Voor de docent. 2 Instructies bij de lessen. 14 Opdrachtkaartjes bij les Verwijzingen naar websites. 18 Achtergrondinformatie bij het project

Transcriptie

1 Voor de docent 2 Instructies bij de lessen 14 Opdrachtkaartjes bij les 4 17 Verwijzingen naar websites 18 Achtergrondinformatie bij het project

2 Les 1 Monumenten Lesdoelen de leerlingen weten dat de Tweede Wereldoorlog overal ter wereld veel slachtoffers heeft gemaakt. de leerlingen weten dat er overal ter wereld monumenten zijn om de slachtoffers te herdenken. Planning = 30 minuten lezen en bespreken Wereldwijde oorlog en opdracht 1 (15 minuten) lezen en bespreken Monumenten en maken opdracht 2 (15 minuten) Aandachtspunten Hebt u kinderen uit een oorlogsgebied in de klas? Voor hen is opdracht 2 wellicht confronterend. De verschillen in kennis en interesse van de kinderen kunnen groot zijn. Houd daar vooral bij het uitvoeren van opdracht 1 rekening mee. U kunt er ook voor kiezen om in plaats van deze opdracht een les uit uw geschiedenismethode over de Tweede Wereldoorlog aan te bieden. Materiaal per leerling een kopie van het werkblad Monumenten Begrippen oorlog verzet vredesmissie vrijheid Lesbeschrijving 1. Als u het verhaal Een Monument van Jan Terlouw (nog) niet heeft behandeld, vertel de leerlingen dan nu dat ze gaan beginnen met het project. 2. Lees met de leerlingen de tekst Wereldwijde oorlog. 3. Vraag ze wat ze al weten over de Tweede Wereldoorlog of oorlog in het algemeen. Ga vooral in op wat een oorlog betekent voor gewone mensen: angst, onzekerheid, gevaar. Schrijf de woorden die de kinderen noemen op het bord in de vorm van een woordspin en laat de kinderen meeschrijven bij opdracht Lees met de leerlingen de tekst Monumenten en laat de kinderen opdracht 2 maken. U kunt de snelle leerlingen nog meer monumenten laten opzoeken en bekijken op 5. Eindig deze les met een klassikale terugblik. Wat hebben de kinderen geleerd? Wat was nieuw en wat wisten ze al? 2

3 Extra materiaal De clip Oorlogsmonumenten op www. schooltv.nl/beeldbank. Hier vindt u ook clips over bijvoorbeeld de inval van de nazi s, de Februaristaking, onderduiken, de Hongerwinter. Het Nationaal Aandenken Vrijheid maak je met elkaar van het Nationaal Comité 4 en 5 mei kunt u elk najaar gratis aanvragen voor uw leerlingen in groep 7. Hoofdstuk 2 Wat oorlog met mensen doet (pagina s 18 t/m 49) uit dit boekje sluit goed aan bij deze les over monumenten. Op heeft het Nationaal Comité informatie voor kinderen over oorlogsmonumenten verzameld. Hier staat ook een uitgebreide begrippenlijst met uitleg. Antwoorden Opdracht 1 Mogelijke woorden zijn bijvoorbeeld bezetting, nazi s, verzet, Joden, concentratiekamp, honger, doden, Nederlands-Indië, etc. etc. Opdracht 2 2, 5, 6, 3, 4, 1, 7 en 8 Wereldwijde oorlog In Nederland duurde de Tweede Wereldoorlog van 1940 tot Bij deze wereldoorlog waren meer dan 50 landen betrokken. Duitsland natuurlijk, en Japan, Engeland, Frankrijk en de Verenigde Staten. Maar ook in het huidige Suriname, Aruba en de Nederlandse Antillen, Marokko en Turkije hadden de mensen met de oorlog te maken. In Indonesië, dat toen bij het Koninkrijk der Nederlanden hoorde, zijn ook veel slachtoffers gevallen. In de Tweede Wereldoorlog kwamen in totaal méér dan 50 miljoen ( ) mensen om. Een kwart miljoen ( ) waren Nederlanders. Meer dan 25 miljoen ( ) slachtoffers vielen in Azië. Monumenten Voor de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog zijn monumenten opgericht. In Nederland zijn er meer dan van deze gedenktekens. Ook in het buitenland vind je monumenten die horen bij de Tweede Wereldoorlog. Elk oorlogsmonument vertelt een verhaal. Over een speciale gebeurtenis of een bijzonder persoon. Er is één Nationaal Monument, waarbij álle Nederlandse slachtoffers van oorlogen en vredesmissies worden herdacht. Dat staat op de Dam in Amsterdam. Opdracht 2 Voor welke slachtoffers zijn de onderstaande monumenten opgericht? Zet het juiste fotonummer voor de tekst. Opdracht 1 Schrijf zo veel mogelijk woorden op die jij al kent over de Tweede Wereldoorlog. Er staan er al drie: stenen, sommige met een ster of vlam. Een steen voor elke jood, zigeuner of verzetsstrijder die vanuit Westerbork werd gedeporteerd.... Rotterdam werd zwaar gebombardeerd tijdens de Tweede Wereldoorlog. Onze stad is in het hart getroffen, zeiden de inwoners.... Joodse kinderen overleefden de oorlog dankzij een verzetsvrouw die hen een veilige schuilplaats gaf.... In de haven staat een monument ter herinnering aan alle omgekomen zeemannen.... Een oorlog kost vele mensenlevens. Duizenden Nederlandse soldaten die sneuvelden in de strijd liggen er begraven.... Tijdens de Japanse bezetting in Nederlands-Indië stierven duizenden mensen door honger, uitputting, slavenarbeid en gevangenschap.... Victory is het Engelse woord voor overwinning. De beginletter is hetzelfde als bij vrede en vrijheid.... Meer dan zweefvliegtuigen werden tijdens operatie Market Garden in 1944 bij de bevrijding van Nederland ingezet. Dit monument eert alle piloten en helpers op de grond. 3

4 Les 2 Herdenken Lesdoelen de leerlingen weten dat op 4 mei de Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, en oorlogen en vredesmissies daarna worden herdacht. de leerlingen kunnen uitleggen waarom bij sommige monumenten de herdenking op een andere dag dan 4 mei plaatsvindt. de leerlingen kunnen voorbeelden geven van rituelen die horen bij herdenken. Materiaal per leerling een kopie van het werkblad Herdenken. Aandachtspunten Heeft u kinderen uit een oorlogsgebied in de klas? Of kinderen die recent een sterfgeval hebben meegemaakt? Zij vinden deze les misschien moeilijk. Begrippen herdenking rituelen Planning = 30 minuten individueel lezen en maken werkblad t/m opdracht 3 (15 minuten) bespreken opdrachten (10 min.) klassikaal uitvoeren van opdracht 4 (5 min.) Lesbeschrijving 1. Vraag de leerlingen of ze weten wat herdenken is. Herdenken is terugdenken aan iets of iemand. Dat hoeft niet altijd met oorlog te maken te hebben. Laat leerlingen die dat willen, vertellen over herdenken. Hoe doe je dat? Bijvoorbeeld door naar het graf van een overledene te gaan, of op de verjaardag van diegene een kaarsje aan te steken. 2. Laat de kinderen nu zelf de teksten lezen en de opdrachten 1, 2 en 3 maken op het werkblad Herdenken. Opdracht 4 doen ze nog niet. 3. Bespreek de opdrachten klassikaal, of laat de leerlingen hun antwoorden in kleine groepjes uitwisselen. 4. Doe vervolgens opdracht 4 met de hele klas. Deze opdracht is bedoeld om leerlingen te laten ervaren hoe lang twee minuten is. De meesten zullen dat langer vinden duren dan gedacht. Deze opdracht is een voorbereiding op de herdenking bij het geadopteerde monument. 5. U kunt de les afsluiten met een vooruitblik naar de herdenking bij het monument. Vraag de kinderen welke rituelen ze nuttig of prettig vinden voor bij die herdenking. 4

5 Extra materiaal De clip 4 mei op www. schooltv.nl/beeldbank. Antwoorden Er zijn geen goede of foute antwoorden op opdracht 1, 2 en 4. Wat vooral belangrijk is, is dat de kinderen serieus over hun antwoord hebben nagedacht. De combinaties bij opdracht 3 zijn: twee minuten stilte tijd om na te denken bloemen leggen een eerbetoon voor de doden een toespraak een verhaal over wat er is gebeurd 4 mei Op 4 mei is het Dodenherdenking. We herdenken die dag alle Nederlanders die waar ook ter wereld door oorlogsgeweld zijn omgekomen, in en na de Tweede Wereldoorlog. De Nationale Herdenking wordt gehouden bij het Nationaal Monument op de Dam in Amsterdam. Maar ook bij de vele oorlogsmonumenten die overal in het land staan, komen mensen samen om te herdenken. Misschien heb je zelf ook al wel eens aan een herdenking meegedaan. Of ernaar gekeken op de televisie. Andere dagen Niet alleen op 4 mei, maar ook op andere dagen in het jaar zijn er herdenkingen. Bijvoorbeeld de dag waarop verzetstrijders werden doodgeschoten of een concentratiekamp werd bevrijd. Of op 15 augustus, de dag dat Japan zich overgaf in Nederlands-Indië. Opdracht 1 Heb je wel eens een herdenking gezien of meegemaakt? Wat gebeurde er? Het hoeft geen oorlogsherdenking te zijn. Ik heb een herdenking gezien/meegemaakt voor:.... Dit gebeurde er tijdens de herdenking:... Ik heb nog nooit een herdenking gezien of meegemaakt. Opdracht 2 Herdenken zou verplicht moeten zijn. Iedereen die op 4 mei om uur niet stil is, moet een bekeuring krijgen. Wat vind jij? Rituelen Bij herdenkingen bestaan er allerlei rituelen. Dat zijn plechtige gebruiken waar iedereen aan mee kan doen. Zo is er altijd twee minuten stilte. Mensen zijn samen stil uit respect voor de doden. Als iedereen stil is, kun je je beter concentreren op wat je voelt en denkt. Vaak worden er kransen of bloemen neergelegd. Dat is uit respect voor de doden. Er klinkt muziek. Er wordt een gedicht voorgelezen. Iemand houdt een toespraak. Dit zijn allemaal manieren om met elkaar een herdenking te beleven. De herdenkingen bij oorlogsmonumenten zijn vaak heel speciaal. Overlevenden, nabestaanden en mensen die zich met hen verbonden voelen, komen dan bij elkaar. Voor velen is dat heel belangrijk: zij putten er moed en kracht uit en voelen zich minder alleen. De oorlog vergeten ze nooit. Opdracht 3 Bij de Nationale Herdenking horen de volgende rituelen. Wat betekenen ze? Teken de juiste lijnen. twee minuten stilte bloemen leggen een toespraak respect voor de doden een verhaal over wat er is gebeurd tijd om na te denken Opdracht 4 a. Kijk op de klok. Probeer twee minuten stil te zijn. Is het gelukt om twee minuten stil te zijn? Ja / nee b. Waar dacht je aan tijdens de stilte? Ik dacht aan c. Hoeveel minuten stilte vind jij geschikt voor een herdenking? minder dan twee minuten twee minuten is precies goed meer dan twee minuten d. Waarom vind je dat?

6 Les 3 Ons monument Lesdoelen de leerlingen kunnen hun monument beschrijven en kunnen vertellen voor wie het monument is opgericht. de leerlingen weten dat zij niet de enige scholieren zijn die een monument adopteren. Materiaal per leerling een kopie van het werkblad Ons monument indien nodig: computer met internetaansluiting, gemeentegids, boekjes van de lokale historische vereniging, programma van een eerdere herdenking Planning = 30 minuten lezen en bespreken Leesteksten Ons monument (10 minuten) maken opdrachten in kleine groepjes (20 minuten) uitwisseling van informatie door middel van een tentoonstelling of powerpoint (optioneel) Lesbeschrijving 1. Vraag de leerlingen wat adopteren is. De meesten zullen wel iets weten over het adopteren van kinderen. Maar hoe kun je dan een monument adopteren? Laat de leerlingen daarover suggesties aandragen. 2. Vertel de leerlingen bijvoorbeeld: Elk jaar gaan kinderen van jouw school naar het monument om mee te doen aan de herdenking. Nu ben jij aan de beurt. Je hoort het verhaal van het monument en leert over de Tweede Wereldoorlog in onze buurt. Samen met je klasgenoten maak je mee wat herdenken is. Er zijn meer dan scholen in Nederland die een oorlogsmonument hebben geadopteerd. Jullie zorgen er samen met hen voor dat de slachtoffers niet worden vergeten. 3. Lees met de leerlingen de teksten op het werkblad Ons monument. 4. De leerlingen gaan nu op zoek naar het verhaal achter hun monument. Dat doen ze door de opdrachten te maken. U kunt dit laten doen in kleine groepjes (3-4 kinderen). 5. Wanneer u deze opdracht in de klas doet, is het leuk de les af te sluiten met een kleine tentoonstelling van de gemaakte tekeningen. 6

7 De kleur is... Aandachtspunten Deze les gaat over het monument dat u met de school hebt geadopteerd. Het is verstandig om van tevoren zelf voldoende informatie over het geadopteerde monument te zoeken, en leerlingen daarin te sturen. Laat ze bijvoorbeeld niet lukraak Google gebruiken, maar zet vast de zoekpagina oorlogsmonumenten/zoeken klaar. Deze opdracht is zeer geschikt als huiswerk. Deed uw school vorig jaar ook al mee aan? Dan is het wellicht aardig om een leerling uit die groep te laten vertellen over het monument. Extra materiaal Bij verschillende monumenten zijn getuigenverhalen gefilmd. Misschien ook wel bij uw monument. Kijk op Antwoorden De antwoorden van de opdrachten zijn uiteraard volledig afhankelijk van het monument dat uw school heeft geadopteerd. Op vindt u veel informatie over (bijna) alle oorlogsmonumenten in Nederland. WOII bij jou in de buurt In jouw dorp of stad hebben de mensen die er in woonden ook de Tweede Wereldoorlog meegemaakt. Dat kun je je nu misschien niet meer voorstellen. Maar er is in ieder geval één ding dat je daar aan herinnert. Het monument dat je samen met jouw school hebt geadopteerd. Opdracht 2 Maak een tekening van het monument dat jouw school heeft geadopteerd. Zo ziet ons monument eruit Het monument dat jullie hebben geadopteerd is heel bijzonder. Het vertelt ons namelijk een verhaal. Het verhaal van de gewone mannen, vrouwen en kinderen die omkwamen door de oorlog. Of dat van de dappere mensen die zich verzetten tegen de vijand. Misschien vertelt het over onschuldige mensen die werden vermoord. Niet vergeten De mensen in jouw woonplaats hebben het monument opgericht, omdat ze het zo belangrijk vinden dat deze slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog nooit vergeten worden. Ze hopen dat hun verhaal hiermee altijd verder verteld wordt. Opdracht 1 Schrijf hieronder zoveel mogelijk op over het monument dat jij met je school hebt geadopteerd. ONS MONUMENT De naam van ons monument is... Waar staat het monument?... Waarom staat het daar denk je?... Kruis aan: het monument is gemaakt van steen / hout / metaal / iets anders, namelijk... De afmeting is ongeveer... meter hoog, en... meter breed. Opdracht 3 Zet een kruisje voor de groep slachtoffers die bij jullie monument wordt herdacht. mensen die slachtoffer werden van oorlogsgeweld, bombardementen, ziekte of honger mensen uit het verzet mensen die werden vervolgd en vermoord: joden, Roma en Sinti, Jehovagetuigen mensen die gevangen zaten militairen gijzelaars dwangarbeiders andere mensen, namelijk:... Het monument stelt het volgende voor... Het mooiste aan ons monument vind ik... want... Opdracht 4 Omcirkel het juiste woord. Ze werden slachtoffer in Europa / Azië / ergens anders in de wereld Het waren burgers / militairen Ze kwamen om tijdens de Tweede Wereldoorlog / na

8 Les 4 Onze herdenking Lesdoelen de leerlingen kunnen verschillende onderdelen van een herdenking benoemen. de leerlingen nemen verantwoordelijkheid voor een onderdeel van de herdenking bij hun monument. de leerlingen ervaren zelf de rituelen die gebruikelijk zijn bij een herdenking van oorlogsslachtoffers. Planning introductie en taakverdeling (15 minuten) voorbereiden van de herdenking (minimaal 60 min.) Materiaal opdrachtkaartjes op pagina 14, 15 en 16 alle materialen zoals vermeld op de opdrachtkaartjes eventueel voor elke leerling een kopie van het werkblad Onze herdenking Op adopteer_een_monument/ons_mo nument vindt u voorbeelden van activiteiten van andere scholen rondom. Lesbeschrijving 1. Begin de les door met de kinderen terug te kijken op de voorgaande lessen. Weet iedereen nog welk monument de school heeft geadopteerd? Is het verhaal achter het monument nog bekend? Wat betekent herdenken ook alweer? 2. Lees met de kinderen de korte tekst op het werkblad Onze herdenking. 3. Laat de kinderen bedenken wat er nodig is voor een herdenking. Ze kunnen de antwoorden opschrijven op het werkblad. U kunt er ook voor kiezen deze inventarisatie op het bord te maken. In dat geval hoeft u geen werkbladen te kopiëren. 4. Verdeel de taken tussen de leerlingen aan de hand van de opdrachtkaartjes. Hiernaast vindt u een schatting van de benodigde tijd voor de opdrachten, en een suggestie van hoeveel leerlingen er samen aan kunnen werken. Het is belangrijk dat u tijdens het werk van de leerlingen steeds beschikbaar bent voor vragen en hulp. 8

9 Aandachtspunten U gaat zelf met de leerlingen een herdenking bij uw monument organiseren. Misschien sluit u aan bij een bestaande herdenking. Informeer in dat laatste geval bij het organiserend comité welke inbreng er van uw leerlingen wordt verwacht, en of er ruimte is voor eigen initiatief. Selecteer vervolgens welke opdrachten op uw situatie van toepassing zijn. Vaak zullen in elk geval bloemen gewaardeerd worden, een fotograaf is altijd nuttig en posters kunnen ook meestal geen kwaad. Kopieer de kaartjes die u wilt gebruiken en knip ze uit. U kunt ook zelf opdrachten bedenken en die op het lege kaartje schrijven. Denk bijvoorbeeld aan het organiseren van een ontvangst op school voor of na de herdenking, kaarsen aansteken, houden van een stille tocht, de stoep rondom het monument vegen/onkruid wieden. Laat leerlingen nooit het monument zelf schoonmaken zonder overleg met de gemeente of eigenaar. Geen enkel onderdeel van de herdenking is verplicht. Het is wel gebruikelijk om minimaal bloemen te leggen en een stilte in acht te nemen. Maar of u muziek gebruikt, een gedicht laat voorlezen, of andere activiteiten wilt uitvoeren, dat is aan u (eventueel in overleg met de leerlingen). Het organiseren van een herdenking is veel werk. Dit betekent dat de leerlingen veel steun en sturing nodig zullen hebben. Misschien kunt u ouders, een stagiair of een klassenassistent inschakelen om te helpen. Het organiseren van een herdenking is misschien ook wel spannend voor sommige leerlingen, zeker als er gasten worden uitgenodigd. Hierover kunt u in de klas praten. Wat voor emoties kan een herdenking oproepen? Bij de leerlingen zelf en bij eventuele aanwezige volwassenen. Misschien zit er wel een kind in de klas dat van dichtbij een oorlog heeft meegemaakt. Hij of zij kan speciale aandacht nodig hebben. Opdrachtkaartje Kinderen per groepje Hoeveel tijd ongeveer Route en vervoer minuten Bloemen maken onbeperkt minuten per bloem Bloemen kopen minuten Gedicht onbeperkt minuten Toespraak minuten Gasten minuten Muziek minuten Programma minuten Foto s minuten totaal Posters maken onbeperkt minuten per poster 9

10 Les 5 Terugblik Lesdoelen de leerlingen oefenen met reflecteren de leerlingen kunnen op verschillende manieren verslag uitbrengen van hun activiteiten. Planning inleiding en gesprek over gehouden herdenking, opdracht 1 (15 minuten) individueel of in kleine groepjes uitvoeren van opdracht 2 (30-60 minuten) Materiaal per leerling een kopie van het werkblad Terugblik computer met internet, gekleurd papier, scharen, tekenmateriaal, foto s. Aandachtspunten Laat de leerlingen hun verslag uploaden naar de eigen pagina van uw school op de website van het monument Op veel scholen is een jaarlijks terugkerend project voor groep 7 of 8. Om het gevoel van traditie te versterken, kunt u het project laten overdragen van de ene naar de volgende groep. De lijst met tips kan een tastbaar product zijn om aan de volgende groep te geven tijdens zo n overdracht. Door posters of tekeningen op te hangen ziet de rest van de school wat de leerlingen hebben gedaan tijdens de herdenking. Zo krijgt Adopteer een Monument echt een plaats in de school. Lesbeschrijving 1. Laat de leerlingen het gedicht op het werkblad lezen. 2. Kijk met de leerlingen terug op de herdenking en help hen vorm te geven aan hun herinneringen. Praat eerst even met de kinderen over de eerste reacties op hun herdenking. Hoe hebben zij het beleefd? Hebben ze er thuis over gesproken? Zouden ze het weer zo doen? U kunt tijdens deze bespreking opdracht 1 op het werkblad laten invullen. 3. Nu volgen drie keuzeopdrachten. U kunt de leerlingen elk een opdracht laten kiezen of leerlingen in groepjes laten werken (voor de hand ligt de groepjes uit les 4 te gebruiken). Ook kunt u natuurlijk zelf besluiten welke opdracht door wie wordt gedaan. 4. Wanneer u met deze les het project afsluit, kunt u de leerlingen aan het eind van deze les hun oorkonde geven. Anders kunt u wachten tot na les 6. 10

11 Extra materiaal Op het werkblad staan drie verwerkingsopdrachten om uit te kiezen. Uiteraard zijn er nog veel meer manieren mogelijk om leerlingen terug te laten kijken op de herdenking. Een kleine greep: de leerlingen kunnen een stripverhaal tekenen, een powerpoint maken, een maquette van het monument maken, een rap, een filmpje etc. Alles kan! Voor inspiratie: kijk op monument en maak een eigen pagina aan! Antwoorden Opdracht 1 Er zijn geen goede of foute antwoorden bij opdracht 1. De antwoorden van de leerlingen kunt u gebruiken als start voor een gesprek over de herdenking: wat vonden de kinderen ervan en hoe hebben ze het ervaren? Opdracht 2 Voorbeelden van verslagen kunt u vinden op Herinnering Diep weggestopt tussen gedachten Ligt nog steeds die herinnering Aan een zwart en grauw verleden Vol angst en marteling Maar wie houdt de herinnering levend Als niemand die nog bij zich draagt Wie zorgt dat het niet wordt vergeten Dat de herinnering niet wordt weggejaagd Elk jaar er aan denken 2 minuten, heeft dat zin? Even stilstaan bij wat geweest is Het is niet veel, maar een begin Nathalie van der Zande, 2002 Opdracht 1 Vul het schema in. Toen we de herdenking aan het voorbereiden waren Tijdens de herdenking... Wat ging er heel goed?... Wat ging er niet zo goed?... Wat was het leukste om te doen?... Opdracht 2 Kies nu een van de volgende opdrachten. Kruis aan welke je wilt gaan doen. Voor de (school)krant Stel je voor: je bent een verslaggever van een krant. Je bent bij de herdenking geweest en nu ga je daar een stukje over schrijven. Schrijf iets over de voorbereidingen en vertel hoe de herdenking is gegaan. Je mag ook iemand uit je klas interviewen over de herdenking. Misschien wel je meester of juf. Zorg ervoor dat je stukje leuk is om te lezen. Je kunt er een plaatje bij tekenen of een foto van de herdenking gebruiken. En stuur het op naar de krant of de schoolkrant! En publiceer het op de eigen pagina op Voor volgend jaar Volgend jaar is een andere klas aan de beurt om het monument te adopteren. Maak voor deze klas een lijstje tips-voor-een-herdenking. Bedenk bijvoorbeeld tips over het organiseren en over hoe je je moet gedragen. Schrijf de tips op een groot vel papier. Plak er foto s bij van jullie voorbereidingen en van de herdenking. Geef het papier met de tips aan de klas die volgend jaar de herdenking gaat doen. Om op te hangen Jullie zijn bij de herdenking geweest. Maar de rest van de school misschien niet. Maak een poster waarop je laat zien wat jullie hebben gedaan tijdens de herdenking. Je kunt natuurlijk tekeningen maken, maar je kunt ook plaatjes zoeken van andere herdenkingen op internet, foto s opplakken van jullie herdenking of jullie gedicht opschrijven. Maak er een mooie herinneringsposter van. Hang de poster op. Zoek een plek waar iedereen de poster kan zien. Omcirkel van de vetgedrukte woorden en maak de zin af. Tijdens de herdenking, voelde ik me blij / trots / verdrietig / boos / zenuwachtig / iets anders, namelijk:... Ik voelde me zo, omdat:... 11

12 Les 6 Vrijheid Lesdoelen de leerlingen weten dat op 5 mei Bevrijdingsdag de Dag van de Vrijheid wordt gevierd. de leerlingen maken kennis met aspecten van vrijheid. Planning lezen van de tekst, samen of zelfstandig (5 minuten) zelfstandig maken van de stellingenopdracht (10 minuten) bespreken van (een aantal) stellingen en eigen zinnen (minimaal 15 minuten) Aandachtspunten Vrijheid maak je met elkaar. Veel kinderen (en volwassenen) vinden de vrijheid in Nederland vanzelfsprekend. Daarom is het goed af en toe stil te staan bij de betekenis ervan en wat je er zelf aan kunt bijdragen. Probeer de gesprekken aan te laten aansluiten op de inhoud van de vorige lessen. Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog is er in de wereld nog geen dag zonder oorlog geweest. Ook nu worden er meer dan 30 oorlogen gevoerd. Materiaal per elke leerling een kopie van werkblad Vrijheid Begrippen vrijheid mening - regels Lesbeschrijving 1. Vraag de leerlingen of ze weten waarom 5 mei een bijzondere dag is. 2. Lees met de leerlingen de teksten op het werkblad Vrijheid. 3. Laat de leerlingen de uitspraken op het werkblad zelf lezen en de keuzes maken. 4. Bespreek vervolgens klassikaal (een selectie van) de uitspraken. mag je alles zeggen, ook als mensen zich dan beledigd voelen? moet de regering voor de vrijheid van mensen zorgen? En wat moet je zelf doen? kunnen vrijheden botsen? Dus: als jouw vrijheid onvrijheid voor een ander betekent, wat doe je dan? (denk aan simpele voorbeelden als geluidsoverlast etc. ) moet Nederland zorgen voor minder vrije landen en hoe ver moet je gaan (bv. vredesmissies)? 5. Laat de leerlingen opschrijven wat vrijheid voor hen betekent. Door alle zinnen bij elkaar te hangen, wordt waarschijnlijk heel snel duidelijk hoe breed het begrip vrijheid is. En dat we er met z n allen over moeten praten om de vrijheid in Nederland goed in te vullen. 12

13 Extra materiaal De clip 5 mei op www. schooltv.nl/ beeldbank sluit aan bij deze les. Het Nationaal Aandenken 'Vrijheid maak je met elkaar' van het Nationaal Comité 4 en 5 mei kunt u elk najaar gratis aanvragen voor uw leerlingen in groep 7. Hoofdstuk 3 Vrede en vrijheid is mensenwerk (pagina 50 t/m/ 77) uit dit boekje sluit goed aan bij deze les. Antwoorden Er zijn geen goede of foute antwoorden bij de stellingenopdracht. Er wordt immers naar de eigen mening van de kinderen gevraagd. Het einde van de oorlog Op 5 mei 1945 gaf Duitsland zich over. Na vijf jaar oorlog kwam er eindelijk vrede in Nederland. Soldaten uit veel landen hadden met gevaar voor eigen leven Nederland bevrijd. Een paar dagen later was de oorlog in heel Europa afgelopen. Duitsland had verloren. In Azië werden de Japanners op 15 augustus 1945 gedwongen de strijd op te geven. Toen was er echt een einde gekomen aan de Tweede Wereldoorlog. Op 5 mei Bevrijdingsdag wordt overal in het land de vrijheid gevierd. De Dag van de Vrijheid begint precies om middernacht met het ontsteken van het Bevrijdingsvuur in Wageningen. Kinderen en volwassenen verspreiden dit symbool van de vrijheid met fakkels als een lopend vuurtje door het hele land. Bevrijdingsdag Bevrijdingsdag wordt ieder jaar gevierd met muziek, festivals, markten en straattheater. Volwassenen en kinderen vieren feest, op pleinen en in parken. Feest omdat er vrede en vrijheid is. De vlaggen wapperen niet meer halfstok, zoals de avond ervoor bij de dodenherdenking, maar hoog in de mast. s Avonds wordt de dag van de vrijheid afgesloten met een concert in Amsterdam. De koningin is daarbij en iedereen kan het concert op de televisie zien. Opdracht 1 Op 4 mei herdenken we de oorlogsslachtoffers. Op 5 mei vieren we de vrijheid. Maar wat is vrijheid eigenlijk? Wat vind je van de volgende uitspraken over vrijheid? Omcirkel eens of oneens. Vrijheid is volgens mij dat niemand in de wereld honger heeft. eens / oneens Vrijheid is volgens mij dat er geen oorlog is. eens / oneens Vrijheid is volgens mij dat je voor niemand bang hoeft te zijn. eens / oneens Vrijheid is volgens mij dat er geen regels zijn. eens / oneens Vrijheid is volgens mij dat je kunt geloven wat je wilt. eens / oneens Vrijheid is volgens mij dat het overal in de wereld goed gaat. eens / oneens Vrijheid is volgens mij dat je kunt zeggen wat je wilt. eens / oneens Vrijheid is volgens mij dat je niet opgesloten bent. eens / oneens Vrijheid is volgens mij dat ik alles mag doen wat ik wil. eens / oneens Vrijheid is volgens mij dat iedereen aardig is voor elkaar. eens / oneens Vrijheid is volgens mij dat iedereen naar mij luistert. eens / oneens Opdracht 2 Maak nu zelf de zin af: Vrijheid is volgens mij... 13

14 Route en vervoer Wat heb je nodig? Een kaart van de omgeving van je school, of een computer met internet. Wat ga je doen? 1. Zoek uit waar het monument precies is. Gebruik internet of een kaart. 2. Bedenk hoe jullie het beste van school naar het monument kunnen gaan. Lopend, met de fiets of met het openbaar vervoer? 3. Probeer zelf uit hoe lang het duurt om bij het monument te komen. Bedenk dat alles met een groep twee keer zo langzaam gaat! 4. Reken dan uit hoe laat jullie weg moeten gaan op school om op tijd bij het monument te zijn. 5. Op de dag van de herdenking zijn jullie degenen die de weg wijzen. Bloemen kopen Wat heb je nodig? De bloemenbon die je van je meester of juf krijgt, een telefoon, telefoonboek of computer met internet Wat ga je doen? 1. Zoek het telefoonnummer van een bloemist in de buurt 2. Bedenk wat voor soort bloemen je zou willen (een bos, een krans, losse bloemen) en wanneer je ze nodig hebt. Kijk op voorbeeld 3. Bel de bloemist en bestel de bloemen. 4. Op de dag van de herdenking zorg je ervoor dat je de bloemen meeneemt naar het monument. Bloemen maken Wat heb je nodig? Gekleurd papier, houten stokjes, schaar, lijm (of: boardplaat, figuurzaag, verf) Wat ga je doen? 1. Teken bloemblaadjes op het papier. Knip ze uit. (Of: teken een bloem op de boardplaat en zaag hem uit) 2. Plak alle blaadjes op elkaar zodat een bloem ontstaat. (Of: verf de bloem) 3. Plak of spijker de bloem op een stokje. 4. Tijdens de herdenking leg je de bloem neer, of zet je hem rechtop in de aarde. 14

15 Gedicht Wat heb je nodig? Pen en papier (eventueel computer met internet) Wat ga je doen? 1. Jullie gaan een gedicht maken over oorlog en herdenken. Bedenk eerst welke woorden jij vind passen bij oorlog en herdenken. Schrijf deze woorden op. 2. Probeer met de woorden die je hebt opgeschreven zinnen te maken. 3. Er zijn heel veel gedichten te vinden op internet (vraag je meester of juf waar). Kijk op Die mag je natuurlijk gebruiken als voorbeeld. 4. Maak zelf of met een groepje een gedicht over oorlog en herdenken. 5. Spreek af wie het gedicht gaat voorlezen tijdens de herdenking. En oefen het voorlezen ook, want je moet tijdens de herdenking goed te verstaan zijn. Toespraak Wat heb je nodig?? Pen en papier, les 3 van dit project, eventueel computer met internet Wat ga je doen? 1. Schrijf in je eigen woorden op waar jullie monument over gaat. 2. Schrijf op wat de mensen hebben meegemaakt die nu herdacht worden. 3. Schrijf op wat jij daar zelf van vindt. 4. Als je een mooi verhaal hebt gemaakt, oefen dan met voorlezen. Want je gaat het voorlezen tijdens de herdenking. Gasten Wat heb je nodig? Pen, papier, enveloppen, postzegels, telefoonboek of computer met internet. Wat ga je doen? 1. Bedenk wie jullie willen uitnodigen voor de herdenking. Bijvoorbeeld het hoofd van de school, de burgemeester, of overlevenden van de Tweede Wereldoorlog. Of jullie ouders of de kinderen van de groep die volgend jaar het monument gaan adopteren. Of misschien wel mensen van de krant of de radio. Laat de lijst zien aan je juf of meester. 2. Schrijf een brief aan de genodigden waarin jullie vertellen op welke dag de herdenking is en hoe laat. 3. Zoek de adressen van de genodigden op en verstuur de uitnodigingen. Muziek Wat heb je nodig? Instrumenten of draagbare cdspeler. Wat ga je doen? 1. Zoek mooie muziek uit die past bij een herdenking. Het maakt niet uit wat voor soort muziek het is, als het maar geschikt is voor een herdenking. Vertel je keuze aan je meester of juf. 2. Wil je de muziek zelf spelen of zingen? Oefen daar dan voor. Wil je de muziek op een cd laten horen? Ga dan met de cd-speler naar het monument en probeer uit of dat wel kan (is er niet te veel lawaai?). 3. Tijdens de herdenking kondigen jullie aan welke muziek er komt. 15

16 Programma Wat heb je nodig? Pen, stiften, papier, kopieerapparaat Wat ga je doen? 1. Vraag aan elk groepje wat ze gaan doen. Schrijf dat onder elkaar op. 2. Bedenk nu samen met je juf of meester een goede volgorde. Bijvoorbeeld eerst muziek, dan stilte dan een toespraak, of eerst toespraak, dan bloemen, dan stilte. 3. Schrijf op een nieuw vel papier de volgorde van de herdenking. Schrijf er ook bij welke kinderen aan welk onderdeel hebben gewerkt. Versier het blad mooi en laat het kopiëren. 4. Aan het begin van de herdenking geven jullie aan iedereen een blad met het programma. Foto s Wat heb je nodig? Fototoestel Wat ga je doen? 1. Maak foto s in de klas tijdens de voorbereidingen van de herdenking. 2. Maak foto s tijdens de herdenking. 3. Zoek de mooiste foto s uit en plaats ze op de eigen pagina van jouw school op 4. Plaats een foto van jullie klas bij het monument in de speciale fotolijst van Adopteer een Monument. Posters maken Wat heb je nodig? Grote vellen gekleurd papier, stiften, schaar, plakband. Wat ga je doen? 1. Je gaat een poster maken om de herdenking aan te kondigen. Schrijf eerst de dag en de tijd van de herdenking op een klein vel papier. Schrijf ook de naam van jullie school op en de naam van het monument. 2. Maak een mooie poster. De dag en tijd van de herdenking moeten erop staan, de naam van jullie school en de naam van het monument. En het woord uitnodiging. 3. Versier de poster met bijvoorbeeld een tekening van het monument. 4. Hang de poster op, op een plek waar veel mensen komen. Bijvoorbeeld in de bibliotheek of bij de sportclub. Vraag wel altijd toestemming om de poster op te hangen! Eigen opdracht Wat heb je nodig?...?... Wat ga je doen?

17 Verwijzingen naar websites Op deze website van het vindt u uitgebreide informatie over het herdenken van oorlogsslachtoffers en het vieren van de vrijheid. Onder Educatie staat alles wat u weten moet over en andere onderwijsprojecten van het Nationaal Comité, waaronder het SchoolTV-weekjournaal en het Nationaal Aandenken Vrijheid maak je met elkaar. U vindt hier ook een overzicht van leermiddelen over de Tweede Wereldoorlog en gerelateerde onderwerpen welke door derden zijn gemaakt. Bij Monumenten is van meer dan Nederlandse oorlogsmonumenten achtergrondinformatie en beeldmateriaal samengebracht. Hier kunt u zien welke monumenten tot op heden geadopteerd zijn. Het Nationaal Comité heeft op de site richtlijnen voor muziek en vlaggen tijdens herdenkingen geformuleerd. Dit is een portal waarop betrouwbare informatie over de Tweede Wereldoorlog thematisch is samengebracht. Verschillende webtentoonstellingen verbinden de informatie van uiteenlopende bronnen tot een inzichtelijk geheel. De site is ontwikkeld door het, dat hiervoor heeft samengewerkt met achttien partners, waaronder het NIOD en de Anne Frank Stichting. Wie herdenken we op 4 mei en wat zijn de rituelen tijdens een herdenking? Welke verhalen van oorlogsslachtoffers gaan schuil achter de oorlogsmonumenten in ons land? Kinderen kunnen het zelfstandig ontdekken op dat@kid, een educatieve website van het. Wanneer u op zoek bent naar een gastspreker in de klas die vertelt over de Tweede Wereldoorlog kunt u terecht op deze site van Herinne-ringscentrum Kamp Westerbork. Op deze site van het NBLC de vereniging van openbare bibliotheken in Nederland staat een overzicht weergegeven van alle jeugdboeken over de Tweede Wereldoorlog en aanverwante onderwerpen. Zoals bijvoorbeeld Oorlogswinter van Jan Terlouw en Groep 8 aan de macht van Jacques Vriens. 17

18 De geschiedenis van Achteraf gezien begon precies op het goede moment; in de jaren tachtig van de vorige eeuw. Overlevenden en ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog konden toen nog persoonlijk hun ervaringen doorgeven aan de jongste generatie. Het initiatief paste helemaal in de hernieuwde - belangstelling voor de oorlog. Sinds 2004 is ondergebracht bij het dat in 1987 is opgericht om herdenken en vieren in onze samenleving nieuwe inhoud en vorm te geven. is een initiatief van de Stichting Februari 1941 die in 1982 is opgericht om de herinnering aan het Nederlands verzet tegen de jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog levend te houden. Oprichter Henri Regeling (1933) kreeg onverwachts voor dit doel een schenking van een half miljoen dollar van zijn Amerikaanse zakenrelatie Arthur Gilbert, die zelf als jood tijdens de oorlog uit Oost-Europa was gevlucht. De schenking van Arthur Gilbert werd aangevuld met sponsorbijdragen van grote bedrijven en omgezet in certificaten waarvoor scholen vijftien jaar lang een bloemstuk konden bestellen. Bovendien kregen de scholen die meededen een plaquette en vaantjes en oorkondes voor de kinderen. De eerste adoptie van vond plaats in 1985 toen de joodse basisschool Rosh Pina in Amsterdam De Dokwerker, het monument voor de Februaristaking, adopteerde. Een jaar later volgden 26 nieuwe adopties verspreid over het land. Binnen tien jaar deden ruim 650 scholen mee. Omdat er nauwelijks geschikt lesmateriaal was over de Tweede Wereldoorlog, nam de Stichting Februari 1941 het initiatief voor het boekje Wij en de vrijheid, de voorloper van het Nationaal Aandenken dat het Nationaal Comité sinds 2000 jaarlijks op de basisscholen verspreidt. Overgedragen en uitgebreid Regeling kwam op het idee om schoolkinderen symbolisch oorlogsmonumenten te laten adopteren nadat hij een beeldhouwer had horen klagen over de vernielingen en het slechte onderhoud van de oorlogsmonumenten die hij had gemaakt. Regeling hoopte via de monumenten kinderen te betrekken bij de oorlogsgeschiedenis in hun eigen omgeving. Het toenmalige Nederlands Instituut voor Oorlogs Documentatie, het ministerie van Onderwijs en de onderwijskoepels steunden zijn plan. Oud-verzetsmensen, die vaak al gastlessen op scholen verzorgden, waren bereid als regionale coördinatoren scholen te gaan benaderen en de lokale adopties te helpen organiseren. Kortom, het plan viel overal in goede aarde omdat het in een behoefte voorzag. Vanaf 2000 liepen de certificaten voor de kosten van de adopties af en was het de bedoeling dat de gemeenten de financiering zouden overnemen. Eind jaren negentig nam het aantal oud-verzetsmensen drastisch af en werd het tijd om over de toekomst na te denken. Vlak voor zijn overlijden in 2004 droeg Henri Regeling de landelijke organisatie van officieel over aan het. Hij was negen jaar lid van het comité geweest en had daarin onder andere met succes gepleit voor een hoger overheidsbudget voor jeugdvoorlichting over de oorlog. 18

19 Sinds de overdracht in 2004 van Adopteer een Monument door de Stichting Februari 1941 aan het Nationaal Comité is binnen dit succesvolle onderwijsproject een aantal stappen gezet: het overzicht van monumenten en scholen is gedigitaliseerd en ondergebracht op de website van het comité; de materialen die de scholen voor Adopteer een Monument kunnen aanvragen, zoals de oorkondes en bloemenbonnen, hebben een nieuw jasje gekregen; aan de bloemenbon zijn gratis rouwlinten toegevoegd; het project wordt met een handboek ondersteund; het is gratis te bestellen bij het Nationaal Comité maar ook te downloaden via alle betrokkenen bij krijgen een gratis fotolijst aangeboden, deze is inmiddels al onder ruim instellingen verspreid. Dankzij actieve werving en spontane reacties van scholen is het aantal adopties de afgelopen vijf jaar uitgebreid naar ruim 760 monumenten. 19

20 Korte geschiedenis van herdenken in Nederland Het huidige is eind 1987 bij Koninklijk Besluit opgericht om een aantal afzonderlijke initiatieven rond herdenken en vieren in een nieuwe vorm te verenigen. Daardoor is uitdrukkelijk een verbinding gelegd tussen de herdenkingen bij plaatselijke monumenten en de Nationale Herdenking bij het monument op de Dam in Amsterdam op 4 mei. Ook heeft de jeugd een grotere rol bij de herdenking gekregen. Al sinds 1945 worden er op de avond voor de viering van de bevrijding plaatselijke herdenkingen met stille tochten gehouden bij lokale monumenten. De twee minuten stilte om acht uur en de kranslegging vormen daarvan het plechtige hoogtepunt. Daarnaast was er sinds 1947 op de middag van 4 mei in de Ridderzaal in Den Haag ook een nationale herdenking voor diplomatieke kringen. In 1961 kwam door samenvoeging met verschillende militaire en veteranenherdenkingen een nieuwe nationale herdenking tot stand die om vier uur s middags werd gehouden bij het Nationaal Monument op de Dam, voorafgegaan door een bijeenkomst in naburige kerken. Sindsdien worden tijdens de nationale herdenking ook Nederlanders herdacht die na 1945 gesneuveld zijn in voormalig Nederlands-Indië, Nieuw-Guinea of Korea. Vanaf de jaren zestig groeide de kritiek op het militaire karakter van deze herdenking en nam het draagvlak af. Joodse overlevenden van concentratiekampen, vervolgde Romaen Sinti-zigeuners, de Indische gemeenschap en de homobeweging voelden zich niet vertegenwoordigd. Ondanks pogingen tot verjonging zoals het betrekken van Scouting bij de nationale herdenking vanaf 1974, lukte het niet om er een echte nationale herdenking voor iedereen van te maken. Een groot deel van de bevolking associeerde de herdenking vooral met de twee minuten stilte om acht uur s avonds, de plaatselijke stille tochten naar een lokaal monument of de televisiebeelden van de Waalsdorpervlakte. De herdenking om vier uur op de Dam was onbekend bij het grote publiek. Voor de viering van de bevrijding op 5 mei daalde de animo al vrij snel na de Tweede Wereldoorlog, onder meer omdat het geen vrije dag was. Tussen 1955 en 1980 werd 5 mei nog maar een keer in de vijf jaar gevierd. In de jaren zeventig groeide de belangstelling voor 5 mei juist onder invloed van het politieke debat over oorlogsmisdadigers, uitkeringsregelingen voor oorlogsslachtoffers, de Koude Oorlog en de deelname aan vredesmissies. Met het oog op een evenwichtige samenhang tussen de plaatselijke en nationale gebeurtenissen op 4 en 5 mei en tussen herdenken en vieren, besloot de regering Lubbers in 1987 het in te stellen. De belangrijkste verandering sinds 1988 is dat de herdenking om acht uur s avonds plaatsvindt op de Dam in aanwezigheid van de koningin en een brede vertegenwoordiging van de eerste en tweede generatie oorlogsslachtoffers sinds Om jongeren meer bij de herdenking te betrekken leest sinds 1998 een jongere een zelfgemaakt gedicht voor op de Dam in het kader van de wedstrijd Dichter bij 4 mei. Uit respect voor de eerste generatie is in 2000 besloten dat vertegenwoordigers van circa tachtig organisaties van oorlogsbetrokkenen voortaan vooraan zitten bij de herdenking en voorgaan in de kranslegging, nog voor de autoriteiten. Het aantal kransen is toen te- 20

21 ruggebracht van bijna honderd naar ongeveer tien. Ook ligt er nu een groter accent op het defilé waarin iedereen bloemen kan leggen. Sinds 2006 wordt de kranslegging afgesloten met een bloemlegging door kinderen van Amsterdamse scholen die meedoen aan Adopteer een Monument. Het aantal kinderen is gelijk aan het aantal jaren dat we in vrijheid leven. In 2010 doen er dus 65 kinderen aan mee. De belangstelling voor de Nationale Herdenking is de afgelopen decennia sterk gestegen, onder andere omdat kinderen nieuwsgierig zijn naar de oorlogservaringen van hun grootouders en omdat oorlog een actueel thema in de wereld van vandaag is geworden. Het heeft de afgelopen jaren in overleg met de organisaties van oorlogsbetrokkenen bekeken hoe de Nationale Herdenking in de toekomst moet worden ingevuld. Besloten is om zolang als de eerste generatie nog in staat is de herdenking bij te wonen de huidige opzet van de herdenking te handhaven, in ieder geval tot en met

22 Oorlogsmonumenten in Nederland In Nederland herinneren meer dan oorlogsmonumenten en vele oorlogsgraven aan de Tweede Wereldoorlog en oorlogssituaties en vredesmissies waarbij Nederland na 1945 betrokken is geweest. Monumenten zijn er in alle vormen en maten, van de kleinste plaquettes op huizen tot het bekende Nationaal Monument op de Dam. Oorlogsmonumenten markeren een bijzondere historische plaats en/ of gebeurtenis. Voorbeelden hiervan zijn de monumenten in de voormalige kampen in Vught, Amersfoort en Westerbork, de Dokwerker in Amsterdam waarmee de Februaristaking wordt herdacht, of het Indisch Monument in Den Haag waarmee de slachtoffers van de bezetting in Zuidoost Azië worden herdacht. En ander voorbeeld is het monument in Eede (Zeeland) dat de terugkomst van Koningin Wilhelmina markeert. De monumenten herinneren aan diverse groepen: burgers die zijn omgekomen in Europa, burgers die zijn omgekomen in Zuidoost Azië, verzetsdeelnemers, geallieerden, vervolgden, koopvaardijpersoneel en militairen die tijdens de oorlog maar ook na 1945 zijn omgekomen. De oudste van deze monumenten zijn al tijdens de Tweede Wereldoorlog opgericht, dikwijls gemaakt van goedkope materialen zoals baksteen en goedkoop natuursteen. Het zijn vooral monumenten voor soldaten en burgers die tijdens de meidagen van 1940 zijn gestorven. Een voorbeeld hiervan is de Mariakapel in Schijndel. Na de bevrijding in 1945 worden in hoog tempo monumenten opgericht, veelal voor individuele slachtoffers. De vorm van deze monumenten is klassiek. In het herdenken ligt in eerste instantie het accent op verzet en militairen. Vanaf de jaren zestig wordt de herdenkingscultuur pluriformer. De aandacht voor vervolgingsslachtoffers neemt toe. Nog weer later komt er belangstelling voor de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Zuidoost Azië. Al deze ontwikkelingen vertalen zich in oorlogsmonumenten. Voor soldaten die recent zijn omgekomen bij missies in bijvoorbeeld Libanon en Bosnië zijn ook gedenktekens opgericht. Op 4 mei vindt wordt in de meeste gemeenten herdacht bij een oorlogsmonument. Ook op andere data worden herdenkingen bij oorlogsmonumenten gehouden. De Auschwitz Herdenking (Holocaust Memorial Day) vind eind januari plaats, de herdenking van het officiële einde van de Tweede Wereldoorlog op 15 augustus en de herdenking op Amerikaanse begraafplaats Margraten op de laatste zondag mei. De herdenkingen en de adopties van oorlogsmonumenten door scholen tonen aan dat oorlogsmonumenten geen dode stenen zijn, maar levende markeringen in het landschap die eenieder iets vertellen over de diverse geschiedenis van de oorlog. Wilt u meer weten over oorlogsmonumenten kijk dan op 22

23 Eigen notities 23