Ik kijk naar de maan die schijnbaar roerloos in de lucht hangt. Als ik één oog dichtknijp, zie ik hoe de maan schijnbaar schuift langs een tak.

Transcriptie

1 Langzamer dan de oudste steen... De tijd in de literatuur Remco Ekkers 2012 Ik kijk naar de maan die schijnbaar roerloos in de lucht hangt. Als ik één oog dichtknijp, zie ik hoe de maan schijnbaar schuift langs een tak. Ik ga een artikel over de tijd lezen, gezeten in dezelfde positie als zoëven. Als ik het uit heb, zie ik dat de maan een flink eind is opgeschoven. Het schuiven van de maan heeft de tijd zichtbaar gemaakt. Ik herinner me een gedicht van Paul van Ostaijen: Melopee Onder de maan schuift de lange rivier Over de lange rivier schuift moede de maan Onder de maan op de lange rivier schuift de kano naar zee Langs het hoogriet langs de laagwei schuift de kano naar zee Schuift met de schuivende maan de kano naar zee Zo zijn ze gezellen naar zee de kano de maan en de man Waarom schuiven de maan en de man getweeën gedwee naar de zee Muziek (melopeeritmisch gezang) roept niet alleen de bron op, maar laat ook de voorvoelde delta en de monding zien. Je kunt zeggen dat een rivier de monding voorspelt, maar misschien ook dat de monding (de toekomst) het heden en verleden bepaalt. De zon gaat op en na een tijd weer onder. Ik weet dat de aarde waarop ik liep of schaatste op die dag een eind is opgeschoven. Ik kan het voortgaan van mijn bewegingen meten aan de groei van mijn nagels, haren, kinderen. Wat is de tijd of wat is tijd?

2 Nu is mijn vader dood, nu mijn moeder, straks ben ik zelf dood en achter mijn naam staat niet meer alleen een geboortedatum. Ik ben opgekomen en verdwenen. Wie voorbij ging is duidelijk. Mag ik ook zeggen dat de tijd voorbij ging, dat ik op zoek zou kunnen gaan naar de verloren tijd, of is dat beeldspraak? Gaan de boeken van Proust over tijd of kun je beter zeggen dat ze gaan over herinnering? Niet de tijd gaat voorbij; wij gaan voorbij. --- Uren, dagen. Dat we voorbijgaan en Klaas Pieters Wouda bijna twee eeuwen terug in Wierum is gebleven en aldaar op de wierde nog steeds rust met Evert, Albert, Trijntje, Jan en Annie, en dat daar Rinze Hooijenga nog bij mocht, achttien en wel - hij reed geweldig trekker en kon mijn zoon van nog geen dertig zijn nu -, dat is hoogstaand voor een verhevenheid die 't moeilijk heeft en dankzij baggerklei en meidoornheg z'n leven nog mag rekken totdat de logica van de overmacht van inklinken en leegschrapende wind het laatste en langste lacht. uit: 'De wierde van Wierum', Anton Korteweg Ik zag foto's van jonge mensen en daarnaast van dezelfde mensen 60 jaar later. Wat tijd met ons doet. De verwoesting. Een mooie huid niet alleen gerimpeld, maar ook gevlekt, verslapt en aangetast.

3 Maar is het de tijd die dat doet? Waarom zeggen we dat zo? Is slijtage tijd? En nog een opmerking over die foto's. Je kon zien dat de geportretteerde dezelfde was gebleven. Dwars door alle veranderingen bleef de persoon zichtbaar. Vroeger en nu: het wezen onveranderd. Henri Bergson noemde de beleefde tijd de werkelijke of reële tijd. Met het adjectief 'reëel' heb ik moeite. Is de tijd van de zandloper niet reëel? Bedoeld is natuurlijk 'invoelbaar'. Er zijn volgens Bergson twee manieren om naar de wereld te kijken, een analytische en een metafysische. Hij zet deze twee manieren uiteen in zijn 'Inleiding in de metafysica'. De wetenschap beschouwt de wereld analytisch en zet daarmee de wereld stil. Bergson werkt vooral de metafysische manier uit, waarbij de wereld in zijn dynamiek wordt beschouwd. Door middel van l'intuition (de intuïtie) kun je de wereld metafysisch kennen. L'intuition is een vorm van inleving of intellectuele sympathie. Bergson vond een mooi beeld om het begrip 'durée' te verduidelijken. Vestdijk wijst daarop in zijn essay bij de dood van de filosoof/literator: 'De beeldende filosoof' (De Poolse Ruiter, p. 132). In een muziekstuk vloeit het ene uit het andere voort; het vorige maakt deel uit van het volgende, zoals bij een sneeuwbal die een helling afrolt. De oude lagen sneeuw liggen opgesloten in de nieuwe. Het mechanistisch wereldbeeld vergelijkt hij met een film: aaneengeregen momentopnamen. De continuïteit van de film is maar schijn. Pasen Terwijl het zo lang duurt gaat het toch steeds voorbij als passie-muziek, die herhaald stroomt en stroomt tot het stil is. De dag begint, de klok tikt postzegels worden gestempeld de brief bezorgd en je woont

4 al niet meer bij het water. Zoals je hangt in de lucht gesprongen, aan de parachute razend snel nader je de aarde. Kerstmis? Het is al Pasen. R.E. uit: 'Het gras vergeten', Ik moet denken aan een Chinees sprookje dat ik ooit las en nooit meer terug kon vinden. het ging over een prins die een klosje krijgt waarop zijn levensdraad is gerold. Hij wil weten hoe het is als hij een vrouw ontmoet en windt het klosje af. Daarna wil hij weten hoe het is om kinderen te krijgen en hij rolt het klosje af. Daarna hoe het is om zijn vader de koning op te volgen. En zo voort. En dan is het klosje leeg en is hij dood. Heimwee naar een sprookjestekst Ik ken de lijnen van het verhaal maar zoek de woorden op hun rij om te beleven wat mij vroeger raakte bij het lezen van de tekst: hoe de jonge prins zijn leven wegtrok als garen van een houten klos in snelle rukken naar een volgend moment dat hij weer niet beleefde. Zijn haken naar liefde, het genieten,

5 een kind, de macht in steeds wijdere cirkels, deed hem springen van ring naar ring, tot hij verdween in niets. Nooit ondergedompeld, volgedronken, bitter of zoet, maar verdronken in voorbijgaan, jagend naar wat kwam. Ik verlang zo naar die tekst. Ik realiseer me dat de laatste regel aangeeft dat ik dezelfde fout maak. Fout? Ja, leven ad interim is niet goed. Je moet leven in het heden. Marina Abramovic, performance kunstenaar, wil dat wij via haar werk weer gevoel krijgen 'voor het kostbaarste dat wij bezitten, maar waar de technologie ons van berooft: tijd.' Die tijd wil zij ons teruggeven door hem via haar langdurige, fysieke performances tot een intense ervaring te maken, de ervaring vrij te zijn van de dagelijkse wereld en tegelijk stevig verankerd in het hier en nu. (De Groene Amsterdammer, ) Zij deed dat o.a. door in New York urenlang aan een tafel te zitten, in zich zelf bezonken. Bezoekers konden tegenover haar plaats nemen. Zij stroomden toe in het Museum of Modern Art en hun ervaringen waren indrukwekkend emotioneel. Het Grieks maakt onderscheid tussen kronos, de snijdende, meetbare tijd en kairos, het geschikte moment, de uitgelezen kans om een doel te bereiken. Kairos was het jongste goddelijke kind van Zeus. De naam Caerus duidde de vergelijkbare Romeinse godheid aan, die ook Occasia of Tempus heette. In de Fabels van Aesopus van Phaedrus geeft boek 5, fabel 8 een beschrijving van Kairos, onder de Latijnse naam Tempus: Het Moment In vliegende sprint, balancerend op de rand van de snede, kaal met een haarlok op zijn voorhoofd, het lichaam bloot - greep je hem vooraf, houd je hem vast, maar eenmaal ontsnapt

6 kan Jupiter zelf hem niet eens terughalen - zo geeft hij uitdrukking aan het korte moment dat daden mogelijk zijn. Om resultaten niet mis te lopen door getreuzel bedacht men in het verleden dit beeld van Het Moment. Welke dichter heeft niet geschreven over de tijd? Geswinde Grijsart die op wackre wiecken staech, De dunne lucht doorsnijt, en sonder seil te strijcken, Altijdt vaert voor de windt, en ijder nae laet kijcken, Doodtvijandt van de rust, die woelt bij nacht bij daech; Onachterhaelbre Tijdt, wiens heten honger graech Verslockt, verslint, verteert al watter sterck mach lijcken En keert, en wendt, en stort Staeten en Coninckrijcken; Voor ijder een te snel, hoe valdij mij soo traech? Mijn lief sint ick u mis, verdrijve ick met mishaeghen De schoorvoetighe Tijdt, en tob de lange daeghen Met arbeidt avontwaerts; uw afzijn valt te bang. En mijn verlangen can den Tijdtgod niet beweghen: Maer t schijnt verlangen daer sijn naem af heeft gecreghen, Dat ick den Tijdt, die ick vercorten wil, verlang. P.C.Hooft In de materie geldt de wet van het verval, de entropie. In ons leven geldt ook de wet van opbouw, syntropie. Edmund Burke: De maatschappij is niet alleen een samenwerking van de levenden, maar van de levenden, de overledenen en de nog niet geborenen.

7 De laatste groep is interessant: hoe kunnen de ongeborenen deel uit maken van de maatschappij? Dat kunnen ze omdat ze leven in de verbeelding van de levenden, omdat de levenden hun gedrag laten bepalen door de toekomst. Mijn handelen kan doelgericht zijn; ik laat zo de toekomst mijn nu bepalen. Ik ben op weg naar de tijd waarin alles heel wordt. De bekende uitspraak is: uit het verleden komt het heden, uit het nu wat worden zal. Maar de vorige zin zegt dat de toekomst het heden bepaalt. Retro-causaliteit? De causale tijd regeert in verspreidende, uiteengaande systemen, bijvoorbeeld ons uitdijend heelal. Daar heerst entropie; alles valt uiteen. Een glas valt altijd kapot, nooit heel. De tijd gaat vooruit, van het verleden naar de toekomst. De retrocausale tijd regeert in verdichtende, samenvallende systemen, bijvoorbeeld zwarte gaten. Daar gaan gevolgen vooraf aan oorzaken. Daar heerst syntropie; de dingen worden heel. De tijd loopt terug, gaat van de toekomst naar het verleden. We kennen syntropie ook in de biologie, bijvoorbeeld bij de ontwikkeling van een kind in de moederschoot. Hier wordt energie toegevoegd. In de supercausale tijd is er een balans tussen uiteengaande en samenvallende krachten. Verleden, heden en toekomst zijn tegelijk aanwezig: een eeuwig nu. Een voorafschaduwing van wat zich nog niet gerealiseerd heeft. Iemand zei me ooit: 'Jij wordt wie je bent en vroeger beloofde te zijn.' Syntropische verschijnselen gehoorzamen volgens de wiskundige Luigi Fantappiè aan twee tegengestelde principes van finaliteit, in beweging gebracht door een finale oorzaak die zich in de toekomst bevindt, namelijk differentiatie en het nietreproduceerbaar zijn in een laboratorium. Fantappiè herkende ze in de natuur. De oorzaken in de toekomst worden attractoren genoemd. Causaliteit behoort bij de entropische wereld; finaliteit behoort bij de syntropische wereld. Leven betekent neigen naar attractoren. Als je je voelt aangetrokken tot een doel, kun je dat liefde noemen. Liefde als levenswet. Het leven van Henriette Roland Holst werd bepaald door de liefde. Haar keuzes en handelingen werden gestuurd door liefde voor de mensheid. Dat was niet sentimenteel; dat was meestal hard en moeilijk. De wet van mechanische oorzaken is de wet van niet-leven, de wet van dood. De wet van liefde is die van samenwerking tot steeds hogere doelen. Een attractor of aantrekker is iets waar een dynamisch systeem in de loop van de tijd naar toe evolueert. Is zo'n attractor beschreven door McEwan in Child in time?

8 De hoofdpersoon Stephen gaat na maanden eenzaamheid op bezoek bij zijn vrouw Julie.. Hun huwelijk is stuk gemaakt door het ontroostbare verdriet na de raadselachtige verdwijning van hun jonge dochter. Julie heeft een klein huisje in een bosaanplant gekocht. Lopend daar naar toe stapt Stephen door een leegte. Ieder gevoel van voortgang en daardoor ieder gevoel van tijd verdween. Na lang lopen komt hij terecht in een tijd van mentale witte ruis. Hij komt op een plek waar hij nooit is geweest, maar die hij door en door kent. Hij komt in een verleden van vóór zijn geboorte.. Hij weet wat er komen gaat, een kroeg, The Bell. Hij voelt angst. Tegen een houten bank aan de voorkant staan twee nieuwe, maar ouderwetse fietsen. Het regent. Door het raam ziet hij een paar en hij weet dat het zijn ouders zijn. Ze zijn in een gesprek gewikkeld over haar beginnende ontijdige zwangerschap. Zijn aanstaande moeder kijkt naar buiten, naar het schijnt dwars door hem heen. Hij bevond zich in een andere tijd maar het overweldigde hem niet. Later hoort hij van zijn moeder dat in dat gesprek, toen, in The Bell, besloten werd de baby in haar te laten groeien. Zij keek door het raam en zag een krijtwit gezicht van een kind, dat smeekte om te mogen leven. McEwan speelt vaker met de tijd. Stephen maakt een ongeluk mee van een vrachtwagen. Hij kan maar ternauwernood een botsing vermijden. Dat wordt verteld in slow motion. Een oudere vriend belandt in een regressie. Hij wordt schijnbaar weer een kleine jongen die in bomen klimt, naar een boomhut. De vrouw van de vriend vertelt hem over vele theorieën over de tijd. In een van die theorieën wordt de wereld elk kleinste onderdeel van een seconde in een oneindig aantal mogelijke versies verdeeld, die zich constant vertakken en uitbreiden, waar het bewustzijn zich geraffineerd een weg doorheen baant om de illusie van een stabiele realiteit te wekken. Ze ontvouwt allerlei theorieën, te veel om hier te citeren, maar het is duidelijk: ze hebben met het thema van dit boek te maken. Eén van de uitspraken is eenvoudig en gaat over de beleefde tijd. Men bedoelt dat je in meestal gelukkige momenten vergeet dat de aarde blijft draaien, dat kalenderblaadjes niet geldig meer zijn. Voor de uitvinding van de klok leefden we met de zon, met ons gevoel voor tijd, na de veertiende eeuw gingen we geloven in een onafhankelijke wereld van mathematisch meetbare volgorden. De uren van de klok bepaalden onze daden en gedachten. Het is half een; ik ga een boterham eten. Mogen we al aan de sherry? Ja, het is net over vijf. We luisteren bij het bepalen of we gaan eten, drinken, slapen niet meer naar onze zintuigen, naar ons lichaam, maar naar de klok.

9 In het oude Germaanse Gudrunlied zingt Harrandi een moeilijk lied, dat niemand kon leren. De tijd die je nodig had om duizend mijl te reizen ging voorbij terwijl je luisterde naar de melodie. Longfellow verhaalt van een Germaanse legende waarin mensen ademloos luisteren naar vogelgezang. Er is een monnik, Felix, die zich verbaast over Gods woord dat duizend jaren zijn als een dag. Hij gaat er over nadenken in een bos. Daar hoort hij een sneeuwwitte vogel zingen. De monnik luisterde ademloos. De jaren gingen voorbij en toen hij terugkeerde in het klooster, bleek alles anders. Er waren allemaal nieuwe monniken. Men keek in de kloosterarchieven en daarin stond dat op een dag, duizend jaar geleden, de monnik Felix was weggegaan en nooit teruggekomen. Dat was de kracht van het onsterfelijk gezang: duizend jaren gingen voorbij als een uur. Wat voor dag is het vandaag? Ook als je dat niet weet, wordt het avond, nacht en weer ochtend. In De Toverberg van Thomas Mann vertrekt Hans Castorp naar een sanatorium voor een bezoek aan zijn neef. Hij zou een paar weken blijven. Het verblijf duurde uiteindelijk zeven jaar, als het ware verheven boven tijd en ruimte. De tijd is er ijl als de lucht, zo ijl dat zij op de eeuwigheid begint te lijken. In de tweede winter maakt hij een skitocht in de buurt. Hij verdwaalt. Toen hij vertrok was het mistig, maar er steekt plotseling een zware storm op. Het is min 20 en de wind snijdt als messen. Met de moed der wanhoop ploegt hij verblind door in de sneeuwstorm. Hij begint vreemde taal uit te slaan, mompelend, beschouwt zichzelf met afstandelijke ironie. Hij voelt een sterke neiging om uit te rusten in de sneeuw en dood te vriezen. Hij vecht nog door. Na een uur, denkt hij, komt hij weer bij een gesloten houten hut. Het was een nutteloze boog die hij gemaakt had, naar waar hij terugkwam net als de begoochelende loop van het jaar. Hij kijkt op zijn horloge; er blijkt slechts een kwartier om te zijn gegaan. De tijd is uitgedijd, dacht hij. Mann vertelt twaalf minuten in twaalf bladzijden; een mooi voorbeeld van vertraging. Castorp doet wat hij in deze omstandigheden niet zou moeten doen: hij drinkt port uit een meegebrachte flacon, heel onverstandig in die omstandigheden. Hij raakt buiten bewustzijn. Hij droomt over mooie mensen die op een strand muziek maken en dansen. Hij ziet daarachter verwilderde vrouwen die een kind verscheuren en met bebloede bekken verslinden. Mann schrijft: De mens mag omwille van goedheid en liefde de dood geen heerschappij toestaan over zijn gedachten.

10 De hallucinatie lijkt uit te komen op een mystiek visioen, waarin hij de kracht en de macht van de liefde ervaart. Hij meent de hele nacht in de sneeuw gelegen te hebben, maar het blijken maar tien minuten geweest te zijn. De storm is gaan liggen, de sneeuw verdwenen en hij kan terug skieën naar zijn Berghof. Hoe gemakkelijk zou hij zijn bevroren tot eeuwige stilstand. In De eigen dood vertelt de Hongaarse schrijver Péter Nádas over zijn hartinfarct en hoe hij tijdens de behandeling lijkt te sterven. Het al ging werkelijk in vervulling. Het nam me mee. Niet naar buiten, mijn bewustzijn uit, zoals het flauwvallen doet, maar naar binnen, het bewustzijn in. Hij voelt dat hij sterft en dat vervult hem noch met vreugde, noch met verdriet. Met geen enkel gevoel dat mij tot nu toe bekend is. Maar vergeten doe ik het ook niet. Het beste zou men nog kunnen zeggen dat het menselijk tijdsbesef zich opent, en wel tegelijkertijd naar voren en terug. Het heden van de dood kent verder geen ruimtelijke of temporele grenzen. (...) Ik ervaar de totaliteit van mijn herinnering, en hetzelfde doet met mij het ruimtebesef. Ze zijn in elkaar geschreven. (...) Terwijl in mijn bewustzijn de tijdrekening nog werkt, kijk ik erop terug, tegelijkertijd zijn afzonderlijke lagen en gebeurtenissen achter me latend. In de tijdloosheid is geen plaats voor het vergeten. Hoe leeft men in primitieve culturen, waar alleen de zon van belang is en natuurlijk het honger- en dorstgevoel? Er moet eten verzameld en klaar gemaakt worden. De kinderen worden ouder en moeten nieuwe opdrachten krijgen. Er moet gezaaid en geoogst worden. Is er een ander wezenlijk verschil met ons dan dat wij meer rigide met onze werkafspraken omgaan? 'Als het duister wordt, gaan we samen op jacht. Ik wacht op je bij de grote boom bij de rivier.' Is er wezenlijk verschil met: 'Om acht uur vanavond wacht ik op je op de parkeerplaats bij het dorpsplein.'? Als Joke Hermsen het heeft over 'de op hol geslagen tijd', is ze dan slachtoffer van een al te bekende metafoor? Waarom zegt ze niet eenvoudig dat wij in onze samenleving steeds grotere claims op elkaar leggen? Je moet dit en dat, werken van acht tot vier of van tien tot zes of nog langer om je geld te verdienen, om dat vervolgens uit te geven op een volgeplande vakantie. Wat heeft dat met het raadsel tijd te maken?je kunt het beter de dwang van het kapitalisme noemen. Laat de raderen van de industie wat langzamer draaien, zodat de mensen zich niet hoeven uit te putten. Bescherm de mensen tegen opgewonden reclame, tegen nog mooiere, betere produkten, tegen versnellend consumentisme.

11 Kousbroek heeft het over een beroemd gedicht in zijn kleine essay 'Het Mössbauereffect'. Tijddilatatie (dilatatie uitrekking) is het verschijnsel dat volgens een stilstaande waarnemer de tijd van een bewegende waarnemer trager verloopt. Het effect is uiterst gering bij alledaagse snelheden, maar wordt merkbaar als de snelheid de lichtsnelheid nadert. Een veel aangehaald voorbeeld om de consistentie van dit effect aan te tonen, is de tweelingparadox. Tijddilatatie wordt verklaard door de speciale relativiteitstheorie en kan eenvoudig afgeleid worden uit het gedachte-experiment met de Lorentzklok. Kousbroek schrijft: De begrippen snel en langzaam zijn afkomstig uit de mechanica van beweging. Iets dat snel beweegt is iets dat in een gegeven tijdsinterval een grotere afstand aflegt dan iets dat langzaam beweegt.' Als je dit toepast op bijvoorbeeld menselijk leven is het van belang een onderscheid te maken tussen de doorleefde tijd van de waarnemer en de tijd van de buitenwereld. Wie zogenaamd langzaam leeft, legt weinig afstand af; in de loop van een mensenleven is de ik-waarnemer maar enkele minuten gevorderd. De buitenwereld lijkt stil te staan. Hoe komt het dat een intelligente dichteres zo'n fout kan maken? Tijd Ik droomde, dat ik langzaam leefde... langzamer dan de oudste steen. Het was verschrikkelijk: om mij heen schoot alles op, schokte of beefde, wat stil lijkt. 'k Zag de drang waarmee de bomen zich uit de aarde wrongen terwijl ze hees en hortend zongen; terwijl de jaargetijden vlogen verkleurende als regenbogen... Ik zag de tremor van de zee, zijn zwellen en weer haastig slinken,

12 zoals een grote keel kan drinken. En dag en nacht van korte duur vlammen en doven: flakkrend vuur. De wanhoop en welsprekendheid in de gebaren van de dingen, die anders star zijn, en hun dringen, hun ademloze, wrede strijd... Hoe kón ik dat niet eerder weten, niet beter zien in vroeger tijd? Hoe moet ik het weer ooit vergeten? uit: 'Parken en woestijnen', Vasalis Het beroemde gedicht 'Tijd' is heel vaak besproken en becommentarieerd. Meestal ging het dan over de vraag of iemand die langzaam leeft om zich heen alles in een ijltempo ziet opschieten en Gerrit Krol vroeg zich of een eendagsvlieg sneller leeft dan een mens. Rudy Kousbroek bemoeide zich er mee, maar Vasalis begreep niet waar men zich druk over maakte. Onlangs zijn bij boringen in de diepzee bacteriën gevonden die zo intens traag leven, dat ze in duizend jaar slechts één micromol zuurstof per liter water verbruikten. De bacteriën deelden zich maar eens in de duizend jaar: zij zijn de traagste organismen op aarde. Gaat voor die bacterie de omgeving heel snel of juist heel traag, zoals Kousbroek veronderstelt? Je kunt het gedicht van Vasalis lezen als de expressie van een verschrikking. Haar droom ging over een snel veranderende wereld, alsof de evolutie in een film versneld wordt afgedraaid. De ik beleeft groei als een agressieve 'drang waarmee / de bomen zich uit de aarde wrongen / terwijl ze hees en hortend zongen'. Let op het gebruik van de r en ook de klankwerking van 'hees en hortend zongen'. Het gedicht eindigt met: '-De wanhoop en welsprekendheid / in de gebaren van de dingen, / die anders star zijn, en hun dringen, / hun ademloze, wrede strijd...'

13 Tenslotte vraagt de ik zich af hoe ze dat nooit eerder had gezien. Nu in de droom wordt het duidelijk. Stilstand, niet zijn, lijkt te verkiezen boven leven. In de bundel er naast, staat een gedicht over de lente. Ook daar een versnelling door het vlagende licht over 't land, maar dan staat er: 'Ik had vergeten hoe het was / en dat de lente niet stil bloeien, / zacht dromen is, maar hevig groeien, / schoon en hartstochtelijk beginnen, / opspringen uit een diepe slaap, / wegdansen zonder te bezinnen.' Ook hier dus de stilstand in de diepe slaap, maar de reactie er op lijkt positief, 'wegdansen zonder te bezinnen.' Maar als je je nu wel zou bezinnen? Zou je dan in de diepe slaap willen blijven? In dromen komt dit allemaal, op natuurlijke wijze voor. Men wordt oud, maar iets blijft hetzelfde. Vallende regen Als jonge man luisterend naar de regen vol vreugde om het zingen van de meisjes op de buitengalerij boven het water. Achter hen zag ik de schemerende rode kaarsen en de zijden gordijnen. Als volwassen man luisterend naar de regen vluchtend op een boot over de wijde rivier onder lage bewolking, hoorde ik boven mij de roep van een gans, worstelend met de westenwind. En nu luister ik opnieuw naar de regen in mijn kleine cel. Mijn haar is grijs. Ik aanvaard treurnis en geluk, eenzaamheid gezelschap met gelijk gemoed. Ik hoor de regen vallen op de trappen van de tempel

14 tot een nieuwe dag komt, in helderheid. (Jiang Jie) (Vertaling R.E., met dank aan Jan Engberts) Er moet altijd van alles met je leven, zeker als je ouder wordt: je moet de gelukkige seizoenen boekstaven, maar ook je ongelukkige handelingen. Je moet het feit dat je in je ouderdom verkeert accepteren. Je moet nog je laatste boodschappen doen. Je moet je kinderen nog bijstaan. Je moet het onmogelijke. Je moet bewijzen verzamelen voor wat fout ging. Je moet afscheid nemen van je huis. Je moet nog wat schrijven, alsof het nog heel lang kan, een beetje ouderwets, dat is waar, op een typemachine, maar het is leesbaar. Je moet je graf klaar maken. Je moet je neerleggen bij het verdwijnen van het nu voor de eeuwigheid. Het gedicht van Kouwenaar zegt het veel beter: men moet Men moet zijn zomers nog tellen, zijn vonnis nog vellen, men moet zijn winter nog sneeuwen men moet nog boodschappen doen voor het donker de weg vraagt, zwarte kaarsen voor in de kelder men moet de zonen nog moed inspreken, de dochters een harnas aanmeten, ijswater koken leren men moet de fotograaf nog de bloedplas wijzen zijn huis ontwennen, zijn inktlint vernieuwen men moet nog een kuil graven voor een vlinder het ogenblik ruilen voor zijn vaders horloge Gerrit Kouwenaar (1923)

15 Uit: de tijd staat open, Querido, Amsterdam 1996