holland waarin Schoonhoven de 10 de stemhebbende stad zal zijn. Het bouck in t Welcke gheschreven staen by specificatie Dordonn(ant)ien ende keuren van der stede van Schoonhoue byder Vroetschap gheordineert anno stilo communi