DE OUDE SINT-JACOBSKERK, tevens arsenaal en kazerne GROOT TUIGHUIS : een bijzonder gebouw met een rijke geschiedenis

Transcriptie

1 DE OUDE SINT-JACOBSKERK, tevens arsenaal en kazerne GROOT TUIGHUIS : een bijzonder gebouw met een rijke geschiedenis De voorgevel van de Oude Sint-Jacobskerk, in de huidige vorm daterend uit De Oude Sint-Jacobskerk aan de Bethaniëstraat is oorspronkelijk in de 15de eeuw gebouwd als broederschapskapel. Het gebouw werd in 1752 ingrijpend verbouwd tot arsenaal (militair pakhuis) en later tot kazerne. In 1924 vestigde het Noordbrabants Museum zich in de voormalige kerk. Sinds 1988 biedt het onderdak aan de afdeling Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten (BAM) van de gemeente s-hertogenbosch.. Bijzonder aan de Oude Sint-Jacobskerk is vooral deze historie, die zich laat aflezen aan het gebouw zelf. De muren zijn nog uit de tijd van de kapel. In het schip en koor van de voormalige kerk bepaalt de zware, houten constructie uit de periode van het pakhuis het beeld. De indeling van de ruimten en de voorgevel gaan weer terug op de functie als museum. Door restauratie en verbouwing in de periode is niet alleen het voortbestaan van het gebouw veilig gesteld, maar is het ook beter geschikt gemaakt voor de functie van kantoor en depot van de bouwhistorici, archeologen en monumentenzorgers van de gemeente. Sinds 2013 is in het gebouw ook de publiekspresentatie van archeologie en bouwhistorie in de praktijk gevestigd, onder de naam Groot Tuighuis. Plattegrond met de verschillende onderdelen van de kerk De middeleeuwse Sint-Jacobskerk De Oude Sint-Jacobskerk heeft een driebeukig schip en een eenbeukig koor met vijfzijdige koorsluiting. Naast het koor bevindt zich een traptoren. Het schip heeft een basilicale opzet, dat wil zeggen dat het middenschip boven de zijbeuken uitsteekt. In de viering (waar schip en koor op elkaar aansluiten) zijn duidelijk bouwkundige voorzieningen gemaakt voor transepten (om de kerk een kruisvorm te geven). Het is vooralsnog onduidelijk of de transepten nooit zijn gerealiseerd of dat ze naderhand weer zijn afgebroken. Een reconstructie van de kerk, ca

2 De geschiedenis van de kerk is slechts gedeeltelijk bekend uit geschreven bronnen; bouwhistorisch en archeologisch onderzoek heeft in aanvulling hierop veel aan onze kennis bijgedragen. De oudste ons bekende vermelding van de Oude Sint-Jacobskerk is de stichtingsakte uit Hierin geeft Paus Martinus V toestemming aan de broederschap van de Heilige Jacobus om een kapel met klokkentoren en gasthuis te stichten voor bedevaartgangers naar Santiago de Compostela. Tekening van de Oude Sint-Jacobskerk, met op het dak een dakruiter waarin de klokken hebben gehangen. Uitsnede uit een stadsaanzicht van Anthonie van Wijngaerden, midden 16de eeuw Het bouwhistorische onderzoek heeft aan het licht gebracht dat het koor stenen gewelven heeft gehad met rood geschilderde contourlijnen. De gewelven werden gedragen door gebeeldhouwde natuurstenen consoles. Tussen de steunberen zaten smalle hoge spitsboogvensters met glas-inloodramen. De stichtingsakte uit 1430 Zoals gebruikelijk is men begonnen met de bouw van het koor, waarschijnlijk omstreeks Vervolgens zijn schip en traptoren opgetrokken. Het is niet met zekerheid bekend wanneer het schip (en daarmee de kapel) voltooid werd, maar uit onderzoek bij de recente restauratie komen belangrijke aanwijzingen dat dit circa 1480 was. Zo blijkt uit dendrochronologisch onderzoek dat het hout dat onderdeel uitmaakte van de dakconstructie gekapt is tussen 1478 en Verder is op het Mariaklokje, dat nu in de vroeg-20ste-eeuwse nieuwe Sint- Jacobskerk aan de Hinthamerstraat hangt maar afkomstig is uit Oude Sint- Jacobskerk, het jaartal 1482 vermeld. We veronderstellen dat het klokje is gegoten bij het gereed komen van de kerk. Bovenste verdieping in het koor met de restanten van de gesloopte gewelven en de dichtgezette spitsboogvensters. 2

3 Het koor was door een muur met een grote (spits)boog afgescheiden van de viering. In de viering, het schip en de zijbeuken keek men rechtstreeks de houten kapconstructie in. Mogelijk was de constructie aan het zicht onttrokken door houten gewelven. Dit is niet met zekerheid te zeggen, omdat de complete dakconstructie in 1752 vernieuwd is. De muren tussen het middenschip en de zijbeuken waren voorzien van spitsboogvormige doorgangen, gedragen door kolommen. Ter plaatse van de aanzet van de spitsbogen is in de kolommen nog het restant van een natuurstenen band te zien. Boven deze spitsbogen bevonden zich in het muurwerk spitsboogvormige nissen met daarin vensters die boven het dak van de zijbeuken uitkwamen en die het middenschip van daglicht voorzagen. Op de kolommen zijn in plaats van beelden in de 16de eeuw geschilderde personen aangebracht. Van deze schilderingen zijn slechts fragmenten bewaard. Een herkenbaar figuur is een persoon met zwaard, mogelijk Paulus. Reconstructietekening van de muren van het schip, met boven de kolommen de geschilderde personen. Links het fragment van het figuur met zwaard. Dat in de kerk ook begraven werd, blijkt uit de vondst van skeletten onder de voormalige kerkvloer bij archeologisch onderzoek naar aanleiding van de restauratie en verbouwing in Ter plaatse van de nieuwe liftschacht werden meerdere skeletten aangetroffen. In de late 16de eeuw zijn blijkbaar opnieuw bouwwerkzaamheden aan de kerk uitgevoerd. Onder andere staat in een historische bron vermeld dat de kapel in 1584 prachtig verbouwd is en nog een hecht kerk en trots gebouw is. Aanleiding tot de verbouwing was waarschijnlijk de verheffing van de kapel tot parochiekerk in Waarschijnlijk is voor deze gelegenheid ook een nieuw klokje gegoten met de datum Dit klokje is in 1752 naar de toren van de Antoniuskapel overgebracht, waar het nog steeds hangt. Bij de inname van s-hertogenbosch door Frederik Hendrik in 1629 werd het gebouw de Rooms-Katholieken ontnomen, waarna het tot 1650 fungeerde als Protestants gebedshuis. Vervolgens werd het wagenhuis en vanaf het eind van de 17de eeuw paardenstal. De Katholieken zochten hun toevlucht in een schuilkerk achter enkele huizen aan de Hinthamerstraat, op een steenworp afstand van de oude kerk. In de loop van de 19de eeuw is de voormalige schuilkerk verschillende keren vernieuwd en uiteindelijk in het begin van de 20ste eeuw vervangen door de nieuwe Sint-Jacobskerk, het huidige Jheronimus Bosch Art Center. 3

4 Arsenaal en kazerne, Groot Tuighuys De volgende periode in de geschiedenis van de Oude Sint-Jacobskerk begint halverwege de 18de eeuw. In s-hertogenbosch wordt dan volop gebouwd om de militaire functie van de stad (vesting en garnizoensstad) te verbeteren. Zo wordt in 1744 naast de Oude Sint-Jacobskerk de Jacobskazerne gebouwd. De kerk wordt in 1752 getransformeerd tot arsenaal. In het hele gebouw werden toen drie verdiepingsvloeren met zware moerbalken en een houtskeletconstructie aangebracht. Bovendien werd de hele dakconstructie vernieuwd en de voorgevel opnieuw opgetrokken. Alle kerkvensters werden dichtgemetseld en per verdieping kwamen er kleinere ramen. Deze verbouwing bepaalt nog steeds het gezicht van het gebouw. De indeling in verdiepingen, met ramen en toegangen, bestaat nog steeds en is zelfs bepalend voor het huidige gebruik. Exercerende militairen op het terrein voor de Oude Sint-Jacobskerk, omstreeks 1900 Noordbrabants Museum Het gebouw wordt ter beschikking gesteld aan het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, dat het vanaf 1924 inricht als Noordbrabants Museum. De vloer van de eerste verdieping werd daarbij grotendeels verwijderd om een centrale, ruime en open tentoonstellingsruimte te creëren. Dit gebeurde naar ontwerp van Oscar Leeuw. Hij wijzigde bovendien de voorgevel tot zijn huidige vorm. Verder werd op de begane grond in de zijbeuken een aantal studiezalen gerealiseerd die nu nog in gebruik zijn als kantoren en ontvangstruimten. Verbouwingstekening van de Oude Sint-Jacobskerk tot arsenaal, 1752, Nationaal Archief. In de loop van de 19de eeuw ontstond rond het gebouw een uitgebreid kazernecomplex, vooral bedoeld voor de opslag van artillerie. De Oude Sint-Jacobskerk had daarin de functie van Groot Tuighuys. Na de Eerste Wereldoorlog werd het kazernecomplex buiten gebruik gesteld en zo eindigt rond 1920 de militaire geschiedenis van de kerk. Expositie in het Noordbrabants Museum, circa

5 In de loop van de jaren bleek het gebouw echter steeds minder te voldoen aan de eisen van museumgebruik. De zolders bijvoorbeeld waren ongeschikt als depot en de tentoonstellingsruimte was te beperkt. Het Noordbrabants Museum vertrok daarom in 1987 naar de huidige lokatie aan de Verwersstraat. Stellingen met archeologische vondsten op de zolders. Kantoor en depot van de BAM Na het vertrek van het museum vestigden de archeologen en bouwhistorici, en later ook de monumentenzorgers van onze gemeente zich in de Oude Sint-Jacobskerk. De begane grond van het koor van de kerk is sinds 1990 in gebruik bij het Cultureel Platform Azijnfabriek. Het gebouw biedt de BAM de nodige ruimte aan opslag van archeologische en bouwhistorische vondsten: de voormalige kerk was immers in de 18de eeuw verbouwd tot pakhuis. Maar al snel bleek dat de staat van het gebouw vroeg om ingrijpende onderhoudsmaatregelen. Buiten was er scheurvorming in een aantal muren, loslatend voegwerk, verrotte raamkozijnen en lekkende goten, terwijl binnen de dragende constructie van de verdiepingsvloeren was aangetast door onder meer rottende balkkoppen en het weghalen van steunbalken bij de herinrichting tot museum in Dit laatste euvel was des te nijpender, omdat door de verminderde draagkracht de archeologische en bouwhistorische vondsten niet op de zolders opgeslagen konden worden. Bovendien was de toegankelijkheid van de zolders beperkt, omdat ze slechts via één enkele trap of takel te bereiken waren. Verder liet de brandveiligheid zeer te wensen over, waarbij de zorg niet alleen het pand zelf gold maar evenzeer de collectie. Tenslotte bestond bij de BAM behoefte aan meer kantoorruimte, aan betere bewaarcondities voor kwetsbare vondsten en vooral ook aan meer mogelijkheden om het werk en de resultaten van het werk voor het publiek toegankelijk te maken. Het spreekt voor zich dat de bijzondere status van het gebouw vroeg om een zorgvuldige aanpak. Door architect Maarten Fritz werd een restauratie- en verbouwingsplan ontwikkeld dat zoveel mogelijk recht doet aan het monumentale karakter van het gebouw maar tevens tegemoet komt aan de behoeften van de gebruiker. De eerste fase van dit plan - herstel van het casco, realisatie van het depot op de zolderverdiepingen en creëren van aanvullende kantoorruimte - is uitgevoerd in Tijdens de tweede fase is in een verbouwing uitgevoerd waarbij in de centrale ruimte een publiekspresentatie van archeologische en bouwhistorische vondsten is gerealiseerd. Daarbij is ook de verwerking van archeologisch vondstmateriaal voor het publiek toegankelijk gemaakt. Bovendien is het gebouw beter geschikt gemaakt voor de ontvangst van groepen. De presentatie van archeologie en bouwhistorie in de praktijk, onder de naam Groot Tuighuis. 5

6 Wat doet BAM? De Afdeling Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten (kortweg BAM) behartigt de materiële geschiedenis van de gemeente s-hertogenbosch: zowel de nog aanwezige historische bebouwing en structuren als de onzichtbare bewoningsresten die in de ondergrond bewaard zijn gebleven. De drie secties doen het volgende: Bouwhistorie onderzoekt oude en monumentale gebouwen (bijv. woonhuizen, kerken, stadsmuren en boerderijen). Archeologie houdt zich bezig met de materiële overblijfselen uit het verleden, door bijvoorbeeld opgravingen uit te voeren maar ook door beheer van de vondsten en documenten. Bouwhistorie en Archeologie hebben beide ook een belangrijke functie om advies te verlenen hoe om te gaan met cultuurhistorie in onze gemeente. Dat advies wordt gegeven aan het gemeentebestuur maar ook aan particulieren, bijvoorbeeld over de vraag welke elementen bij een verbouwing van een oud pand of bij de herinrichting van pleinen of straten, bewaard moeten blijven. De sectie Monumenten tenslotte heeft als taak de regelgeving en subsidieverlening te reguleren en de bescherming van de tot monument verklaarde gebouwen in s-hertogenbosch te behartigen. Het systematische bouwhistorische en archeologische onderzoek in s- Hertogenbosch is gestart in de 70 er jaren. Sindsdien is er een schat aan informatie over de stad en haar omgeving verzameld. Een deel daarvan is gepubliceerd of in tentoonstellingen gepresenteerd, maar veel van deze informatie ligt nog op bewerking en ontsluiting te wachten in het depot aan de Bethaniëstraat. Het gaat om zeer uiteenlopende informatiebronnen als archeologische opgravingsvondsten, bouwhistorische relicten, tekeningen, verslagen en heel veel beeldmateriaal. Al deze bronnen vertellen hun eigen verhaal over de geschiedenis van de stad, veelal via de vertaling door de deskundige. Doelstelling van de BAM is om dit verhaal op een toegankelijke wijze naar buiten te brengen. Dit gebeurt op verschillende manieren: in publicaties, door lezingen, cursussen en tentoonstellingen veelal in samenwerking met andere cultuurhistorische instellingen - en via internet ( Een bijzondere rol is weggelegd voor de presentatie van archeologie en bouwhistorie in de praktijk die in 2013 onder de naam Groot Tuighuis is gerealiseerd in de Oude Sint- Jacobskerk. Daarmee is weer een hoofdstuk toegevoegd aan de geschiedenis van dit bijzondere gebouw! De koorzijde van de Oude Sint-Jacobskerk met tussen de zware steunberen de dichtgezette spitsboogvormige kerkvensters. Een reconstructie van de kerk, ca