De interoperabiliteit

Transcriptie

1 Vakblad voor mobiele communicatie in de openbare orde & veiligheidssector en het bedrijfsleven Jaargang 32, maart 2011 Actueel Communicatie rondom een techno-feest Praktijk Eindhoven Airport naar digitaal De interoperabiliteit van SDR

2 Verbinding maart Firato Inhoud Actueel Mission critical wireless communicatie- & ICT oplossingen Analoge en digitale radio-infrastructuren (TETRA, DMR, ) Indoor dekking in Special Coverage Locations (C2000, GSM/UMTS, Private GSM, WiFi,..) Portofonie, marifonie, paging, meldkamersystemen Mobiele Data Terminals (MDT s) Fysische beveiliging: Personen Zoek Installatie (PZI), camerabeveiliging, toegangscontrole, Virtualisatie, Security, informatiebeveiliging, Optimalistatie, Migratie, Hosting, en nog veel meer! redactioneel inhoud Ik heb redelijke wat beurzen bezocht. Mijn vuurdoop was de Firato in de Amsterdamse RAI. Het was in de tijd dat TDK nog hip was en Teletekst net in Nederland was geïntroduceerd. Ik vond het leuk om toen tussen de televisieschermen te wandelen. Opvallend was dat er elke dag Nieuws was. Nieuws met een hoofdletter, inderdaad. Elke dag was er wel een presentatie die de krant haalde. Sindsdien heb ik een flinke lijst van beurshallen afgewandeld: New York, Londen, München, Stuttgart, Parijs en natuurlijk Utrecht, Amsterdam, Gorinchem en Hardenberg. En onlangs in Barcelona het Mobile World Congres en in Hannover de Cebit. En in al die tijd is er iets wezenlijks veranderd. Er is namelijk geen nieuws meer op de beurs te vinden. Natuurlijk, er is wel eens een presentatietje. In Barcelona was het een 3D-telefoon. Leuk. Tijdens de Cebit, een ict-beurs, was er slechts nieuws vanwege grote woorden van de Turkse president (Turkije was mede-sponsor). De oorzaak dat er geen nieuws (en zeker niet met een hoofdletter N) meer tijdens de beurs is? Het is niet alleen de toename van internet. Een decennium geleden was er ook al geen nieuws a la compact-disc. Nee, het lijkt er op dat er veranderingen hebben plaatsgehad in de ontwikkelingscyclus. Was het tijdens de Firato zo dat Philips en Sony samen een product ontwikkelden, het perfectioneerden en op de markt brachten, vandaag de dag is dat anders. Nu zijn er allemaal deelontwikkelingen die samen weer een deelontwikkeling van een grotere ontwikkeling zijn. Klinkt vaag? Een voorbeeld. Uiteindelijk zullen we qua telecom gaan naar een wereldwijd breedbandig netwerk, always connected, altijd snel, gevuld met heel veel data. Druk op de knop en je ziet alle vluchtwegen virtueel geprojecteerd. Dat is de toekomst. Maar het gaat stap voor stap in een gestaag tempo. Het is slechts zichtbaar in trends. De trends die ik signaleerde bij het World Mobile Congres? Meer breedband, meer tablet, meer NFC. En tijdens de Cebit? Alles wordt softwarematig. Stap voor stap. Henk van Beek Uitgever De communicatie rondom een techno-feest Convergentie in mobieltjesland Thema SDR of hardware? De interoperability van SDR Interview Techniek en menselijke maat in balans Techniek Frequentiebeleid met hinkstapsprongen Praktijk Eindhoven Airport naar digitaal Praktijk ISI komt maar nauwelijks op gang En verder Kort nieuws 4 Productnieuws 40 Column 6 Ralf Mohnen Column 41 Gert Jan Wolf Column 42 Maarten Oberman SAIT Zenitel Netherlands B.V. Microfoonstraat 5, 1322 BN Almere, P.O. Box 30350, 1303 AJ Almere T F E info.netherlands@saitzenitel.com Meld je nu aan voor de nieuwsbrief van Verbinding Kijk op

3 4 kort nieuws Verbinding maart 2011 Verbinding maart Contract LCMS ondertekend Donderdag 3 maart hebben Dhr. Papperse van het NIFV en Dhr. Simons van Capgemini (als vertegenwoordiger van het consortium met Getronics, ESRI en Geodan) het contract voor het Landelijk Crisismanagement Systeem 2.0 ondertekend. Met de ondertekening van het contract wordt de gunningsfase van de aanbesteding van het LCMS 2.0 door het landelijk project Netcentrisch Werken (NIFV) afgerond. bron: ministerie van Defensie Vandaag hebben we een zakelijke overeenkomst getekend en het is heel belangrijk om zakelijk goede afspraken te maken. Maar ik hoop dat we samen met de leverancier tot een partnerschap kunnen komen. Ik wil graag schouder aan schouder met hen en de Veiligheidsregio s werken aan de versterking en ontwikkeling van informatievoorziening en -uitwisseling tijdens incidenten en mogelijke crises nu en in de toekomst. Frits Gronsveld, Project directeur landelijk project Netcentrisch Werken De aankomende maanden wordt het LCMS 2.0 ingericht en getest, eind juni wordt het opgeleverd. In juli wordt begonnen met de uitrol van LCMS 2.0 in de veiligheidsregio s en het NCC en LOCC. Het is de bedoeling dat voor 1 januari 2012 alle veiligheidsregio s en het NCC en LOCC netcentrisch werken en hierbij het LCMS 2.0 gebruiken. Het LCMS2.0 is een informatiesysteem dat kan worden gebruikt door alle bij een crisis of ramp betrokken hulpverleners zowel in de koude(voorbereiding) als de warme(crisis) fase. Capgemini en haar onderaannemers Esri Nederland, Geodan IT en Getronics hebben de afgelopen periode met veel energie gewerkt aan het ontwerpen van een crisismanagement oplossing die voldoet aan vrijwel alle eisen van het door NIFV/Netcentrisch werken opgestelde bestek. Onze invulling van LCMS 2.0 is ontworpen om te worden gebruikt en te blijven functioneren in de meest extreme crisissituaties, waarbij redundantie en synchronisatie voor de meest veeleisende rollen tot op werkplekniveau zijn doorgevoerd. LCMS 2.0 is gebaseerd op de netcentrische werkwijze, waardoor de informatievoorziening geen hiërarchische indeling meer kent maar een functionele. Het sluiten van het contract is voor Capgemini en haar partners het begin van een langdurige samenwerking met het NIFV/ Netcentrisch werken en de Veiligheidsregio s, waarin gezamenlijk opgetrokken moet worden om de netcentrische werkwijze succesvol in het domein van crisismanagement te implementeren. bron: ministerie van Defensie Sepura levert portofoons aan KMAR Sepura blijft de Koninklijke Marechaussee de portofoons leveren. Het in 2009 verkregen contract wordt verlengd. Het bedrijf levert 3500 STP8000 portable TETRA radio s. Een van de belangrijke aspecten bij het verkrijgen van de order was de ruggedness van de toestellen. Daarnaast zijn de portofoons geschikt voor het C2000-netwerk. De opdracht wordt in samenwerking met Abiom uitgevoerd. Testen van co-existentie digitale NTV en LTE Wereldwijd wordt het frequentiespectrum tussen circa 700 MHz en 900 MHz, oorspronkelijk gereserveerd voor verzending van TV signalen, gedeeltelijk vrijgemaakt voor de nieuwe LTE mobiele communicatie techniek. Dit resulteert in de noodzaak voor zowel fabrikanten en aanbieders van kabel TV en terrestrisch TV, alsmede die van de mobiele communicatieinfrastructuur en -apparatuur, om diepgaande testen uit te voeren wat betreft interferentie op hun producten om daarmee de kwaliteit van de TV én LTE service te waarborgen. Om een duidelijk beeld te geven van deze problematiek en tevens aan te geven welke metingen op hoogfrequent niveau nodig zijn om interferentie en kwaliteit van service te beoordelen heeft Rohde & Schwarz de application note Coexistence Digital TV and LTE uitgegeven. Renesas en Nokia testen 1800 Mhz LTE Het Amerikaanse Renesas en Nokia Siemens Networks hebben samen een LTE-veldtest uitgevoerd in het 1800 Mhz-spectrum. Er werd gebruik gemaakt van een base station van Nokia en een triple mode modem van Renesas. De gelukte tests tonen aan dat in de Verenigde Staten binnenkort een uitrol van LTE mogelijk is. Nationaal Congres Verbindingen Professionele communicatie is van groot belang voor voor defensie, politie, brandweer en ambulance en in toenemende mate geldt dit ook voor industrie, openbaar vervoer, beveiliging, stadstoezichten, transport, nutsbedrijven en andere gelieerde organisaties. Allemaal maken zij gebruik van communicatiemiddelen waaraan hoge eisen gesteld worden. RB&W en Vakblad Verbinding organiseren op 10 mei het Nationaal Congres Verbindingen, waar toonaangevende leveranciers innovatieve toepassingen zullen tonen op het gebied van netwerken, apparatuur en applicaties. Sprekers uit overheid en het bedrijfleven presenteren u tevens de trends, behoeften en ervaringen vanuit hun vakgebied. Wij nodigen u van harte uit om deel te nemen aan dit congres. Datum & Tijd: 10 mei 2011 van 9:00 tot 17:00 uur Lokatie: Officierscasino, Kampweg 1, 3769 DE Soesterberg Voor wie? Professionals vanuit Defensie, Politie, Brandweer, Ambulance, industrie, openbaar vervoer, beveiliging, stadstoezichten, transport, nutsbedrijven en andere gelieerden die gebruik maken van professionele communicatiemiddelen. Meer informatie: www. nationaalcongresverbindingen.nl

4 6 Verbinding maart 2011 Verbinding maart Stuurgroep meldkamerdomein opgericht Op het gebied van het meldkamerdomein spelen op dit moment twee belangrijke discussies. Enerzijds de visie op de meldkamers en in het verlengde daarvan de vernieuwing van het huidige meldkamersysteem GMS. column 2.0-revoluties, openheid en democratie In de eerste weken van 2011 zien we een verbazingwekkende ontwikkeling, die alleen mogelijk is door de toename van het aantal verbindingen in de wereld. Tijdens de crises in de Arabische wereld spelen sociale media een sleutelrol bij het omverwerpen van dictaturen. Dankzij sociale media zoals Twitter en Facebook kunnen individuen gelijkgestemden vinden en zich nu wel eenvoudig in netwerken organiseren. Zij delen informatie met elkaar zonder dat machthebbers direct invloed kunnen uitoefenen op alle informatie die gedeeld wordt. Alle communicatie in de gaten houden lukt niet meer. De totale controle over de informatie die het volk krijgt verdwijnt, waarmee ook de machtsbasis van de regimes die het volk in de gaten houden en vanalles wijs proberen te maken als sneeuw voor de zon verdwijnt. Met veel interesse kijk ik naar welke landen nog zullen volgen en wat de impact om lange termijn zal zijn van deze 2.0-revoluties op deze landen. Dat doet je afvragen of toelating van internet in een land op termijn uiteindelijk altijd tot totale openheid en een democratie zal leiden? Ik hoop dat de crisiscommuniatieprofessionals in Nederland na communicatiecrises zoals Moerdijk en de 2.0-revoluties van begin 2011 hier ook van doordrongen zijn en dat zij hun bestuurder altijd zullen adviseren open te communiceren ten tijde van een crisis. Nog even en de keuze tussen open communiceren enerzijds of informatie al dan niet bewust achter houden anderzijds bestaat niet meer. Openheid is enige communicatiestrategie in een verbonden wereld! Ralf Mohnen is eigenaar van Nederland 2.0 ( gespecialiseerd in veiligheid en nieuwe media, en is initiatiefnemer van het sociale netwerk Crisisbeheersing Nederland (crisisbeheersingnederland.nl). Vorig jaar heeft het Veiligheidsberaad onderzoek gedaan naar de verschillende mogelijkheden tot vernieuwing van het huidige meldkamersysteem. Tevens heeft op 8 december 2010 een eerste bestuurlijke conferentie plaatsgevonden over de toekomst van de meldkamers. Naar aanleiding van deze conferentie is een multidisciplinaire stuurgroep ingericht. Deze stuurgroep heeft als doel om, zo mogelijk, voor de zomer 2011 een gemeenschappelijk plan voor de toekomst van de meldkamers aan de minister van VenJ voor te leggen. Een financiële randvoorwaarde is vanuit de huidige regering al bepaald: in het regeerakkoord is een kostenbesparing van 50 mln structureel opgenomen, te beginnen met 10 mln in In de stuurgroep zijn naast het Veiligheidsberaad, VenJ, Defensie, politie, brandweer en directeuren veiligheidsregio s ook AZN, VWS en GHOR Nederland vertegenwoordigd. SAIT Zenitel Netherlands breidt samenwerking met Siliconhenge ICT uit SAIT Zenitel Netherlands B.V., leverancier van Mission Critical integrated Wireless & ICT-solutions start een strategische samenwerking met het Nederlandse ICT-bedrijf, Siliconhenge. Door deze samenwerking breidt SAIT Zenitel Netherlands zijn competenties uit op het gebied van IP en ICT-infrastructuren. Dit past binnen de visie van het bedrijf om een totale integrator te zijn voor alle informatie- en communicatienetwerken. Brandweerkorpsen Twente gaan fuseren Maandag 14 februari heeft het Algemeen Bestuur van de Veiligheidsregio Twente het principebesluit genomen om te komen tot één brandweer in Twente. Dit principebesluit sluit aan bij een voorstel waarmee in oktober 2009 is ingestemd. Toen is er besloten een Veiligheidsregio op te richten waarbinnen een meer gecoördineerde aanpak van rampen en crisisbeheersing centraal staat en waarvan de opschaling van de brandweer naar regionaal niveau een onderdeel is. De koers in Twente sluit aan bij de motie die de Tweede Kamer in november 2010 heeft aangenomen over de verplichte samenwerking van brandweerkorpsen. De komende periode zal besluitvorming voor gemeenten in Twente worden voorbereid.

5 8 Verbinding maart 2011 Verbinding maart Digitaal Dividend, spectrale ruilverkaveling: risico s of kansen Op 28 april 2011 vindt bij TNO in Delft het seminar Digitaal Dividend plaats. Vrijgekomen radiofrequenties van oude analoge diensten kunnen met hogere efficiency ingezet worden voor nieuwe digitale diensten. Europa ziet veel voordelen om deze zogenoemde digitale dividend in te zetten voor de consument en om bij te dragen aan een economische groei in de EU van naar schatting 50 miljard. Dat biedt kansen... maar zijn er ook risico s? Meer informatie? digitaal-dividend/programma Dekking C2000 getest getest De afgelopen tijd heeft het C2000 netwerk volgens de media slecht gefunctioneerd. VrZW heeft onlangs een toch al geplande dekkingstest in eigen regio gedaan. De resultaten laten geen probleemgebieden zien. De afdeling Alarm Centrale & Verbindingen heeft ongeveer 200 meetpunten getest waaronder een aantal door de commandanten aangegeven locaties en zwakke plekken uit een vorige test. Sinds die tijd zijn er netwerkmasten bijgeplaatst of verplaatst. De test is door twee centralisten uitgevoerd, met twee portofoons van politie en brandweer mee. Op verschillende plekken in de regio is getest, zowel binnenshuis als in de openlucht. Zo werd onder andere het bereik (aantal streepjes) en de communicatie met de meldkamer gemeten. De (voorlopige) resultaten wijzen uit dat er geen probleemgebieden zijn. actueel Awakenings Halfweg De communicatie rondom een techno-feest Altijd leuk, een feestje bouwen! Maar als daar bezoekers op afkomen, dan vereist dat natuurlijk op meerdere fronten een gedegen voorbereiding om al dat feestgedruis in goede banen te leiden. Het Amsterdamse evenementenbureau Monumental Productions organiseert dergelijke party s en in dit verhaal kijken we naar wat er op communicatiegebied allemaal speelt om al die bezoekers een fijne en vooral veilige dag te bezorgen. De OVV-diensten spelen hier uiteraard ook een belangrijke rol. Door Paul Matthijsse Veiligheidsregio Rotterdam test sms-waarschuwing De Veiligheidsregio Rotterdam Rijnmond voerde maandagmiddag 7 maart een eenmalige test uit met het AlarmSMS-systeem. Alle inwoners van de regio die zich de afgelopen jaren hebben aangemeld voor de smsjes kregen om 12 uur, als ook de sirenes zullen klinken, een gratis bericht. Het op de Amsterdamse Keizersgracht gevestigde evenementenbureau Monumental organiseert al sinds 1997 de zogenaamde Awakenings, technofeesten waar top-dj s uit de hele wereld hun kunsten komen vertonen. Awakenings werd in de eerste jaren uitsluitend georganiseerd in de Amsterdamse Gashouder, maar vanaf 2000 sloeg Monumental de vleugels ook uit naar de Rotterdamse Sint Jobsveem en Graansilo en de Amsterdamse NDSM-werf. Vanaf 2008 wordt ook het Eindhovense publiek bediend in het Klokgebouw. De organisatie heeft bewust voor deze industriële monumenten gekozen, omdat ze een bepaald underground-gevoel uitstralen. Awakenings

6 10 Verbinding maart 2011 Verbinding maart is inmiddels behoorlijk populair en trekt de laatste jaren gemiddeld zo n 7000 bezoekers verspreid over twee dagen. Jaarlijks produceert Monumental ongeveer acht van deze evenementen. In 2001 besloot Monumental om naast de indoor-feesten ook een outdoorevenement te gaan organiseren; als locatie werd daar het recreatiegebied Halfweg bij Amsterdam voor uitgekozen. Ook dit festijn werd in de loop der tijd steeds populairder. Dit festival groeide van bezoekers in het eerste jaar naar liefhebbers tijdens het tienjarig jubileum in Daarmee is dit het grootste techno-feest van Nederland. Dat mensen graag naar Halfweg komen, blijkt wel uit het feit dat alle toegangskaarten voor de 2010-editie binnen drie weken waren uitverkocht. De organisatie had eenvoudig veel meer kaarten kunnen verkopen, maar er zijn nu eenmaal organisatorische grenzen aan grote mensenmassa s. Vele communicatiestromen Jasper Schimmel, Technisch Producent bij Monumental en dus verantwoordelijk voor het technische deel van de Awakeningsevenementen, was zo vriendelijk om voor Verbinding uiteen te zetten welke communicatiestromen er allemaal actief zijn tijdens het evenement in Halfweg. Er zijn flink wat groepen actief, die elk weer op een andere manier met elkaar communiceren. Daarom hebben we de communicatie opgedeeld in subgroepen, zoals algemene productie, technische productie, artiesten, licht, geluid, video, water, stroom, horeca, EHBO, trafficsupport en security. Daarnaast hebben we uiteraard het noodkanaal. In principe komen alle kanalen binnen bij de Centrale Post (CP), onze meldkamer op het terrein. Komt er een Motorola GP340 De Motorola GP340 is een van de portofoons uit de Waris-familie en is geschikt voor alle industriële werkzaamheden. Door de compacte, gestroomlijnde vorm ligt deze 16-kanaals portofoon zo goed in de hand, dat hij zelfs met werkhandschoenen kan worden bediend. Toepassingsgebieden zijn onder meer de bouw, de industrie, bedrijfshulpverlening en tijdens evenementen. De Motorola GP340-portofoons bieden diverse functies, onder meer: alleen werkfunctie, toonontvangers, toonzender, private-line functie, spraaksturing (VOX), onderbandtoon, scanfunctie, fluistermode en ruisonderdrukking. In de Motorola GP340 kan als optie een mandownof spraakgeheugenfunctie worden ingebouwd. Via een connector kunnen accessoires zoals een handmicrofoon of een (security) headset worden aangesloten. De behuizing van de Motorola GP340 is zeer robuust, waardoor de portofoon aan de IP54-norm voldoet, dus stof- en spatwaterdicht is. Er zijn nu eenmaal organisatorische grenzen aan grote mensenmassa s melding binnen, dan beslist de CP-operator welke actie dient te worden ondernomen en door wie. De betreffende personen worden vervolgens direct opgeroepen. Maar niet alle meldingen hoeven naar de CP. Als er in Area 3 bijvoorbeeld een podiumlamp kapot blijkt te zijn, dan lost de lichtleverancier dat zelf via zijn eigen portofoonverkeer op. Maar anders is het als er ergens een schijnwerper naar beneden is gekomen en een bezoekster heeft geraakt. Dan gaat de melding uiteraard wel naar de CP, waarop de CP-operator zowel de EHBO als Technische productie die kant op zal sturen. Daarna wordt contact opgenomen met de security om te overleggen of extra assistentie vereist is. Overigens is het niet zo dat iedereen die hier op het terrein werkt een portofoon meekrijgt, dat zou een beetje te duur worden! Meestal kunnen we toe door elke crew (op- en afbouw, licht, etc.) één portofoon mee te geven, zodat ze met ons, de organisatie, in contact kunnen blijven en wij met hen. Wij werken met een stel Motorola GP300 s en GP340 s, in totaal hebben we er 55. Daarnaast zijn er natuurlijk de noodzakelijke beveiligers. Voor Halfweg werken we samen met World Wide Security (WWS), dat veel ervaring heeft met het beveiligen van grootschalige evenementen. De ongeveer 180 beveiligers die we inhuren gebruiken ook de Motorola s en iedereen beschikt over een eigen toestel. In totaal zijn er op en rond het festivalterrein dus twaalf communicatiegroepen actief, die bij elkaar zo n 250 tot 300 portofoons dragen. Tel daar nog alle C2000 portofoons en piepers van de hulpdiensten bij en je hebt een aardige bezetting van de frequentiebanden! Overleg Een evenement van een dergelijke omvang kan natuurlijk niet georganiseerd worden zonder nauw overleg met de plaatselijke en regionale autoriteiten. Dat komt al ruim van tevoren op gang en is tijdens het festival zelf ronduit intensief te noemen. Schimmel: Om de veiligheidssituatie zo goed mogelijk te waarborgen, werken we nauw samen met de gemeente Halfweg en de hulpdiensten van de regio Kennemerland. Tijdens het festival zelf ondervinden we veel ondersteuning van de hulpdiensten. Het brandweerkorps uit Halfweg is met veel mensen aanwezig, net zoals het politiekorps. Indien nodig kan een beroep worden gedaan op de Mobiele Eenheid. Dan is er nog een GHOR-team (Geneeskundige Hulpverleningsorganisatie in de Regio) die alles wat eventueel van invloed kan zijn op de gezondheid van de bezoekers scherp in de gaten houdt. Zij werken natuurlijk allemaal met het C2000-systeem en dragen portofoons; leidinggevenden hebben daarnaast ook piepers. In het geval van een calamiteit geven die piepers een alarm af en komt de COPI-unit (Coördinatieteam Plaats Incident) direct naar de vergaderruimte om te overleggen wat te doen. Tijdens het festival is het overigens een standaardprocedure om elke twee uur overleg te voeren met de hulpdiensten. Tijdens dat overleg bespreken we de huidige situatie en blikken we vooruit op de dingen die mogelijk kunnen gaan gebeuren, denk bijvoorbeeld aan snel veranderende weersomstandigheden. Om eventuele problemen voor te zijn, gelden tijdens het evenement strikte regels met betrekking tot drank en drugs. Op de website lezen we dat bezoekers minstens achttien jaar oud moeten zijn en in het bezit van een identiteitsbewijs. Harddrugs zijn verboden; iedereen wordt bij aankomst door de security grondig gefouilleerd. Wie later toch wordt betrapt op het gebruik van harddrugs, wordt buitengezet. Indien het een vervolgbare hoeveelheid betreft, wordt de betreffende persoon overgedragen aan de politie. Wapens of andere scherpe voorwerpen zijn uiteraard ook niet welkom. Tot slot is het bezoekers niet toegestaan eten of drinken bij zich te hebben en, lezen we ergens onderaan, blijkt het zelfs verboden om een voetbalshirt te dragen of om met ontbloot bovenlijf rond te lopen! Herrie Op de vraag of de portofooncommunicatie niet ernstig gehinderd wordt door de vaak welhaast apocalyptische geluidsniveaus die de dames en heren dj s de wereld in te menen moeten slingeren, antwoordt Jasper Schimmel onmiddellijk: Ja, natuurlijk is dat geregeld een groot probleem! Communiceren in een omgeving met een hoog geluidsniveau is altijd een uitdaging. We werken wel met surveillance-setjes: op het eigen oor gevormde oordoppen met surveillance inplugmogelijkheid. Maar perfect krijg je het nooit met zoveel omgevingsgeluid. Ook hebben we bouwhelmen met ingebouwde microfoon en luidsprekers geprobeerd, maar als het maar een beetje warm is - en vorig jaar was het zelfs behoorlijk warm - dan wordt het al snel Communiceren in een omgeving met een hoog geluidsniveau is altijd een uitdaging een sauna rond je hoofd. Dus dat schiet ook niet op. De Centrale Post op het festivalterrein is om deze reden dan ook ver van de podia geplaatst, op een rustige plek. Ruis Het tweede probleem waar we in Halfweg tegen aanlopen is de natuurlijke begroeiing die de communicatie soms hindert. De bomen die er staan pakken kennelijk soms wat signaal weg, wat vooral merkbaar is wanneer we ons buiten het terrein begeven. Dat is toch wel vreemd, vooral omdat we er vanwege de omvang van het festivalterrein op twee plaatsen een zendmast hebben neergezet om het signaal verder te kunnen dragen. In totaal gaat het om een cirkel met een diameter van een kilometer. We zijn ons daarom bij onze leveranciers - we werken met R&S Verhuur en Smelt Europa Verhuur - nu aan het oriënteren op een digitaal portofoonsysteem. Dat biedt voor ons een aantal duidelijke voordelen ten opzichte van onze conventionele systemen. Zo krijgen we bijvoorbeeld de mogelijkheid tot full-duplex communicatie en kunnen we zelfs groepsgesprekken voeren, naast de directe one-to-one communicatie. Maar bovenal de functie tot prioriteitsbepaling bij noodoproepen is erg belangrijk. Tot slot wordt ons voorgehouden dat het bereik en de ruisonderdrukking beter zijn, dus dat klinkt allemaal hoopvol. Jasper Schimmel voegt hier nog aan toe dat het portofoonverkeer slechts één keten in de communicatieschakel is; een goed deel van de communicatie tijdens het evenement verloopt ook via laptops die op het lokale netwerk op het terrein zijn aangesloten. Daarbij wordt gebruik gemaakt van chatprogramma s, zodat de communicatielinks ook intact blijven als het volume tot grote hoogte stijgt. Tevreden bezoekers Dat de organisatie de zaken in Halfweg goed heeft aangepakt, mag blijken uit de recensies die sommige bezoekers op gespecialiseerde dance-sites hebben geplaatst. Daarin lezen we alleen maar lof voor de muziek en de sfeer, nergens wordt geklaagd over het optreden van de security, politie of andere partijen. Sterker, iedereen zegt bij de volgende Awakenings in Halfweg weer van de partij te willen zijn! Tevreden klanten dus, waar de grootschalige inzet van geavanceerde communicatiekanalen een belangrijke steen aan heeft bijgedragen.

7 Verbinding maart ACTUEEL NIEUWS OVER DE INSTALLATIEWERELD Wilt u op de hoogte blijven van al het nieuws op het gebied van installaties, duurzaamheid en energie? Ga dan naar al vijf jaar de toonaangevende nieuwssite voor alles wat met installaties te maken heeft. thema Flexibiliteit versus kosten SDR of hardware? Wat is beter? Een hardware-oplossing voor radio of een softwarematige keuze als SDR? Een lastige vergelijking: een factor als flexibiliteit is een andere grootheid dan ontwikkeling- en productiekosten. Aan de andere kant neemt de invloed van software toe. Dat zal lijden tot System-on-a-Chip (SoC) met embedded processoren of complexe DSP-gebaseerde processoren. Een verkenning. Overzichtelijk Het nieuws is duidelijk en overzichtelijk gerangschikt op de thema's Elektro&ICT, Sanitair, Klimaat en Energie. Door Henk van Beek Laat u informeren Elke dag eigen nieuws - Nieuwsbrief - Vacatures - Opinie - Archief - Meer weten? SDR is niet alleen een zogenoemde Systemon-a-Chip (SoC) ontvanger met embedded software. Moderne radio-ontvangers vertrouwen allang op embedded cores, waarbij software grotendeels de functionaliteit beheerst. Zelfs ouderwetse FM-radio-ontvangers zijn al geintegreerd als software-oplossing op embedded systemen of standaard DSP s. Een digitale signaalprocessor (vaak afgekort tot DSP), is een microprocessor die speciaal ontworpen is voor het bewerken van (continue) digitale signalen. Voordelen De voordelen van een softwarematige oplossing zijn duidelijk. Op de eerste plaats kan een softwarematige oplossing nog tot heel ver in het ontwikkelingsproces worden aangepast. Ook is hergebruik binnen een SDR-platform mogelijk. Standaard software-oplossingen en software-bibliotheken zijn te licenseren. Ten slotte is het grote voordeel van softwarematige oplossingen dat wanneer er een bug in de software zit, de reparatie in het veld kan worden uitgevoerd. Men hoeft geen hardware bij de leverancier terug te brengen. SDR is meer dan een implementatie van een

8 14 Verbinding maart 2011 Verbinding maart softwarematige oplossing. Eigenlijk krijgt de hardware pas de functionaliteit op het het moment dat het softwareplatform het aanstuurt. Er zijn twee scenario s. Ten eerste is er een hardware platform dat gebruikt wordt als een standaard component. Voorbeelden hiervan zijn de C64+ DSP van Texas Industries, de Blackfin DSP van Analog Devices of de Infineon s SDR20. Anders dan deze hardware platformen zijn de programmeerbare platformen als ARM, Tensilica of MIPS. Deze drie partijen hebben allemaal een SoC-oplossing in hun portefeuille. Het grote verschil is de kennisrelatie. Er is namelijk een andere kennisrelatie tussen een partij die als softwareclub samenwerkt met een chipbouwer dan als je standaard componenten inkoopt en daar een hardware-oplossing van maakt. Het voordeel van een kennisrelatie op basis van software-partnerschap is dat chips geoptimaliseerd kunnen worden voor gebruik van een applicatie. System-on-a-chip Software lijkt belangrijker te worden dan hardware. Embedded software en systems-on-a-chip onderstrepen dat groeiende belang van software. Systems-on-a-chip is letterlijk wat de term zegt: een heel computersysteem op een chip ter grootte van een nagel. Standaard bestaat het over het algemeen minimaal uit een cpu, gpu, ROM-, RAM- en flashgeheugen, externe aansluitingen voor bijvoorbeeld USB of ethernet en onderdelen die zorgen dat het systeem in- en uitgeschakeld kan worden en van analoog naar digitaal kan converteren en vice versa. Is de system on a chip specifiek ontwikkeld voor gebruik in smartphones, dan zitten er meestal nog meer componenten op de chip. Chipmakers maken kant en klare systemen die zo in een telefoon kunnen. Inclusief interface voor WiFi en 3G, GPS-ontvanger en een ingang voor de camera op zo n telefoon. Broadcom maakt zelfs al een systeem waarbij de mogelijkheid om via near field communication met een mobieltje te betalen is geïntegreerd. Opvallend is dat de prestaties van een SoC hoger zijn, juist omdat alles op een chip is geintegreerd. SoC s zijn daardoor namelijk zuiniger. Een logisch voordeel van een SoC is het formaat. Communicatieproducten kunnen compact blijven. Ten slotte is de betrouwbaarheid hoger. Immers, de hardware is op elkaar ingericht en zal dus weinig conflicten veroorzaken. De nadelen liggen vooral bij producenten. Het is complex te ontwikkelen en daardoor duurder. Tests kosten meer tijd en er zitten veel licenties van gebruikte technieken verwerkt in een chip. Dat laatste is vooral administatief lastig. De werklast van de verschillende toepassingen kunnen zwaar variëren in tijd DSP Moderne SDR-platformen integreren dedicated hardware componenten om zo de verwerkingsbelasting van de DSP s te verminderen. Een digitale signaalprocessor (vaak afgekort tot DSP), is een microprocessor die speciaal ontworpen is voor het bewerken van (continue) digitale signalen. Voordat een analoog signaal bewerkt kan worden zal het signaal eerst door middel van een ADC (analoog-digitaalomzetter) omgezet moeten worden in een digitaal signaal. Dit digitale signaal wat bestaat uit allemaal enen en nullen wordt door een embedded programma bewerkt. Voordat het beluisterd kan worden moet het signaal door een DAC, digitaal-analoogomzetter, weer analoog gemaakt worden. Een voordeel van het SDR-ontwerp is de flexibiliteit om software-modules te combineren en in kaart te brengen in een familie van SDR-platforms van een bepaalde leverancier. Ontwikkelingen op basis van dergelijke platforms blijkt dat de implementatie op een geselecteerde platform een uitdaging vormt. Omdat elk platform heeft verschillende functies en behoeften en radio toepassingen zijn real-time, kunnen we gebruik maken van speciale programmering trucs om de beste prestaties te bereiken. Daarnaast is het interne geheugen beperkt is en niet voorziet in uitgebreide data buffering, waardoor het noodzakelijk is voor de verwerking van de gegevens die moeten worden gepland zo efficiënt mogelijk. Verschillende taken of toepassingen dienen parallel te lopen binnen de real-time beperkingen van de software-implementatie in de overdracht van gegevens naar en van elke uitgevoerde taak. Door gebruik te maken van dergelijke parallelle uitvoering van moderne SDR-platform lukt dat. De uitdaging is het om de belasting van de vereiste gegevens te verwerken en toegang tot het geheugen in evenwicht te houden en conflicten in de verwerking te voorkomen. Normaal gesproken zijn de knelpunten van deze platforms interne bussen, die de gegevens van de ene module naar de volgende of naar een extern geheugen of interface verplaatst. Drop-outs In het geval van verschillende toepassingen, die onafhankelijk worden uitgevoerd op hetzelfde apparaat, is het noodzakelijk een ander aspect van de functionele planning op te lossen. De werklast van de verschillende toepassingen kunnen zwaar variëren in tijd. Er zijn fasen waar nauwelijks werk is vereist, terwijl in een ander tijdslot een zware wissel wordt getrokken op het geheugen en de rekencapaciteit. Als deze pieken niet goed gereguleerd zijn, kan dit leiden tot overbelasting en in het geval van rado tot signaalverlies. Voor een real-time toepassing leidt dit tot drop-outs. Een geschikte strategie om deze uitdagingen te overwinnen is een scheiding in te bouwen: aan de ene kant de essentiële real-time taken en de zogenoemde tweede orde taken. Dit helpt in het algemeen om het systeem te stabiliseren en interne conflicten te overwinnen. Tot nu toe hebben de uitdagingen van de ontwikkeling van software is besproken. Als we kijken naar ontvangers voor meerdere standaarden, we moeten ook rekening houden met de front-end ontwerp van een dergelijk systeem. Vanuit technisch oogpunt is de front-end ook onderdeel van een SDR-oplossing, zelfs als het geen software is. Radio-standaarden opereren in verschillende frequentiebanden en vereisen speciale ingangfrequenties en bandbreedtes voor de front-end. De visie is om een breedband frontend van de volledige bandbreedte van enkele tienden van MHz met een ADC te hebben. En ook voor alle post-processing aspecten, zoals kanaalselectie en filtering in DSP-motoren. Binnen de commerciële grenzen dit is gewoon niet geschikt, omdat de bemonstering van een breed signaal bandbreedte vereist van een hogere bandbreedte-interface. Een tweede, meer realistische benadering is het bouwen van front-ends die kunnen worden ingeschakeld op verschillende inputfrequenties. Dit is mogelijk, en er zijn verschillende front-end platforms die kunnen worden geconfigureerd in een breed scala. Tuners variëren van minder dan 1 MHz tot 1.5GHz/2.5GHz. Het andere aspect is de sampling frequentie. Het moet hoog genoeg zijn om aan de Nyquist-criteria te voldoen. De neiging bestaat om breedband frontends te bouwen kan door middel van moderne technologieën, die zorgen voor een bandbreedte van meerdere tientallen MHz voor commerciële toepassingen. Commerciële toepassingen in deze context betekent dat de chipset moet worden tegen een concurrerende prijs voor een hoge volume productie en het energieverbruik De voordelen van een softwarematige oplossing zijn duidelijk moet zo laag mogelijk zijn. Voor mobiele toepassingen is de stroom is een van de belangrijkste parameters. Als het stroomverbruik van een ADC direct is gerelateerd aan de sampling frequentie en resolutie, dan moet de breedbandsysteemarchitectuur worden vergeleken met de smallband-architecturen. Als de ADC niet op dezelfde chip als het digitale baseband verwerking is, moet een interface met voldoende bandbreedte bestaan om de gegevens van de ADC te sturen naar de verwerkingseenheid. In het geval van commerciële standaardcomponenten kan de input-interface eenvoudig de bottleneck worden van het totale systeem. De conclusie is dat de onderdelen van het totale systeemarchitectuur met tuner, ADC en basebandverwerking, bij elkaar moeten passen. Er zijn verschillende chipsets op de markt die aan de eisen van een dergelijke multi-standaard aansluiting voldoen, maar de onderdelen kunnen niet willekeurig worden gemengd. Als we kijken naar de details en beperkingen van de verschillende apparaten, is het vaak het geval dat slechts onderdelen van één leverancier compatibel zijn.

9 advertentie Verbinding 0211 CMYK v3_opmaak :52 Pagina 1 Verbinding maart Abiom: totaalleverancier voor alle C2000-accessoires Abiom is naast distributeur van C2000 apparatuur ook totaalleverancier van een breed assortiment toonaangevende accessoires. Wij leveren voor alle merken onder andere: gehoorbescherming met en zonder communicatie, uitluistersets, spreeksleutels, antennes, lederen tasjes, batterijen, (auto)laders, programmeerbenodigdheden, onderhoudsproducten Met Abiom heeft u één aanspreekpunt voor het meest complete assortiment en de beste service. thema Radiofunctionaliteit uit hardware in software De interoperability van SDR De ontwikkeling van de halfgeleidertechnologie in de laatste tientallen jaren is, naast vele andere sectoren, ook doorgedrongen in nieuwe radiotechnologieën. Eén van deze radiotechnologieën is software defined radio. Er is niet één vorm van SDR, er zijn er vele, en dat maakt het geven van een definitie voor SDR lastig. Bijsterhuizen 2218, 6604 LD Wijchen Nederland Tel. +31 (0) Fax +31 (0) info@abiom.nl Internet Internationalelaan 55 F, 1070 Brussel / Bruxelles België Tel +32 (0) Fax +32 (0) info@abiom.be Internet Door Job Konijnenberg In ieder geval is het zo dat SDR s karakteristieken hebben die uniek zijn in vergelijking met andere soorten radioapparatuur. SDR heeft namelijk de mogelijkheden om de radioeigenschappen te wijzigen of aan te passen ( adaptivity ). Dit kan dankzij de toepassingen van (digitale) halfgeleidertechnieken zoals digital signal processors (DSP s) en field programmable gate arrays (FPGA s). Digitale technieken zijn natuurlijk al wat langer doorgedrongen in de radiotechniek: een tegenwoordig toegepaste portofoon maakt er op ruime schaal gebruik van. Echter een SDR gaat daarin een stuk verder: een SDR houdt het signaal voor een zo groot mogelijk deel van de radio in digitale vorm. Het analoge signaal dat van de antenne afkomt wordt zo vroeg mogelijk in de signaalverwerkingsketen in de radio gedigitaliseerd: het liefst zou de ontwerper van een SDR een analoog-digitaal convertor (ADC) aan de antenne hangen. Voor de analoge signaalverwerkingseenheden komen dus zoveel mogelijk digitale eenheden in de plaats. Er zijn echter grenzen aan wat fysisch mogelijk is: een ADC die rechtstreeks kan worden aangesloten op een antenne voor verwerking van hoogfrequente radiosignalen is (nog) niet voorhanden. Technologie Het ontwerp van een standaard radio-ontvanger is weergegeven met behulp van een blokdiagram in figuur 1. Dit diagram geeft

10 18 Verbinding maart 2011 Verbinding maart aan welke functionaliteit is opgenomen in een radio-ontvanger. De functionaliteit weergegeven in de paarskleurige blokken wordt in een SDR gerealiseerd met DSP s die worden bestuurd met software, in plaats van de gebruikelijke (analoge) inflexibele hardware. Dit is de basis van het softwareradio -concept (het overgrote deel van de functionaliteit wordt met software verzorgd), overigens een term bedacht door Dr. Joe Mitola in Dit concept is toegepast om radio adaptivity eigenschappen te kunnen meegeven, met andere woorden radio herconfigureerbaar te maken. Wanneer de software snel kan worden veranderd of gewisseld, dan kan een radio snel van andere functionaliteit worden voorzien. Door toepassing van een softwaredefinitie van radiofunctionaliteit kan de radio herconfigureerbaar gemaakt worden. Een voorbeeld van een SDR-architectuur is de Software Communications Architecture (SCA), zoals weergegeven in figuur 2, toegepast voor SDR voor militaire toepassing. Deze architectuur standaard bestaat uit 3 lagen. De eerste is de applicatielaag waarin alle functionele karakteristieken van de radio zijn vastgelegd. De laag daaronder is een middleware-laag met Application Program Interfaces (APIs) die de applicaties verbinden met de middleware software. De middleware laag - CORBA (Common Object Request Broker Architecture) verzorgt een gemeenschappelijke interface tussen de verschillende applicaties en het centrale besturingssysteem van de computer hardware. Door het definiëren van de functionaliteit van de afzonderlijke radiocomponenten in de softwareapplicaties kan de software (defined) radio worden voorzien van de gewenste karakteristieken. De middleware software zorgt voor de interfacing tussen deze applicaties en het operating system van een (willekeurig) hardware-systeem. Door deze gestandaardiseerde architectuur is de ontwikkeling en toepassing van software of hardware upgrades eenvoudig. Historie Interoperabiliteit is het sleutelwoord bij de start en ontwikkeling van SDR. In het verleden (en nu voor een groot deel nog steeds) dienen radio s die moeten samenwerken in een radionetwerk allemaal dezelfde transmissieparameters te gebruiken. De radio s moeten compatibel zijn: gebruikmaken van dezelfde frequentie, dezelfde modulatietechnieken, coderingen en berichtenformaten gebruiken etc. Wanneer een radio geherconfigureerd kan worden zodat deze de transmissieparameters van een afwijkende radio interface van een ander radionetwerk kan toepassen, dan zijn de twee radionetwerken interoperabel. Dit concept was de basis voor de Joint Tactical Radio System (JTRS) programma s van het Amerikaanse Department of Defense (DoD) in de late jaren 80 en beginjaren 90 van de vorige eeuw, met de naam SPEAKeasy. Deze programma s vormen de start van de research en ontwikkeling van een geheel nieuwe familie van herconfigureerbare radio s. Het concept was in feite een eenvoudige gedachte maar bleek echter complex in de uitwerking te zijn. Men wilde goedkope, interoperabele en schaalbare radio s met hoge capaciteit gebaseerd op een gemeenschappelijke open architectuur ontwikkelen. Het concrete resultaat van deze ontwikkelingen was het radiosysteem met de toepasselijke naam SPEAKeasy. Dit systeem is gemaakt door de producenten Hazeltine en Motorola voor de Amerikaanse luchtmacht. De SpeakEasy werd gebruikt voor tactisch militaire communicatie van 2 MHz tot 2 GHz en moest interoperabiliteit verzorgen tussen de verschillende radiostandaarden (air interfaces) die bij de luchtmacht in gebruik waren. SpeakEasy is een multiband en multimode radiosysteem van het type SDR. Toepassing van SDR begon dus bij militaire interoperabiliteit maar werd ook voor interceptie van militair radioverkeer gebruikt. Vaak is de frequentie en de modulatievorm van militaire (vijandelijke) radiosignalen onbekend. Een radio-ontvangstsysteem dat in staat is zich zeer snel aan te passen is dan een voordeel. DSP kan in dat geval dan ook nog worden ingezet voor stemherkenning en ontcijfering van codeberichten. Schaalvoordelen Al snel werd het duidelijk dat niet alleen de militaire telecommunicatie gediend zou zijn met deze nieuwe SDR- technologie. In de mobiele radiotechnologie voor consumenten werd later ook dankbaar gebruik gemaakt van SDR-principes. Ook hier werden de radiosystemen op grote schaal gedigitaliseerd door de toepassing van DSP s. De radiofuncties worden bepaald door een softwareprogramma in de DSP s, die door het programma te wijzigen snel kunnen worden aangepast. De 2G (tweede generatie) mobiele telefoonstandaarden (GSM) zijn al op deze manier gemaakt. Dit bevorderde de snelle evolutie van dit soort systemen: de implementatie van EDGE en GPRS zijn voor een flink deel softwarematige wijzigingen geworden. Ook 3G (bijvoorbeeld UMTS) past dit principe toe voor de updates naar HSPA. Voor fabrikanten van radiosystemen hield deze ontwikkeling ook de nodige schaalvoordelen in. De meeste fabrikanten van mobiele radio infrastructuren maken apparatuur voor een verscheidenheid aan radiostandaarden (GSM, CDMA, etc.). Door voor iedere radiostandaard de hardware identiek te houden en de verschillen in de software op te nemen, kan een fabrikant volstaan met het ontwerpen en produceren van één hardwarelijn. Ook voor de gebruiker, in dit geval de mobiele telefoonprovider, betekende dit een economisch voordeel zoals hierboven in feite al is aangegeven: een verbetering of een evolutie kon voor een groot deel worden geïmplementeerd met een softwarewijziging, wat goedkoper is dan een herontwerp van de hardware. Eigenschappen van SDR Omdat het grootste deel van de SDR-functionaliteit in software is gerealiseerd, zijn de eigenschappen van een SDR snel te wijzigen. De eigenschappen van digitale verwerkingseenheden zijn met software immers in te stellen en snel aan te passen, zelfs dynamisch. Dit maakt dat een SDR eigenschappen als kanaalbandbreedte, datasnelheid, modulatievorm etc. dynamisch kan wijzigen. Door gebruikmaking van snelle logica kan dit in een fractie van een seconde worden gedaan.. Een karakteristiekwijziging kan direct op het apparaat worden ingegeven, maar ook overthe-air worden gedownload. Een SDR bezit dus speciale eigenschappen op het gebied van aanpassingsvermogen (adaptivity) waarvan hieronder een aantal nader worden belicht: Multiband op relatief eenvoudige wijze kan een multiband radio worden gerealiseerd die sequentieel dan wel simultaan op verschillende frequentiebanden kan werken. Toepassing bijvoorbeeld bij een basisstation die mobiele radio s in verschillende frequentiebanden met elkaar moet verbinden. Multicarrier een meerkanaalsradio moet op meerdere frequenties tegelijkertijd kunnen werken. Deze frequenties kunnen in dezelfde band of (in het geval van multiband) verschillende banden liggen. Toepassing bij een basisstation die verschillende gebruikers tegelijkertijd moet bedienen of in het geval een gebruikersterminal tegelijkertijd spraak en data op verschillende kanalen moet verwerken. Multimode een multimode radio moet met verschillende modulatie- en coderingsstandaarden kunnen omgaan zoals (GMSK, CDMA, OFDM etc. etc.), het herprogrammeren van de radio op een andere moet een bijna continu proces zijn om het mogelijk te maken heel snel om te schakelen dan wel simultaan verschillende soorten signalen (standaarden) te kunnen verwerken. Hierbij zal de radio ook op de onderliggende c.q. van de mode afhankelijke eigenschappen zoals datarate en bandbreedte moeten aanpassen. Cognitieve radio De SDR heeft aan de wieg gestaan van cognitieve radio (CR) mogelijkheden om een SDR uit te breiden naar een CR door toevoeging van de eigenschappen awareness en cognitivity op de in de SDR al aanwezige adaptivity. Deze eigenschappen staan niet op zich zelf maar werken voortdurend nauw samen. Awareness houdt in dat een CR omgevingsgevoelig is voor de audio- en radio-omgeving. De audio-input (via een microfoon) kan worden toegepast voor authenticatie van de gebruiker via de stem. In de CR is dan een footprint van de stem opgeslagen die wordt vergeleken. Ook andere biometrische metingen kunnen worden gebruikt om de gebruiker te authentiseren, bijvoorbeeld kan gezichtsherkenning (via de ingebouwde camera en gezichtsherkenningssoftware) worden toegepast. Het lokaal aanwezige radiospectrum kan worden geëvalueerd om de eventueel aanwezige signalen in kaart te brengen, dit kunnen gewenste maar ook ongewenste ofwel interferentiesignalen zijn. De awareness eigenschap kan in eerste instantie ten dienste staan van de CR zelf om ervoor te zorgen dat de kwaliteit van de verbinding (en daarmee de dienstverlening) wordt geoptimaliseerd. Awareness werkt dan zeer nauw samen met adaptivity. Een voorbeeld daarvan is verbetering van de Quality of Service door de toevoeging van QoS optimalisatiesoftware die op basis van gemeten spectrumwaarden de radio-instellingen aanpast. Cognitivity zijn die processen die te maken hebben met perceptie, geheugen, beoordeling en redeneren. Entiteiten waarbij dergelijke processen een rol spelen (zoals mensen) kunnen als intelligent of slim worden aangemerkt. In een cognitieve radio is cognitivity wellicht de belangrijkste eigenschap, vandaar dat cognivity de naamgever is. Een CR moet de volgende eigenschappen bezitten om CR genoemd te mogen worden: Sensors waarmee de omgeving kan worden gemeten (awareness) Actuatoren voor interactie met de omgeving i.c. gebruiker (display, luidspreker, microfoon etc.) Geheugen en een softwaremodel van de omgeving Leermodel voor het onthouden van specifieke gunstige aanpassingen Specifieke prestatiedoelen Autonoom Beperkingen opgelegd door bijv. frequentiemanagement beleid moeten worden toegepast in besluiten over aanpassingen.

11 20interview 20 Verbinding maart 2011 Verbinding maart Interview Jan Biemolt, Nederlandse politie Techniek en menselijke maat moeten in balans zijn De politie is bij uitstek een informatieorganisatie in een informatiesamenleving. Een samenleving die steeds meer geregeerd lijkt te worden door het aanbod van de private communicatiemarkt. De stroom nieuwe gadgets voor mobiele communicatie is eindeloos. De massa gaat in een reflex mee met de stroom, maar het OOV-domein worstelt met de vraag hoe nieuwe informatietechnologie goed kan worden ingepast in de werkprocessen. Jan Biemolt, programmamanager Intake, Noodhulp en Meldkamerdomein van de Nederlandse politie, ziet de noodzaak van innovatie op informatiegebied bij de politie. Multichannel communicatie met burgers kan in belangrijke mate bijdragen aan het beter organiseren van onze dienstverlening en kan voorzien in onze informatiebehoeften. Maar we moeten er wel voor zorgen dat techniek en de menselijke maat in balans blijven. Door Rob Jastrzebski De samenleving stelt steeds hogere eisen aan de communicatie en informatie-uitwisseling tussen overheid en burgers. Hoe verwerkt de politie die veranderende informatiebehoefte in zijn informatiebeleid? De politie is een keyplayer in de informatiesamenleving. Tegelijk maakt de politieorganisatie ook een ingrijpend veranderingsproces door. We krijgen een nationaal aangestuurde politie, die efficiënter en minder bureaucratisch moet gaan werken, maar die vooral beter moet kunnen inspelen op vragen van burgers. Dat stelt eisen aan de manier waarop we met burgers communiceren en aan de middelen die we daarvoor gebruiken. Zo experimenteren we bijvoorbeeld in een aantal regio s met aangifte via de webcam en een 3D-beeldscherm. Ook onderzoeken we in pilots hoe mobiele multimedia-apparaten zoals smartphones het werk van de agenten op straat beter kunnen ondersteunen. We moeten van buiten naar binnen denken. Wat verwacht de burger van de politie qua bereikbaarheid en respons en met welke middelen kunnen we aan die verwachting tegemoet komen? Agenten op straat krijgen dus meer toegang tot informatiebronnen. Een mobiel kantoor in zakformaat? Innovatie betekent niet dat we alles wat technisch kan ook moeten willen. Moet iedere agent met een handterminal bijvoorbeeld te allen tijde onbeperkt toegang hebben tot internet? Hij moet op straat vooral ook om

12 22 Verbinding maart 2011 Verbinding 23 AMCOM Luzernestraat 24 Postbus AE Nieuw Vennep DTM-Products BV Postbus AC Budel Distributeur voor de Benelux van ICOM radiocommunicatie T +31 (0) F +31 (0) E info@amcom.nl I IN-CAR LAAD EN MONTAGE OPLOSSINGEN Televisieweg 26, 1322 AL Almere Telefoon: CeoTronics AG Communication Headset & Systems Tel Mobile jan.van.pelt@ceotronics.com T (0495) F (0495) E info@dtm.nl I VERHUUR-VERKOOP-ONDERHOUD Portofoons netwerken VerkooP Verhuur service (Ex)PORTOFOONS & TRUNKING Gannexion bv Transistorstraat 71A Postbus AE Almere ADVERTEERDERS INDEX Abiom 2 EAL 2 Electronics & Telematics 40 Flash Services 43 Rohde & Schwarz Nederland 44 Technalia 22 Vidicode 25 T (036) F (036) E info@gannexion.com I Selecsys T (0529) Mobiele Communicatie Nederland B.V. F (0529) Rollecate E info@selecsys.nl 7711 GG Nieuwleusen I Hutronic Telecommunicatie bv T (030) Johan van Oldenbarneveltlaan 44 F (030) HH Zeist E info@hutronic.nl I MULTIMEDIA EN COMMUNICATIE OPLOSSINGEN Televisieweg 26, 1322 AL Almere Telefoon: Raca Batteries Nederland B.V. Satellietbaan 10A 2181 MH HILLEGOM Postbus AB HILLEGOM Tel: +31 (0) Fax: +31 (0) Internet: Aggregaten & Noodstroom voorzieningen Parkweg 9, 4153 XK Beesd T F info@voetverhuur.nl - importeur van o.a.: Voorhout Data Connection Productieweg MH Harmelen KPN BMS Postbus BC Den Haag T (010) F (084) E bms@kpn.com I Optimale communicatie met de betrouwbare en voordelige batterijen en laders van E-Battery Koning & Hartman Postbus GB Delft Accessoires Advisering Amateurapparatuur Antennes Batterijen Beveiliging Groothandel GSM Importeur GPS, C2000 EN GSM ANTENNE OPLOSSINGEN E Battery Europe BV Varenkade PG Bergschenhoek The Netherlands Tel. +31 (0) Fax +31 (0) info@e-battery.eu Meetapparatuur Meldkamer apparatuur Meldkamer inrichting Netwerkaanleg Netwerken Operator P(A)RM Paging Televisieweg 26, 1322 AL Almere Telefoon: Plaatsbepaling Safety-Lux Nederland B.V. T +31 (0) T (0348) F (0348) E info@vdcinfo.nl I T +31(0) F +31(0) E info@koningenhartman.com I Producent Provider Randapparatuur Software System integrator Telecomdealers Verhuur Verlichting zich heen kijken om contact te houden met burgers en handhavend te kunnen optreden. Dat lukt niet als je continu op een beeldscherm loopt te turen. Het moet beheersbaar blijven en mobiele applicaties moeten zijn afgestemd op de informatiebehoefte die uit zijn taken voortvloeit. Is het niet vreemd dat de doorsnee burger over veel meer mogelijkheden beschikt om snel informatie uit te wisselen dan de politie? Slimme handhelds brengen de hele wereld binnen handbereik, terwijl de politie en de hulpdiensten zich moeten behelpen met een beperkt spraakcommunicatiesysteem dat ook nog eens grote tekortkomingen kent. De private communicatiemarkt en C2000 zijn niet op die manier met elkaar vergelijkbaar. De doorsnee diender op straat beschouwt zijn portofoon als een noodzakelijk apparaat voor zijn werk. Het is een feit dat de mogelijkheden van smartphones en andere hedendaagse communicatiemiddelen ook voor de politiepraktijk grote meerwaarde kunnen hebben. Zo zou het zondermeer handig zijn als je bij een Amber Alert ook de foto van een vermist kind direct zichtbaar kan maken op een beeldscherm van een portofoon. Met de huidige randapparaten op C2000 is dat nog niet mogelijk, maar we willen dit wel op korte termijn in een pilot beproeven. Daarnaast willen we ook onderzoeken hoe we informatietechnologieën uit de private markt verantwoord kunnen integreren in onze informatievoorziening. Ook het project politiewagen van de toekomst richt zich op het verbeteren van de informatiepositie van de agent op straat. Een van de conclusies van de expertcommissie die de knelpunten rond C2000 in 2009 en 2010 onderzocht, kwam tot de conclusie dat veel van die knelpunten worden veroorzaakt door gebruikersfouten en gebrek aan kennis. Is dat niet een teken dat het systeem en de randapparatuur te ingewikkeld is? De achtergrond van de knelpunten is complex. C2000 is technisch een goed werkend systeem, maar de gebruikers moeten ook goed zijn opgeleid en getraind om onder alle omstandigheden goed met het systeem te kunnen werken. Met C2000 werd nieuwe technologie en een nieuwe manier van communiceren in het hulpverleningsdomein geïntroduceerd. In de fase van de landelijke uitrol is vanuit een landelijke projectorganisatie en door regionale projectorganisaties veel ondersteuning geleverd bij het organiseren van het beheer en training en opleiding van de gebruikers. Na afloop van de implementatiefase zijn die aspecten onderbelicht geraakt. Dat komt onder andere doordat projectleiders en projectmedewerkers andere dingen zijn gaan doen en hun expertise hebben meegenomen. Een van de conclusies van de expertgroep onder leiding van Don Berghuijs was dat het beheer en opleiding en training blijvende aandacht vragen, zowel op landelijk multidisciplinair niveau als binnen de verschillende gebruikerskolommen. Daar wordt de komende tijd door het rijk, het veiligheidsberaad en de kolommen via een serie deelprojecten invulling aan gegeven. Ook het meldkamerdomein is volop in beweging. Oud-minister Ter Horst pleitte voor één centrale meldkamerorganisatie in Nederland, met drie bovenregionale uitvoerende meldkamervoorzieningen. Tegelijk wordt gebouwd aan een nieuw meldkamersysteem. Hoe kijkt u aan tegen de schaalvergroting op meldkamergebied en zal de komende politiereorganisatie ook invloed hebben op de meldkamerdiscussie? De Nederlandse politie staat positief tegenover opschaling in het meldkamerdomein, mits ook hier de menselijke maat gehandhaafd blijft. Belangrijk is dat de afstand tot de mensen op de werkvloer en tot de burger niet te groot wordt. Drie meldkamervoorzieningen voor heel Nederland, zoals oud-minister ter Horst wilde, is in mijn opinie een te grote schaal. Tien meldkamers op het niveau van de toekomstige territoriale eenheden binnen de Nederlandse politie, is in onze ogen een geëigende schaalgrootte. Ook dan is belangrijk dat de centralisten kunnen rekenen op gedegen ondersteuning door een goede informatiepositie, onder andere via het nieuwe meldkamersysteem NMS, waarvoor nu het projectplan wordt geschreven. De agenten op straat zijn er ook bij gebaat dat de afstand tot hun meldkamer niet te groot wordt. De meldkamer is hun levenslijn in risicovolle situaties. Hoe het meldkamerdomein er uiteindelijk uit gaat zien, zal mogelijk later dit jaar duidelijk worden. Rond de zomer worden belangrijke beslissingen verwacht over drie processen die nauw met elkaar samenhangen: de nationale politie, de meldkamerorganisatie en het nieuwe meldkamersysteem. Als we de dynamiek en de organisatieontwikkeling in het politiedomein in beschouwing nemen, hoe ziet dan in uw ogen de politiezorg over enkele jaren eruit? De politie zal veel meer vraaggestuurd gaan werken, vanuit het belang en de hulpvraag van de burger. De beschikbaarheid en bereikbaarheid van de politie zal verbeteren, doordat er door terugdringing van bureaucratie meer politiemensen daadwerkelijk op straat actief zullen zijn. Tegelijk zal de communicatie tussen de politie en het publiek verbeteren doordat de 112-centrales en de meldkamers in hun eerste contact met hulpvragende burgers meer servicegericht zullen worden. Er wordt gevraagd: wat wilt u melden? en niet wie wilt u spreken?. De burger hoeft maar een keer zijn verhaal te doen en krijgt vervolgens te horen op welke manier en op welk moment hij geholpen wordt. We proberen daarbij zoveel mogelijk tegemoet te komen aan de wensen van de burger: altijd bereikbaar en we willen er snel zijn als het nodig is. Meer politiemensen op straat, is de belofte van het kabinet. Burgers kunnen dus rekenen op snellere politiehulp? We moeten ook efficiënt werken en dat betekent dat we niet bij elke melding á la minute bij mensen op de stoep staan, als het niet echt nodig is. Is bijvoorbeeld sprake van een spoedeisende melding of is het een vraag of een aangifte die wel kan wachten tot een later moment? Wanneer de burger een aangifte of niet spoedeisende melding wil doen kan worden gebeld. In zo n geval zal de servicemedewerker een afspraak maken met de hulpvrager om thuis of op een bureau met de juiste mensen en de juiste kennis de juiste oplossing voor zijn hulpvraag te formuleren. Vergelijk het maar met de tandarts; daar ga je ook niet zonder afspraak naartoe. De politie moet ook volgens dat model werken of de balans in hulpvraag en beschikbare capaciteit te bewaken. Optimale ondersteuning met state of the art informatietechnologie is daarbij een essentiële voorwaarde.

13 Nationaal Congres Verbindingen Techniek Twee stappen vooruit en één weer terug... Frequentiebeleid met hinkstapsprongen Verbinding maart Op frequentiegebied is er de afgelopen maanden weer veel gebeurd; deels met positief resultaat, maar ook helaas weer stagnatie. Wat wel positief is, is de grotere belangstelling: zo komt er een aparte frequentiewerkgroep voor onze wereld en de Europese Commissie gaat een speciale high-level workshop organiseren. Tevens een blik op een zeer uitgebreide Duitse studie naar OOV high-speed data en de initiatieven om Europees breed tot een enkele set gebruikerseisen te komen. Door Hans Borgonjen Voor wie? Professionals vanuit Defensie, Politie, Brandweer, Ambulance, industrie, openbaar vervoer, beveiliging, stadstoezichten, transport, nutsbedrijven en andere gelieerden die gebruik maken van professionele communicatiemiddelen Wanneer? 10 mei 2011 Waar? Officierscasino Soesterberg Kosten? Voorinschrijving voor gebruikers uit de doelgroep is gratis Professionals uit de doelgroep hebben voorrang bij inschrijving Inschrijven en meer informatie? P M R / D M R / T E T R A / G S M / U M T S / L T E A p p l i c a t i e s / B e v e i l i g i n g / M o b i e l e w e r k p l e k k e n De CEPT FM-PT38 vergadering van 15 en 16 december 2010 in Helsinki stond wederom nagenoeg volledig in het kader van de PPDR frequentiediscussie (Public Protection & Disaster Relief). De situatie is als volgt: de PPDR-discussie is het vervolg op de beslissing in juni 2010 van CEPT-FM om FM-PT38 te vragen advies uit te brengen over allocatie van 2x3 MHz Narrowband en 2x3 MHz Wideband in de range MHz (in de praktijk ). Daarnaast heeft CEPT-FM aan FM-PT38 gevraagd om verdere studie te doen naar de wens van 2x10 MHz voor Broadband, waarbij aangegeven is dat daar ook boven de 1 GHz gekeken moet worden. Startpunt voor deze vergadering waren de conclusies van de vergadering van september, die al eerder in Verbinding gemeld zijn: 2x1,5 MHz voor bestaande netwerken in de MHz-band zoeken, 2x3 MHz Wideband in de MHz-band en voor Broadband eerst verdere studie. De LEWP-RCEG (Radio Communication Expert Group van de Law Enforcement Working Party) heeft de volgende aanbeveling gedaan: 2x1,5 MHz in de MHz-band en 2x3 MHz in de MHz-band; daarnaast heeft de RCEG aangeboden om de verdere studie naar breedbanddata te ondersteunen. In november vorig jaar is dit door de LEWP unaniem overgenomen en door het Belgisch voorzitterschap naar de ECC, CEPT-FM en FM38 gestuurd. Tijdens de vorige FM-PT38-vergadering in

14 26 Verbinding maart 2011 Verbinding maart september was ook besloten om een questionnaire rond te sturen. De resultaten waren inmiddels binnen en stonden dan ook als belangrijkste onderwerp op de agenda van deze vergadering. Voordat de echte vergadering begon, meldde de voorzitter dat de PPDR-discussie van het laatste jaar steeds meer een niet-technische discussie wordt en wellicht niet meer zo goed past binnen de technisch georiënteerde FM- PT38-werkgroep. Hij stelde dan ook voor om binnen CEPT-FM een speciale PPDR-werkgroep te starten. Duitse studie De vergadering begon met een presentatie door de Duitse overheid. Men heeft twee studies verricht: een vanuit de gebruikersoptiek waarin diverse scenario s zijn beschreven met schattingen van dataverkeer, en een tweede vanuit de frequentiebeheerder, die de eerste studie heeft vertaald naar het frequentieaspect. Duitsland heeft voorstellen voor allocaties, men wil een Europese harmonisatie, ze zien het meeste in de LTE-technologie en ze staan een samenwerking met openbare netwerken voor (een mix van eigen capaciteit en die van openbare netwerken, conform de al eerder in Verbinding beschreven hybride gedachte ). Voorts maken de Duitsers geen onderscheid tussen Wideband en Broadband, maar meer tussen platteland en steden. Uitgangspunt bij deze uiterst gedetailleerde studie is data plus video; het spraakverkeer blijft over het Tetra-netwerk gaan, dat nu in de uitrolfase zit. De dekking van het datanetwerk moet vergelijkbaar zijn met die van het Tetranetwerk. De benodigde capaciteit is 1 Mbit/s. De verschillen met commerciële netwerken zijn: relatief weinig gebruikers, laag gemiddeld gebruik maar zeer hoog piekgebruik, dat bovendien volstrekt onvoorspelbaar is, hoge betrouwbaarheid (geen uitval, congestie etc.), security. De Duitsers zien de oplossing in een hybride aanpak met meerdere netwerken: normale UMTS, eigen hotspots, link van hotspot naar achterliggende infrastructuur met satelliet of andere link en air-ground-air communicatie. Spectrumvreter Video is de grote spectrumvreter, maar high-definition video is lang niet altijd nodig (dat zou tientallen MHz meer spectrum vereisen). Met een bitrate van Kbps is voldoende kwaliteit te krijgen. Omdat gewone data relatief minder capaciteit vraagt en omdat een kleine vertraging acceptabel is, vraagt dit minder spectrum dan videotoepassingen. Men heeft berekend dat totaal 1,2 tot 1,9 Mbit/s toereikend moet kunnen zijn. Dit is doorgerekend naar de spectrumbehoefte: uitgaande van maximaal twee incidenten in hetzelfde gebied en gebaseerd op LTE-technologie, volstaat een downlink van 10 MHz en 15 MHz voor de uplink. Ook zijn zeer grote rampen en evenementen doorgerekend; in dergelijke situaties is behoefte aan maximaal 50 Mbps voor de upen downlink via een wide area netwerk en 50 Mbps voor lokale on-site communicatie (met bijvoorbeeld een LTE-repeater). Een WiFi-oplossing zou veel meer bandbreedte vragen dan een LTE-oplossing. Een mix zou een goede oplossing zijn: WiFi voor (kleine) hotspots met een enorme capaciteit en LTE voor binnendekking en tussen de hotspots in. Het spectrum zou voor een WAN-oplossing De Tetra Association werkt aan transformatie van Tetrafocus naar communication solutions for mission critical organisations beneden de 1 GHz moeten liggen (anders zijn er veel te veel sites nodig), maar dat is ook erg lastig om te verkrijgen. Hier is dus overleg met alle belanghebbenden nodig. Allocatie in de MHz-band zou een mooie oplossing zijn: dit is nu nog de TV-band maar in de volgende Digital Dividend-discussie zou dit wellicht een reële claim zijn. Deze band zou dan in lijn zijn met de ontwikkelingen bij Public Safety in de Verenigde Staten. Tevens blijft de celgrootte dan nog acceptabel en is de antenne nog hanteerbaar. Boven de 1 GHz komt volgens Duitsland eigenlijk alleen de MHz-band in aanmerking (dat is de geharmoniseerde T-DAB-band, maar die is nog nauwelijks in gebruik). De MHz-band is een goede oplossing voor air-ground-air videoverbindingen (bijvoorbeeld video in een helikopter). De MHz-band kan goed gebruikt worden voor WiFi-hotspots: deze is al aan Public Safety toegewezen en beschikbaar in het grootste deel van Europa. Wel is er in die band sharing met commerciële WLAN s, maar dat is alleen indoor met laag vermogen, dit zou dus niet te veel interferentie moeten geven. Interoperabiliteit, zowel multi-vendor als internationaal, is volgens Duitsland essentieel. Vier scenario s Ze hebben een mooi model gemaakt met de voor- en nadelen van vier scenario s: - Niets doen - Individuele nationale oplossingen - Geharmoniseerde oplossing beneden 1 GHz - Geharmoniseerde oplossing, zowel boven als beneden 1 GHz. Het zal U niet verbazen dat het laatste scenario hun voorkeur heeft. Duitsland doet de volgende aanbevelingen: - Geharmoniseerde oplossing in de MHz-band voor 15 MHz uplink en 10 MHz downlink MHz voor hotspots, aangevuld met MHz voor betere dekking en capaciteit bij grote rampen en evenementen MHz voor videolinks air-groundair (15 MHz bandbreedte) - Satellietcommunicatie voor link van hotspots naar achterliggende infrastructuur - Standaarden hanteren in verband met interoperabiliteit - Samenwerken met NAVO, ECC/CEPT, ETSI, EC, etc. Narrowband De eerste discussie gaat over Narrowband, dus de uitbreiding van bestaande netwerken, waarvan de doelstelling is om 2x1,5 MHz te alloceren. De ERO (European Radio Office; het werkorgaan van de CEPT) heeft in september jongstleden een questionnaire rondgestuurd. De meeste nationale frequentiebeheerders hebben hierop gereageerd. De meest controversiële vraag was of 2x1,5 MHz extra frequentieruimte voor bestaande netwerken in de MHz-band overwogen wordt of kan worden. Tijdens de FM-PT38-vergadering in december bleek dat het niet haalbaar was om hiervoor unanieme steun te krijgen. Daarop werd voorgesteld een voetnoot in de ECC-frequentietabel op te nemen: landen die deze extra frequentieruimte wél willen gebruiken, zouden hiertoe de mogelijkheid moeten krijgen. Deze voetnoot is vervolgens aan CEPT-FM in haar vergadering van januari voorgelegd. Daar is dit voorstel echter niet aangenomen, omdat de NAVO-status dit verhindert. CEPT-FM zal nu moeten aangeven waar deze ruimte dan wel gevonden moet worden. Wideband De ERO-questionnaire maakte duidelijk dat er ongeveer evenveel landen zijn die wel in de MHz-band, maar niet in de MHz-band mogelijkheden hebben, als andersom. Een geharmoniseerde oplossing is dus niet te vinden, tenzij er vele jaren uitgetrokken wordt om bestaande gebruikers te migreren. Aangezien de tuning-range breed genoeg kan zijn, is het goed mogelijk om zowel de MHz- als de MHz-band PPDR-workshop, Brussel De Europese Commissie organiseert 30 maart 2011 een high-level PPDRworkshop in Brussel. Antti Peltomaki, Deputy Director-General, DG INFSO van de Europese Commissie, zal de opening doen. Doelstelling is om met alle belanghebbenden te bespreken hoe (radio)communicatie binnen Public Safety, incl. rampenbestrijding, ingevuld moet worden. Mobiele high-speed data staat hierbij centraal, met uiteraard ook de bijbehorende frequentiediscussie. Ondergetekende is gevraagd om de in dit artikel vermelde activiteiten van de LEWP Radio Expert Group toe te lichten. De verwachting is dat de uitkomst van deze workshop belangrijke input is voor de nieuw op te richten CEPT PPDR-werkgroep. Voorstel is om een aparte PPDR-werkgroep binnen CEPT in te richten te gebruiken. In het verslag aan CEPT-FM is daarom duidelijk gemaakt dat de huidige aanbeveling (ECCDEC0805) niet aangepast wordt, omdat de huidige flexibiliteit al voldoende is. Broadband De meest terugkerende discussie is of er nog Tetra-spraak nodig is als er een breedbandnetwerk komt. Dat Tetra voor spraak ( mission critical group voice communication ) nog steeds de enige reële oplossing is, blijkt denk ik wel uit het feit dat naast de roll-out in Duitsland nog in de afgelopen maanden landen de voorkeur voor Tetra uitspraken bij hun komende aanbestedingen (onder meer Polen en Turkije). De afgelopen tien tot vijftien jaar heeft geen enkel Europees land iets anders gekozen dan Tetra voor zijn OOV-netwerk. Een belangrijke invalshoek voor highspeed data komt vanuit de Law Enforcement Working Party (LEWP, opvolger van Politionele Samenwerking). De LEWP heeft sinds twee jaar radiocommunicatie op de agenda staan. Er is hiertoe een Radio Communication Expert Group (RCEG) ingesteld. De LEWP-RCEG heeft twee taken en elke taak heeft zijn eigen subgroep. 1. De ISI-subgroep (trekker: Belgische politie): het koppelen van de bestaande radionetwerken om grensoverschrijdende radiocommunicatie mogelijk te maken. 2. De Forerunner Group (trekker is ondergetekende): de lange termijn oplossingen voor mobiele datacommunicatie plus de bijbehorende frequentieproblematiek.

15 28 Verbinding maart 2011 Er lopen in de Forerunner Group twee parallelle activiteiten. In navolging van wat we destijds met mission critical spraak gedaan hebben (geharmoniseerde frequentieband plus geharmoniseerde techniek, uitmondend in Tetra), heeft de LEWP gevraagd om voor mission critical mobiele datacommunicatie een soortgelijke benadering te volgen: Geharmoniseerde frequenties voor toekomstige mobiele datacommunicatie Gezamenlijke keuze voor een technische oplossing. Enorme groei De LEWP verwacht een enorme groei aan mobiele datatoepassingen, waarvan een deel dermate mission critical zal zijn dat het gebruik van commerciële netwerken een te groot risico wordt: te weinig robuustheid ten gevolge van overbelasting, geen noodstroom, te lage beveiliging, niet overal dekking, etc. Daarom denkt men aan een dedicated oplossing, bijvoorbeeld samen met andere partijen in Public Protection & Disaster Relief. Maar hiervoor zijn wel (eigen) frequenties nodig. Er is het afgelopen jaar een enorme lobby geweest - onder meer de LEWP-brief naar de Europese frequentie-organisaties - voor het verkrijgen van extra frequenties, zowel voor de bestaande spraaknetwerken voor extra dekking/capaciteit, als voor nieuwe mobiele datacommunicatienetwerken. Er zijn deels resultaten, maar het is nog lang niet rond en het zal nog forse inspanningen vergen. De Europese Commissie is ook actief geworden en wil een high-level workshop organiseren (zie kader). Zwaardere uplink Met betrekking tot de techniek is het idee om zoveel mogelijk mee te liften met de commerciële ontwikkelingen, met de toevoeging van een aantal extra s om het voor OOV geschikt te maken. Deze OOV-specifieke kenmerken zijn naast robuustheid en beveiliging ook een zwaardere uplink: het Duitse onderzoek leert dat de uplink minstens zo veel capaciteit nodig heeft als de downlink, terwijl bij de commerciële netwerken de uplink juist heel beperkt is. Daarnaast heeft de OOV-sector ook OOV-specifieke kenmerken zijn naast robuustheid en beveiliging ook een zwaardere uplink en datagroepsberichten Strategie Tetra Association Promoten van Tetra heeft zijn langste tijd wel gehad, nu in vrijwel de hele wereld Tetra geïntroduceerd is. Het belang van wat een professionele organisatie nodig heeft, moet nu centraal komen te staan. Uiteraard met Tetra als een van de basisbouwstenen. De focus moet verbreed worden naar het aandragen van oplossingen om Tetra in te passen in andere technologieën, zoals breedband, meldkamersystemen, het benaderen van databestanden, het integreren met de back-office, etc. Om de bestaande Tetra-systemen toekomstvast te laten blijven, is verdere marktuitbreiding nog steeds van belang, zodat het voor de Tetra-industrie interessant blijft te blijven investeren. De CEO is bezig om samen met IIR (die met de Tetra Association het Tetra World Congress organiseert) een PMR-event te organiseren met een bredere scope. Ook het meldkamercongres van IIR begin december in Amsterdam is samen gedaan; daarvan stond er in Verbinding in de vorige editie een verslag. De PSRG fleetmap workshop was daarmee gecombineerd (zie januari-editie Verbinding). De Tetra Association-voorzitter Phil Godfrey zal meer nadruk leggen op de transformatie van Tetra focus naar communication solutions for mission critical organisations. Een model wordt gekozen waarbij de Tetra Association een nieuw initiatief neemt onder de naam critical communication platform ; hierin zal breedband als eerste worden opgepakt, samen met frequenties. Daarnaast ook gerelateerde Tetra-items (zoals meldkamer). Gestart wordt vanuit Public Safety, maar de focus moet breder worden omdat andere gebruikers, zoals transport, defensie, luchthavens, etc., met hetzelfde probleem worstelen. De eerste activiteit is het organiseren van een high speed data workshop met de grote Public Safety-operators, omdat een aantal operators in een brief aan de Tetra Association gevraagd heeft snel initiatieven in deze richting te ontplooien. bij data groepsberichten nodig, bijvoorbeeld de plattegrond van een rampterrein naar meerdere units ter plekke, of een foto van een vermist kind naar alle wijkagenten. Er loopt nu een initiatief om op basis van bestaande Europese documenten een Europese set gebruikerseisen mobiele datacommunicatie op te stellen, die door ETSI, het Europese standaardisatie-instituut, gebruikt kan worden in het adviestraject voor de technologiekeuze. Het Zweedse voorzitterschap heeft eind 2009 ETSI verzocht om medewerking, wat gehonoreerd is. Aan de Fransen, Belgen, Engelsen en Duitsers is gevraagd om hun studies te mogen gebruiken als basis voor deze Forerunner Groupdiscussie. Nederland brengt de door vtspn gemaakte mobiele datamatrix in. Recent overleg met Interpol heeft geleerd dat zij ook geïnteresseerd zijn, maar dat dan wel ook Europol mee moet doen. Een initiatief richting Europol is dan ook opgestart. Nieuwe PPDR-werkgroep In de CEPT-FM-vergadering van januari is ook voorgesteld om de PPDR frequentie-aspecten niet meer bij FM-PT38 onder te brengen, maar om een aparte PPDR-werkgroep binnen CEPT in te richten. Doel hiervan is om meer focus te krijgen op de specifieke PPDR-problematiek. Een aparte PPDR-groep zal wellicht inderdaad meer focus geven; de vraag is of dat ook tot een beter/sneller resultaat zal leiden. In elk geval zal er eerst over structuur, taakstelling/ mandaat en dergelijke gediscussieerd moeten worden. Dus even snel doorstomen lukt wellicht niet, waardoor de inhoud weer naar achteren gaat; het is net hinkstapspringen: twee stappen vooruit en dan weer eentje terug! Hans Borgonjen is kennismanager bij de vts Politie, voorzitter van de Public Safety Radiocommunication Group (PSRG), vicevoorzitter van de Tetra Association Board en lid van de LEWP Radio Expertgroup. A b o n n e e r n u o p en mis geen nummer van hét vakblad voor mobiele communicatie in de openbare orde & veiligheidssector en het bedrijfsleven Wilt u een abonnement op Verbinding voor slechts E 54,95 per jaar? (incl. 6% BTW) Mail uw persoonsgegevens naar abonnementen@fenceworks.nl

16 30Actueel 30 Verbinding maart 2011 Verbinding maart Een ruggedised tablet met tetra, LTE en NFC Convergentie in mobieltjesland Het is een fascinerende botsing van culturen tijdens het World Mobile Congres (WMC) in Barcolona. Het beursterrein zelf straalt grandeur uit. Midden tussen die grandeur staan gigantische containers met videoschermen op billboardformaat. Daarop filmpjes met de allerhipste mobiele telefoons. Was World Mobile Congres in Barcelona eerder vooral een bijeenkomst voor liefhebbers van kekke mobieltjes, dit jaar is de grootste telecombeurs van Europa ook interessant voor professionele gebruikers van communicatie. NFC en LTE waren de grootste trekkers. Door Henk van Beek Een van die hippe presentaties is de Blackberry PlayBook. De PlayBook is een tablet met een 7 -scherm. Research in Motion, de eigenaar van de PlayBook, heeft twee modellen aangekondigd: een variant die kan communiceren via LTE-netwerken en een versie die via hspa+ een draadloze verbinding met internet kan leggen. Wat heeft een spelletjes-tablet te bieden voor de professionele telecomgebruiker? Het is een voorbeeld van de convergentie die zichtbaar was tijdens de WMC. De huidige gebruiker van missiekritische communicatie-apparatuur eist meer, vanwege de mogelijkheden die privé al langer mogelijk zijn. Een tablet-pc is voor de particulier geen noviteit meer, een tablet-pc die kan communiceren via LTE kan een creatieve oplossing zijn bij een calamiteit. LTE De Chinese telecomfabrikant ZTE demonstreert op het Mobile World Congres een LTE Advanced prototype opstelling. Gedurende de demonstratie bereikte het systeem een downloadsnelheid van meer dan 1 Gbps. ZTE wil LTE-A in 2012 op de markt gaan brengen. ZTE s LTE-A prototypes bevat een aantal verschillende technieken, zoals carrier aggregatie, multi-antenne enhancement, relay technologie en multi-point joint transmission. ZTE is de tweede telecompartij in China en de drie-na-grootste fabrikant van toestellen in de wereld. Niet toevallig dat KPN tijdens het WMC een groot samenwerkingsverband aankondigde met ZTE. De twee partners hebben een gemeenschappelijk ontwikkelingsprogramma aangekondigd dat is gericht op de toepassing van LTE-technologie in Duitsland en België. KPN Mobile International en ZTE hebben een planning opgesteld voor een veldproefprogramma in 2011 om de mogelijkheden te onderzoeken van de commerciële apparatuur van ZTE. Het samenwerkingsverband geeft KPN de flexibiliteit om haar netwerkapparatuur in de toekomst snel te upgraden naar LTE, op het moment dat daar vraag naar is. De spectrumveiling in Duitsland in 2010 heeft ervoor gezorgd dat de LTE-netwerktechnologie een voorname plaats op de agenda heeft veroverd en heeft KPN in de gelegenheid gesteld haar concurrentiepositie op de markt verder te versterken. ZTE is een veelbelovende nieuwkomer op de markt voor telecommunicatieapparatuur in Europa, sterk in lijn met de ontwikkelingsstrategie van E-Plus en KPN Group Belgium, aldus Erik Hoving, CTO van KPN Mobile International. Deze overeenkomst versterkt onze samenwerking op de telecommunicatiemarkt verder. De overeenkomst heeft strategisch belang voor zowel KPN als ZTE in Europa, ook in termen van de internationale marktpositie van beide bedrijven. In december 2009 maakten ZTE en KPN plannen bekend voor een grote uitbreiding van de HSPA-netwerken in Duitsland en België die van start zou gaan in Het programma was opgezet om een strategisch samenwerkingsverband tussen de twee bedrijven te vormen voor de ontwikkeling van netwerken in België en Duitsland die ook in de toekomst hun waarde behouden. In het kader van deze overeenkomst heeft ZTE een programma gestart voor het transformeren van de KPN-netwerken in Duitsland NFC-technologie brengt diensten uit de digitale wereld naar fysieke omgeving en België over een periode van drie jaar door middel van de SDR-technologie (Software Defined Radio) van ZTE. Op deze wijze krijgen gebruikers dataservices van hoge snelheid (HSPA+) aangeboden die kosteneffectief mobiele breedbandcommunicatie mogelijk maken. Als resultaat van de naadloze transformatie van het bestaande netwerk in het nieuwe netwerk zal KPN in staat zijn om haar klanten in België en Duitsland dataservices met hogere snelheid aan te bieden, tot 21,6 Mbps, waardoor de operator nieuwe mobiele breedbanddiensten kan gaan leveren. NFC Een tweede trend tijdens WMC is Near Field Communication (NFC). Dit is een contactloze communicatiemethode die gebruik maakt van de ISM (Industrial Scientific Medical) band en werkt op een frequentie van Mhz. NFC heeft een bereik van ongeveer 10 centimeter. NFC wordt ook wel gezien als een extensie van RFID (Radio Frequency Identification).

17 Verbinding maart advertentie pagina over? Een RFID systeem maakt gebruik van een tag, reader en een backend (bijvoorbeeld een database). Een NFC chip kan in drie verschillende standen werken: tag emulatie (ook wel passive mode), waar the nfc chip zich gedraagt als een RFID tag, active mode waar de NFC zich gedraagt als een reader en peer-to-peer mode waarbij het mogelijk is om te communiceren tussen twee NFC devices (bijvoorbeeld bestands transmissie). NFC is met diverse RFID standaarden compatible, zoals the ISO/ IEC 14443A/B en ISO/IEC 15693, maar ook de FeliCa card van Sony (dit type tag is geen officiële standaard). De techniek is ontwikkeld en gestandaardiseerd door het NFC-forum waar onder ander Philips, Sony en Nokia deel vanuit maken. Het is vooral bedoeld voor gebruik in mobiele telefoons. Voorbeelden van mobiele telefoons die zijn uitgerust met NFC zijn Google Nexus S, Nokia 6131, Nokia 6212 Classic, Samsung X700 en de BenQ T60. Het was een mooie quote van Yang Hyunmi, Vice President en Chief Strategy Officer van de Zuid-Koreaanse telecomgrootmacht KT. NFCtechnologie brengt diensten uit de digitale wereld naar de fysieke omgeving en creëert daarmee nieuwe markten. Een ambitieuze uitspraak, zeker als je nagaat dat er nog maar een telefoon is die NFC ondersteunt. Samsung loopt voorop met de Nexus S op Android. Maar de andere partijen volgen snel. Apple wil NFC in de nieuwste iphone implementeren en RIM (Blackberry) en Nokia zien NFC als eerstvolgende toevoeging aan hun toestellen. Dat betekent volgens onderzoekers dat eind 2015 bijna een half miljard NFC-toestellen verkocht zullen zijn. Dat is drie keer meer dan het jaar ervoor en 33 keer meer dan eind De bekendste manier om NFC te gebruiken is voor betalingen. Bovengenoemde Hyunmi schat het aantal betaaltransacties in 2015 op 3,5 miljard. BN AMRO, ING, KPN, Rabobank, T-Mobile en Vodafone hebben eerder al een intentieverklaring getekend om gezamenlijk mobiel betalen te introduceren aan de kassa in Nederland. Het is voor het eerst dat de grootste banken en mobiele operators in een Europees land op deze wijze de handen ineen slaan rondom mobiel betalen. De afgelopen maanden is een onderzoek uitgevoerd, waarin de technische en commerciële haalbaarheid van mobiel betalen is aangetoond. De zes bedrijven willen een joint venture oprichten om gebruiksvriendelijk en vooral veilig mobiel betalingsverkeer in Nederland mogelijk te maken. Tablet De eerder in dit artikel genoemde tablet-pc was de derde trend die zichtbaar was tijdens het WMC. Een telecomaanbieder zonder tablet-pc leek een gotspe. Helaas werkte de Goodies Veel professionele communicatie-gebruikers zijn ook liefhebbers. Hieronder de vier meest opvallende toestellen die te zien waren bij het Mobile World Congres 2011 Samsung Samsung introduceerde de opvolger van de populaire Samsung Galaxy S, de Samsung Galaxy S2. Meest opvallend aan dit product is het zeer goede Super Amoled Plus display. Ook zag een tweede Samsung tablet het levenslicht, de Samsung Galaxy Tab 10.1, zoals de naam al doet vermoeden een 10,1 tablet. LG HTC HTC toonde de meeste toestellen. Zowel de Wildfire als de Desire kregen een verbeterde S variant. Nieuw vlaggenschip is de HTC Incredible S. Met de Salsa en de ChaCha verrijkt HTC de markt met twee Facebook-telefoons. De Flyer is HTC s eerste tablet. verscheidene apparaten niet allemaal naar wens. De tablet van HTC was opgesteld in een vitrine, onmogelijk om te testen. Die van HP liep vast, die van ZTE deed niets. Alleen de PlayBook werkte naar behoren. Dat niet alle apparatuur werkte zoals gewenst, doet niets af aan de trends. LTE komt eerst als consumentenproduct binnen, waarna het zijn plek zal opeisen bij de professionele gebruikers. NFC is eerst leuk als LG lijkt terug van weg geweest. De LG Optimus 3D is de eerste smartphone waar je zonder 3D-bril 3D kan kijken (en ook kan maken). Met de Optimus Pad betreedt LG ook de tabletarena. De low-end LG Optimus Chat ten slotte biedt QWERTY en Android voor een groot publiek. Sony Ericsson Sony Ericsson breidt haar Xperia-lijn fors uit. Onder andere met de eerder aangekondigde arc. Lang verwacht en toch gekomen is de Sony Ericsson play, een game-telefoon. De neo en de QWERTY pro zijn Android 2.3 toestellen met een fraai uiterlijk en goede specs. digitale portemonnaie, snel zal de techniek worden toegepast bij toegangstechnologieën, identificatie en herkenning door professionals. De tablet ten slotte wordt een standaard-element van de uitrusting van iemand binnen missiekritische communicatie pas nadat de burger het volledig heeft omarmd. Binnenkort aan de riem: een ruggedised tablet met tetra, LTE en NFC.

18 34Praktijk 34 Verbinding maart 2011 Verbinding maart Keuze voor TETRA past in bedrijfsstrategie van groei en verdere professionalisering Eindhoven Airport van analoog naar digitaal Einhoven Airport groeit snel. Om deze groei op te vangen, veranderen de eisen aan de communicatiesystemen van het Brabantse vliegveld. De oplossing: een TETRA-systeem dat bestaat uit 1 DAMM Tetraflex SB421 systeemcontroller en 2 SB421 carriers, 5 MTM800 TETRA basisposten en 60 Motorola MTP850 TETRA portofoons, waaronder 2 explosieveilige modellen. Door??? Van links naar rechts Eric de Water, senior Accountmanager van Flash, Pieter Visser en Fons Latour van Eindhoven Airport. In tien jaar tijd van naar ruim 2 miljoen passagiers, een gerealiseerde groei van 25% ten opzichte van 2009, en voor dit jaar een groeiprognose tussen de 11 en 15%. Eindhoven Airport breidt fors uit en verwacht de komende 10 jaar meer dan 5 miljoen passagiers te kunnen verwerken. Een dergelijke groei stelt hoge eisen aan de organisatie. En aan de communicatie apparatuur. Aan het woord zijn Pieter Visser, Airport Operations Manager bij Eindhoven Airport en Fons Latour, Hoofd Commercial Services & Corporate Communications. We hebben een explosieve groei doorgemaakt, die vooral te maken heeft met het feit dat wij ons hebben toegelegd op de zgn. low-cost carriers, opent Latour het gesprek. Prijsvechters zoals Ryanair, die vanaf 2002 zaken met ons doet en nu naar 24 bestemmingen vliegt, Wizzair, die naar 12 bestemmingen vliegt en uiteraard Transavia. Naast de geplande uitbreiding van de terminal worden ook extra retail- en horecafaciliteiten gebouwd. Daarnaast wordt een 3-sterren hotel gebouwd met 120 kamers. Hiermee willen we het element non aviation versterken en extra inkomsten hieruit genereren. We zijn in gesprek met omwonenden, overheid, en omliggende gemeentes, vervolgt Latour. Tijdens de zgn. Alders-tafel, het overleg dat werd ingesteld onder leiding van Hans Alders, voormalig minister en nu commissaris van de koningin in Groningen, is een consultatieronde in regio gehouden om uit te zoeken onder welke condities wij uit zouden kunnen breiden. Zijn advies is door het kabinet omarmd en dat betekent dat we in 2020 twee keer zo groot kunnen worden met een groei naar 5 miljoen passagiers. We hebben commitment van de omwonenden gekregen, groei betekent immers ook werkgelegenheid. Daarentegen moet de luchthaven wel aan allerlei voorwaarden voldoen om overlast te voorkomen. Maatregelen ten aanzien van hinderbeperking, duurzaamheid en milieu maken daar onderdeel van uit. Voorheen hadden medewerkers 3 verschillende portofoons op zak, plus een gsm Inzet eigen personeel Zowel voor de operationele processen als voor de non-aviation activiteiten zetten we eigen personeel in. De filosofie hierachter is dat we te maken hebben met specifieke operationele veiligheidsprocessen in de luchtvaart; onze eigen mensen zijn bekend met die materie en hierin getraind. Deze ervaring en kennis hebben we ook nodig om de operationele processen gewoon door te kunnen laten gaan tijdens de bouwfase, aldus Latour. Groei betekent voor ons ook dat we mensen efficiënter aan het werk kunnen zetten, vult Pieter Visser aan. We krijgen langere pieken zodat ze meer langere diensten kunnen draaien in plaats van meerdere korte diensten. Binnen Eindhoven Airport NV zijn 30 personen werkzaam, het afhandelingsproces van de luchthaven is uitbesteed aan partner Viggo, die zo n 180 medewerkers in dienst heeft op de luchthaven. In totaal zijn er circa650 mensen werkzaam op Eindhoven Airport. Van analoge naar digitale radiocommunicatie Visser vervolgt: Aanvankelijk hadden we een conventioneel analoog systeem met 4 repeaters, en twee gescheiden communicatiesystemen. Door de groei van de luchthaven en de samenwerking met partner Viggo moesten we meer communiceren, dat ging niet, onderling werden portofoons uitgewisseld omdat we op verschillende frequenties werkten. Als Viggo aanpassingen liet doen op hun portofoons moesten wij die doorvoeren op onze eigen portofoons en andersom. Dat moest duidelijk anders. Daarnaast moesten mensen individueel oproepbaar zijn, en we wilden meer kanalen. Verder moest de bereikbaarheid verbeterd worden. Nu hebben we 60 radiogebruikers, waarvan 3 partijen gebruik maken. We hanteren dezelfde groepenindeling als met het analoge systeem overigens op advies van Flash om de overstap naar TETRA voor de gebruikers te vergemakkelijken: Operations Viggo, Operations Eindhoven Airport, Platform Viggo, Catering Viggo, Schoonmaak Viggo, Security G4S, Infobalie, pre-check en marechaussee. Het TETRA-systeem bestaat uit 1 DAMM Tetraflex SB421 systeemcontroller en 2 SB421 carriers, 5 MTM800 TETRA basisposten en 60 Motorola MTP850 TETRA portofoons, waaronder 2 explosieveilige modellen. Onze dringende wens was om de functionele bediening zoveel mogelijk hetzelfde te laten in het nieuwe systeem. Om het gebruiksgemak te vergroten wilden we absoluut eenzelfde indeling op het Major 6 bedieningspaneel in de meldkamer. Met het analoge systeem

19 36 Verbinding maart 2011 Verbinding maart Wel koppeling regionale netwerken, géén ondersteuning multivendor-netwerken Als we willen blijven groeien, stelt dit ook eisen ten aanzien van onze communicatie apparatuur konden we 3 kanalen kiezen, met TETRA werk je in groepen, dus dat werden 3 groepen i.p.v. kanalen. De gebruiker merkt hier echter niets van. Middels een speciale bekabeling, inregeling/programmering van de basisposten, de parameterinstelling en door de inzet van een speciale interface voor de signaleringsprotocollen konden de bestaande Majors gekoppeld worden aan de TETRA basisposten. Via de 3 knoppen op de Major 6 kiest men de juiste groep, bijv. groep Platform. Achter de drie knoppen zitten MTM800 basisposten gekoppeld. Koppelingen Een reden om voor TETRA te kiezen was tevens dat er bij Viggo wensen zijn om met PDA s te gaan werken. Zij hebben een nieuw planningsysteem ontwikkeld waaraan die PDA s gekoppeld kunnen worden. In het planningsysteem van Viggo staan alle vluchtgegevens vermeld en kan aangegeven worden waar behoefte aan is: catering, pushback, of een lift-off passagier. Die info kan naar de PDA toegestuurd worden en via PDA wordt de status teruggegeven. De communicatie naar de PDA s moet in de toekomst via het TETRA netwerk gaan lopen. Met het aangrenzend militair vliegveld van Eindhoven Airport is een koppeling tot stand gebracht in verband met calamiteiten. Technisch houdt dit in dat de crashintercom van de militaire luchthaven gekoppeld wordt aan 1 toegewezen groep in het TETRA systeem van Eindhoven Airport. Een calamiteitenmelding heeft prioriteit boven alle andere meldingen. De gebruiker heeft met het huidige TETRA netwerk nu 1 centraal systeem, waar in de analoge situatie met 3 aparte systemen gewerkt werd. Medewerkers hebben nu slechts 1 portofoon op zak waarmee ze met alle disciplines kunnen communiceren. Voorheen hadden medewerkers 3 verschillende portofoons op zak, plus een gsm. Migratieproblemen In het begin moesten de gebruikers erg wennen aan de digitale techniek van TETRA, geeft Pieter Visser aan. De stemmen worden met TETRA immers gedigitaliseerd weergegeven, klinken blikkerig, en een maand lang hebben de gebruikers lopen mopperen, na 3 maanden was men gewend. Af en toe worden nog oortjes gebruikt, of het volume gaat voluit, maar het gaat goed. Luidsprekermicrofoons helpen de audio te verbeteren, hier wordt nu wel meer mee gewerkt. Zeker voor de marshallers zijn de headsets een goede oplossing, zij staan immers recht voor de vliegtuigen met de draaiende motoren. Met de headsets kun je de verstaanbaarheid via de portofoon duidelijk verbeteren. Verder zijn de laders van de TETRA portofoons gevoeliger voor stof en vuil. Daarentegen zijn de portofoons wel een stuk handzamer geworden. Hiervoor werkten we met de Motorola GP340 en GP344, die zijn in vergelijking met de MTP850 veel groter en zwaarder. TETRA strategische keuze Als we willen blijven groeien, stelt dit ook eisen ten aanzien van onze communicatie apparatuur, concludeert Latour. Deze moet verder geprofessionaliseerd worden. Mensen zijn gewend aan een bepaalde manier van werken, maar de communicatie neemt toe, er komen meer berichten, er moet meer gespecificeerd worden. Het is goed dat de switch is gemaakt van analoog naar digitaal. Die stapsgewijze invoer en begeleiding door Flash tijdens de migratie was heel erg belangrijk voor ons. Bijkomend voordeel van een digitaal systeem is dat de berichten die op luchthavens worden gecommuniceerd, en vaak interessant zijn voor de omgeving, nu niet meer kunnen worden afgeluisterd. Tekst door: Marjolein Graauw, werkzaam bij Flash Services Nederland. Achtergrond ISI komt maar nauwelijks op gang Vanaf het allereerste begin maakt de Inter System Interface (ISI) deel uit van de Tetra-standaarden. Na een trage start worden nu weliswaar weer Europese tests gedaan met het koppelen van regionale netwerken, maar van het toepassen van ISI voor het creëren van multivendor Tetra-netwerken zal het voorlopig niet komen, erkent de Tetra Association. En ook de zo gewenste cross-order koppelingen komen vooralsnog maar nauwelijks tot stand. Door Hans Vandam Het blijft toch een wat merkwaardige kwestie. Tetra-radiotechnologie voor mobiele communicatie is inmiddels in meer dan honderd landen geïmplementeerd en is in gebruik voor onder andere OOV- en bedrijfsmatige toepassingen. Maar in tegenstelling tot GSM en 3G komt roaming echter veel minder makkelijk tot stand. Gastgebruik van terminals in andere Tetra-netwerken is in de praktijk nauwelijks mogelijk. Opmerkelijk, want de Tetra-standaard voorziet wel degelijk in een oplossing. We hebben het dan over de Inter System

20 38 Verbinding maart 2011 Verbinding maart Interface ofwel ISI. Deze interface biedt een gestandaardiseerde manier om verkeer over meerdere netwerken te routeren. Met andere woorden: internetworking connectivity. ISI binnen Tetra De Tetra-standaard bestaat eigenlijk helemaal niet. Tetra is een verzameling van standaarden die gezamenlijk de rijke functionaliteit van dit type radionetwerken mogelijk maken. Het hart van Tetra wordt gevormd door het zogeheten Air Interface-protocol, dat de signalering tussen basisstation en radioterminal regelt. Dit protocol zorgt er voor dat alleen daartoe gerechtigde abonnees gebruik kunnen maken van de infrastructuur. Air Interface regelt ook zaken als het opzetten van gespreksgroepen, de mogelijkheid om individuele verbindingen te creëren, telefoongesprekken en een aantal datadiensten. Direct Mode Operations maakt ook deel uit van de Tetra-standaarden. DMO doet hetzelfde maar dan voor gebruikers die rechtstreeks en zonder tussenkomst van een basisstation met elkaar willen communiceren. Daarnaast omvat Tetra nog meer standaarden, zoals PEI, wat staat voor Peripheral Equipment Interface, en dus ISI. Hoewel ISI tot nu toe nauwelijks van de grond komt, maakt de standaard al vanaf het allereerste begin deel uit van Tetra. Dat we met het implementeren en gebruiken een stuk minder ver zijn, heeft alles te maken met de nadruk die in eerste instantie heeft gelegen op het realiseren van de spraakcommunicatie. Het afronden van de Inter System Interface heeft daardoor minder prioriteit gekregen, al geeft de Tetra Association aan dat ook ISI wel degelijk gezien wordt als een belangrijk onderdeel van Tetra. Was de lagere prioriteit die aan ISI is meegegeven een goede beslissing, vraagt de organisatie zich af in het vorig jaar gepubliceerde document Tetra and the Inter System Interface. Men lijkt te neigen naar een positief antwoord. Om Tetra van de grond te krijgen, was het gewenst om tempo te maken met de twee belangrijkste standaarden: Air Interface en DMO. Die waren immers nodig voor het primaire spraakgedeelte en dat was weer nodig om tot voldoende Tetra-radionetwerken te komen om überhaupt een ISI-aanpak mogelijk te maken. Verwachtingen In eerste instantie had men twee doelstellingen voor ISI in gedachten. De eerste was om het voor Europese OOV-organisaties mogelijk te maken om op Tetra gebaseerde communicatie over de landsgrenzen heen te voeren. De tweede doelstelling was om radionetwerken tot stand te kunnen brengen die zijn opgebouwd uit apparatuur van meerdere fabrikanten. De zogeheten cross-border voorzieningen worden momenteel ingevuld, terwijl ook al het nodige werk is verricht voor het daadwerkelijk beschikbaar maken van deze functionaliteit. Over het tweede punt zegt het document dat dit wellicht een al te ambitieuze doelstelling was. De Tetra Association wijst op de complexiteit van de Tetra-netwerken en de grote variatie in infrastructuren. ISI biedt een geschikte aanpak om meerdere netwerken met elkaar te verbinden. De Tetra Association verwacht echter niet dat grote netwerken zullen worden gebouwd, waarbij gebruik wordt gemaakt van oplossingen van meerdere fabrikanten. De Tetra Assocation stelt in het eerder genoemde document dat ISI wellicht een te complexe interface is voor organisaties die kleinere radionetwerken met elkaar willen verbinden. In het bijzonder als geen behoefte bestaat aan bijvoorbeeld volledig onafhankelijke fleet maps of de geavanceerde security-voorzieningen waarin ISI voorziet. Veel kleinere netwerken zijn gebaseerd op packet switching-technologie, terwijl een volledige implementatie van ISI vereist dat gewerkt wordt met het signaling protocol QSIG en ROSE (remote operations service element protocol). In dat soort situaties is ISI waarschijnlijk niet de meeste kosteneffectieve aanpak. Cross-border koppelingen Voor landsgrenzen overschrijdende koppelingen is ISI echter wel geschikt. De behoefte aan dat soort radiocommunicatie ontstond eind jaren tachtig en begin jaren negentig van de vorige eeuw, toen op basis van het Schengenakkoord veel grenzen binnen Europa kwamen te vervallen. Het vrije verkeer van burgers had nogal wat gevolgen voor de OOV-organisaties. Zo werd het noodzakelijk dat OOV-organisaties snel en makkelijk kunnen communiceren met collega s in andere Schengen-landen. Bovendien moest het mogelijk worden dat OOV-medewerkers in andere landen actief kunnen zijn, maar desondanks goed kunnen communiceren met hun eigen collega s. Om in de hiervoor benodigde technologie te kunnen voorzien, werd een werkgroep opgezet: Schengen Telecom. Belangrijkste taak van deze werkgroep: het harmoniseren van de radiocommunicatie binnen alle Schengenlanden. Hiertoe werd met de NAVO een overeenkomst gesloten voor de vrijgave van 2x5 MHz binnen de MHz-band in geheel Europa. Hierdoor kunnen alle landen in principe gebruik maken van dezelfde apparatuur voor radiocommunicatie. Bovendien heeft de werkgroep zich gebogen over de vraag welke technologie in deze band gebruikt kan worden, zodat gebruikers ongeacht hun geografische locatie binnen Europa met elkaar kunnen communiceren. Het zijn met name België, Finland, Nederland en het Verenigd Koninkrijk geweest die - samen met ETSI - het voorbereidende werk hebben verricht om tot de keuze van Tetra voor Schengen te komen. Helaas ging dit proces niet helemaal goed. Sommige landen hadden reeds een andere standaard gekozen. Zo had Frankrijk Tetrapol geselecteerd. Desondanks is Tetra nu in het overgrote deel van Europa de standaard geworden. Probleemloos roamen Harmonisatie van technologie en spectrum is echter niet voldoende voor interoperabiliteit tussen netwerken. Om tot een probleemloze vorm van roaming te komen, is het gewenst dat deelnemers aan een netwerk gecontroleerd en geautoriseerd kunnen worden. Op het moment dat een gastgebruiker op een netwerk is geautoriseerd, moet bovendien nog geregeld worden dat diezelfde gebruiker ook nog kan communiceren met gebruikers van zijn eigenlijke netwerk. Dit wordt afgehandeld door ISI. Al in 1996 werd besloten een op ISI gebaseerde test te doen met gastgebruik. Hieraan namen drie landen deel: België, Duitsland en Nederland. Het doel was om een goed begrip te ontwikkelen van de manier waarop cross-border communicatie dient te worden aangepakt. Er waren twee fabrikanten bij betrokken: Motorola (Nederland en Duitsland) en Nokia/EADS (België). Het heeft uiteindelijk tot 2003 geduurd voordat de infrastructuren in de drie landen zover waren dat deze test kon worden uitgevoerd. De proef vond uiteindelijk plaats in Aken. Uit deze test kwam een aantal punten naar voren. Zo bleek het noodzakelijk om de fleet maps goed te coördineren. Ook bleek het zinvol om tot een gemeenschappelijke taal te komen die door alle betrokken OOV-organisaties wordt gehanteerd. Daarnaast werd duidelijk dat procedures beter op elkaar afgestemd dienden te worden en bleek dat er behoefte bestaat aan een consistente terminologie. In 2008 werd besloten ISI in alle drie betrokken landen te implementeren. Er werd tevens een list of requirements opgesteld. De implementatie zou een basis moeten bieden voor het verder standaardiseren van ISI. Inmiddels heeft zowel EADS als Motorola een roadmap opgesteld voor het verder ontwikkelen van ISI. De industrie werkt momenteel aan de verdere ontwikkeling van ISI-technologie. De voortgang is echter beperkt, stelt de Tetra Association en noemt dit toch wel opmerkelijk gezien de behoefte aan crossborder radiocommunicatie. Er is sprake van een niet nader genoemde fabrikant die nog altijd investeert in ontwikkeling, maar verder lijkt er weinig schot in de zaak te zitten. Belangrijk is wel dat in mei 2010 is besloten om een ISI-interface te implementeren tussen het Duitse BDBOS-netwerk en het Rakel-netwerk van Zweden. Veel complexer Waarom gaan de ontwikkelingen zo traag? De Tetra Association somt een aantal redenen op. Hoewel vaak wordt gewezen op de achterstand ten opzichte van roaming in de GSM-wereld, is gastgebruik in de cellulaire wereld van Tetra technisch gezien veel complexer. Bij GSM-gebruikers wordt via het netwerk een bericht gestuurd om de status van een gastgebruiker op te vragen. Is die status akkoord, dan wordt roaming toegestaan en worden gesprekken simpelweg geforward naar het nieuwe netwerk waar de gebruiker zich bevindt. Bij Tetra is echter naast gesprekken van persoon tot persoon ook sprake van groepen gebruikers die zich op het thuisnetwerk bevinden. Bij gastgebruik moet dus niet alleen roaming op het nieuwe netwerk worden geregeld, maar moeten ook de gespreksgroepen in stand blijven. Er moet Ontwikkeling van ISI De ISI-standaard bestaat uit meerdere delen. De relevante documenten zijn: - EN tot en met EN TS De standaard is oorspronkelijk afgerond in december 2003 en heeft in oktober 2007 een update gekregen. dus goed bekeken worden welk verkeer wordt geforward en wat naar het oorspronkelijke netwerk moet worden gerouteerd. Bovendien kan het bijvoorbeeld nodig zijn dat de gastgebruiker tijdelijk wordt toegevoegd aan een bestaande gespreksgroep op het gastnetwerk. Kortom, een complex routeringsvraagstuk. Er speelt echter nog meer. Worden bijvoorbeeld telefoongesprekken-via-tetra door de gastgebruiker toegestaan? Hoe gaan we om met encryptie? Er wordt weliswaar in Europa gewerkt met het TEA2-algoritme, maar buiten het European Public Safety-gebied kunnen andere algoritmes in gebruik zijn. Alsof dit nog niet voldoende problemen oplevert, spelen ook nog wat andere punten. Operators van Tetra-netwerken werken vooral binnen hun eigen geografische gebied. Cross-border verkeer zal slechts een klein percentage van hun traffic uitmaken. Desondanks zijn hiervoor stevige investeringen nodig die opgebracht moeten worden door commerciële of in ieder geval veelal op afstand van de overheden geplaatste organisaties. Ook voor de industrie is de stimulans om te investeren in technologische ontwikkeling slechts beperkt. Hetzelfde geldt voor overheden die vaak toch met financiering over de brug moeten komen om dit soort grensoverschrijdend radioverkeer mogelijk te maken. Hoe de ontwikkelingen rond ISI verder gaan, zal onder andere afhangen van de Duits- Zweedse test. Hoewel deze proef slechts een beperkte functionaliteit omvat, vormt het toch een stimulans voor cross-border radiocommunicatie. Dat is een communicatievoorziening die veel Europese landen graag zien ontstaan, maar die vanwege technische en financiële redenen veel langzamer van de grond komt dan gewenst.