Geavanceerde impulsresponsiemeettechnieken

Transcriptie

1 33 Geavanceerde impulsresponsiemeettechnieken toepassingen bij muziek- en spraakoverdracht Bij het beoordelen van akoestische eigenschappen van concertzalen en theaters worden vaak hoge eisen gesteld aan de nauwkeurigheid waarmee akoestische parameters bepaald moeten worden. Het is daarom van belang om onzekerheden te (onder)kennen en waar mogelijk te kunnen reduceren. Door voortschrijdende ontwikkelingen van hard- en software op het gebied van zaalakoestiek kunnen genormeerde zaalakoestische parameters zeer nauwkeurig worden gemeten. Echter, de nauwkeurigheid van een meting wordt niet bepaald door het aantal cijfers achter de komma, maar door de toegepaste technieken en voorschriften. In dit artikel worden aan de hand van verschillende onderzoeken, uitgevoerd aan de TU Eindhoven, recente ontwikkelingen behandeld op het gebied van impulsresponsie-meettechnieken en de toepassing ervan bij concertzalen. Voor een algemene introductie over impulsresponsies en akoestiek wordt verwezen naar een eerder artikel in het blad Bouwfysica [1]. ir. C.C.J.M. (Constant) Hak, TU/e, Bouwkunde, Unit BPS ir. R.H.C. (Remy) Wenmaekers, Level Acoustics, Eindhoven prof. ir. L.C.J. (Renz) van Luxemburg, TU/e, Bouwkunde, Unit BPS & Level Acoustics Renz van Luxemburg is overleden op 12 februari 2012 Meetonnauwkeurigheid akoestische parameters De akoestiek van een theater- of concertzaal kan worden beschreven aan de hand van objectieve parameters, bepaald uit gemeten impulsresponsies. Diverse parameters zijn vastgelegd in de internationale norm ISO : Measurement of room acoustic parameters Part 1: Performance rooms [2]. Parameters ter beoordeling van de mate van galm (EDT, T 20 en T 30 ), helderheid (D 50, C 80, en T s ) en luidheid (G) worden bepaald uit de akoestische overdracht van een omnidirectionele geluidbron naar een omnidirectionele microfoon. Andere parameters die bijvoorbeeld ruimtelijkheid beschrijven, worden bepaald met richtgevoelige microfoons zoals een kunsthoofd (IACC), intensiteitsprobe en kogel-acht microfoon (LF, LFC en LC). De podiumparameters ST early en ST late worden gemeten op het podium waarbij de omnidirectionele microfoon zich op 1 meter afstand van de omnidirectionele geluidbron bevindt. Decay range In de definitie van veel parameters wordt uitgegaan van een theoretische oneindigheid wat betreft de duur van de impulsresponsie zonder invloed van ruis. In de praktijk beperkt de duur zich echter tot de meettijd, die doorgaans niet langer hoeft te zijn dan de nagalmtijd van de te meten ruimte. De maximaal te bepalen decay range (verval van het geluidniveau in de tijd: ETC) wordt beperkt door de begrenzingen van het meetsysteem, variantie (variatie in vorm, temperatuur, luchtverplaatsingen) en het achtergrondgeluid in de ruimte. In figuur 1 is een voorbeeld weergegeven van een impulsresponsie met bijbehorende energy time curve met daarin de decay range aangegeven. Om de decay range te kunnen berekenen uit een impulsresponsie is de parameter Impulse response to Noise Ratio (INR) geïntroduceerd [3], waarbij ondermeer gebruik wordt gemaakt van exponentiële regressie. Aanbevolen wordt om voor het bepalen van de verschillende ISO parameters in muziekzalen, met een onzekerheid binnen de hoorbaarheidsgrenzen, impulsresponsies te meten met een INR 45 db voor alle benodigde frequentiebanden. Daarnaast is uit onderzoek gebleken dat het is aan te raden om als oneindig, voor parameters gebaseerd op een theoretisch oneindige meettijd zoals C 80 en T s, altijd te kiezen voor het tijdstip waarop de decay curve en de ruisvloer elkaar kruisen, in plaats van de meettijd van de impulsresponsie [4]. Dit geldt vooral voor lange meettijden in combinatie met korte uitklinktijden. 1 Voorbeeld van een impulsresponsie met de daaruit afgeleide Energy Time Curve (ETC)

2 Bouwfysica Dodecaëder als luidsprekerbron De omnidirectionele geluidbron wordt in veel gevallen benaderd door 12 luidsprekers geplaatst in een regelmatig twaalfvlak, de zogenaamde dodecaëder. In ISO worden grenzen aangegeven waarbinnen de afwijking van de richtkarakteristiek van een geluidbron mag liggen ten opzichte van een 100% omnidirectionele richtkarakteristiek. Wanneer een geluidbron wordt gebruikt waarvan de afwijking van de richtkarakteristiek deze grenzen benadert, wordt in de ISO norm aangegeven een gemiddelde te nemen van ten minste 3 metingen waarbij de geluidbron per microfoonpositie in stappen moet worden gedraaid. Om na te gaan wat het werkelijke effect is van middeling op de nauwkeurigheid van een meting, is voor meerdere dodecaëder bolbronnen onderzocht wat de maximale afwijking is die kan optreden bij middeling over gelijke draaihoeken, verdeeld over een volledige bronrotatie [5]. Er is hierbij gemiddeld over 1 tot en met 8 gelijkhoekige stappen in het horizontale vlak, steeds resulterend in een bepaalde maximum afwijking van de richtindex q hor ten opzichte van het werkelijke gemiddelde (q hor = 0 db). In de grote concertzaal van Muziekgebouw Frits Philips Eindhoven zijn metingen verricht op 1, 5 en 18 meter afstand van een continu draaiende dodecaëder bron. Voor elke mogelijke willekeurige starthoek is vervolgens berekend wat de maximaal mogelijke afwijking ten opzichte van het gemiddelde (in het horizontale vlak) is voor 1 meting en voor meerdere metingen met 2 tot en met 8 vaste hoeken. In figuur 2 is het resultaat weergegeven voor de meting op 1 meter afstand van de geluidbron. Hierin is te zien dat de maximaal mogelijke deviatie bij 1 meting kan oplopen tot meer dan 2,5 db. Dit geldt met name voor de octaafbanden vanaf 1 khz. Dit kan vooral bij het meten van de podiumparameters ST early en ST late leiden tot grote onzekerheden, aangezien op 1 meter afstand het directe geluid wordt gemeten als referentiewaarde van de omnidirectionele geluidbron. Een reductie van de maximaal mogelijke afwijking treedt pas op bij een gemiddelde van 5, 7 of 8 metingen bij draaiing in stappen met gelijke hoeken. Dit geldt niet alleen voor metingen in het nabije veld maar ook voor metingen op grote afstand tot de bron (in het onderzoek: 5 en 18 meter). Daarom wordt aanbevolen om per bron-ontvanger-combinatie een gemiddelde te nemen over 5 stappen van 72 graden (ongeacht de startpositie). Het geluiddrukniveau (of Sound Strength G) kan dan voor alle afzonderlijke bronontvanger-afstanden, binnen de hoorbaarheidsgrens (Just Noticeable Difference JND) van 1 db worden bepaald. Sound Strength kalibratie De parameter Sound Strength G vergelijkt het geluiddrukniveau ten gevolge van een omnidirectionele geluidbron in de zaal met het geluiddrukniveau op 10 meter afstand van dezelfde omnidirectionele geluidbron in het vrije veld. In ISO staan verschillende kalibratiemethoden beschreven waarmee de referentiewaarde op 10 meter afstand bepaald kan worden uit een geluidvermogensmeting: in een diffuus veld (galmkamer) of vrij veld (dode kamer) en middels intensiteitsmetingen. De onzekerheid bij het bepalen van de Sound Strenght G, veroorzaakt door de onzekerheid van de kalibratie, is 2 Gemeten maximale afwijking van de richtindex in het horizontale vlak van een dodecaëder bolbron q hor ten opzichte van het werkelijke gemiddelde (q hor = 0 db). Hierbij is gemiddeld over de octaafbanden 1, 2 en 4 khz onderzocht voor deze verschillende methoden [6]. Daarnaast is onderzocht of het mogelijk is om een kalibratie in de zaal op het podium uit te voeren op 1 meter afstand van de geluidbron. Hierbij is gebruik gemaakt van impulsresponsies en stationaire ruis. Voor de metingen in het vrije/directe veld is gebruik gemaakt van een gemiddelde van 8 bronrotatie-stappen. De resultaten van de verschillende metingen zijn genormaliseerd naar het gemiddelde van de drie gebruikte precisiemethoden: diffuus veld directe methode, diffuus veld met referentiebron en de intensiteitsmeting. In figuur 3 is het resultaat weergegeven van een genormaliseerde Strength-meting voor verschillende kalibratiemethoden, gemiddeld over 500 en 1000 Hz (ééngetalswaarde volgens ISO ) met als referentie het gemiddelde van 3 precisiemethoden (volgens ISO 3741 en ISO ). Uit de resultaten blijkt dat de verschillen tussen de precisiemethoden onderling kleiner zijn dan 0,5 db. De diffuse veld methode, gebruikmakend van impulsresponsies, komt overeen met dezelfde methode met stationaire ruis. De afwijking van de vrije veld methode in de dode kamer (Free Field) ten opzichte van het gemiddelde van de precisiemethode bedraagt circa -0,6 db. De directe veld methode op het podium met impulsresponsies (gemeten op 2 podia: Stage A en B op 1 m afstand) heeft slechts een afwijking van circa ± 0,3 db en lijkt een geschikte en eenvoudige (engineering) methode voor metingen in het veld. Het opvallende verschil tussen de resultaten met impulsresponsies en stationaire ruis in het vrije/directe veld wordt veroorzaakt doordat de akoestische afstand tot de geluidbron afgeleid uit de impulseresponsie 0,85 meter is, wanneer de fysieke afstand tot het hart van de dodecaëder geluidbron 1 meter is. Nieuwe meettechnieken in schaalmodelonderzoek Zaalakoestische parameters kunnen ook gemeten worden in een akoestisch schaalmodel van een theater of concertzaal. In een dergelijk schaalmodel wordt de golflengte van het geluid meegeschaald met de dimensies van de ruimte en dienen de materialen in het schaalmodel over de juiste akoestische eigenschappen te beschikken in het verschaalde frequentiegebied. Daarnaast moet rekening worden gehouden met de geluidabsorptie van de lucht, die sterk toeneemt in het ultrahoogfrequente gebied. De

3 35 metingen in een akoestisch schaalmodel worden uitgevoerd met hoogfrequent geluidbronnen en microfoons. Nieuwe meettechnieken, deels ontwikkeld aan de TU/e, zijn in 2011 toegepast in Taiwan bij metingen in een 1:20 schaalmodel van het Grand Theatre van Taipei Performing Arts Centre, een concertgebouw dat op dit moment in aanbouw is, zie figuur 4. Sparktrain als geluidbron Een veel gebruikte geluidbron bij het meten in akoestische schaalmodellen is de vonkbrug (spark gap). In zijn eenvoudigste vorm bestaat een vonkbrug uit twee elektroden op een vaste afstand van elkaar waarover een hoge spanning wordt aangebracht. Wanneer de spanning voldoende hoog is, vindt er een ontlading plaats. Deze ontlading gaat gepaard met een ultrasone knal. Het voordeel van een vonkbrug bij schaalmodelmetingen is dat de afmetingen beperkt zijn, waardoor het geluidveld nauwelijks wordt beïnvloed. Een ander voordeel is de omnidirectionele karakteristiek. Een nadeel is de slechte reproduceerbaarheid wat betreft de geproduceerde geluidenergie. In combinatie met de relatief ongevoelige hoogfrequente microfoons en de hoge luchtabsorptie bij deze frequenties is een zeer sterke ontlading nodig voor het verkrijgen van een voldoende hoge INR uit één impulsresponsie. Een groot nadeel bij een dergelijke sterke ontlading is de optredende schokgolf (niet lineair gedrag) die ontstaat dichtbij de geluidbron, de directe (elektro-magnetische) instraling op de meetinstrumenten en het gevaar op elektrocutie van de metende akoesticus. Daarom is een nieuwe meettechniek ontwikkeld waarbij met behulp van een laag energetische vonktrein (sparktrain) [7] reproduceerbare impulsresponsies met een INR boven 35 db voor het frequentiegebied tot en met Hz kunnen worden verkregen. Dit was ruim voldoende voor het nauwkeurig kunnen bepalen van de gemiddelde nagalmtijd T 20, clarity C 80 en sound strength G in het schaalmodel van het Grand Theatre. 3 Resultaten van een genormaliseerde Strength-meting voor verschillende kalibratiemethoden, gemiddeld over 500 en 1000 Hz (volgens ISO ) met als referentie het gemiddelde van 3 precisiemethoden (volgens ISO 3741 en ISO ) Luchtabsorptie in frequentiebanden Door botsingen tussen de verschillende moleculen in lucht bij het passeren van een geluidgolf gaat geluidenergie verloren. Deze luchtabsorptie van geluid neemt daarbij exponentieel toe met de frequentie en is al snel enkele db s per meter in het frequentiegebied van akoestische schaalmodelmetingen. De hoeveelheid luchtabsorptie kan voor zuivere tonen nauwkeurig worden voorspeld aan de hand van een rekenmodel beschreven in ISO , waarbij belangrijke invloedsfactoren worden meegenomen zoals de temperatuur en luchtvochtigheid. Het is daarmee mogelijk om de geluidabsorptie-eigenschappen van de lucht te verschalen, voor zowel de zaalmetingen zelf als de geluidabsorptiemetingen aan schaalmodelmaterialen. Dit impliceert echter wel dat de lucht in het model (of laboratorium) gedroogd moet worden tot 3% relatieve vochtigheid óf dat de ruimte gevuld moet worden met zuivere stikstof. Dit zijn zeer kostbare en tijdrovende voorzieningen. Een alternatieve methode is om de metingen bij normale luchtcondities uit te voeren en de gemeten impulsresponsie mathematisch te corrigeren aan de hand van het 4 Schaalmodel 1:20 Grand Theatre van Taipei Performing Arts Centre rekenmodel in ISO Dit kan via een wavelet-transformatie of sneller door de impulsresponsie per frequentieband te corrigeren. Uit onderzoek aan de TU/e [8] is gebleken dat de correctiewaarden uit het rekenmodel voor zuivere tonen de luchtabsorptie ongeveer een factor 2 overschatten voor octaafbanden, wanneer gerekend wordt met de middenfrequentie van de band. Voor frequentiebanden >4000 Hz geldt als vuistregel dat de luchtabsorptie kan worden berekend volgens het model uit ISO gebruik makend van de ondergrensfrequentie van de frequentieband. Auralisatie Door de grenzeloze mogelijkheden van moderne rekenen meetsoftware worden steeds vaker (te pas en te onpas) impulsresponsies gebruikt om vooraf te laten horen hoe een nieuwe of gerenoveerde ruimte gaat klinken. Hoewel de verkregen resultaten uit convoluties altijd prima klinken kunnen alleen relatief grove akoestische effecten (echo s, galm flutters etc.) worden gedemonstreerd of

4 Bouwfysica 5 Voorbeeld van een deel van de plattegrond van een open kantoor met daarin aangegeven de bronpositie en de verschillende ontvangposities opgespoord, zeker als het gaat om auralisaties die direct of indirect zijn verkregen uit schaalmodelmetingen. De werkelijke akoestiek van een ruimte blijft echter nog steeds verborgen tot de oplevering van deze ruimte. Spraakverstaanbaarheidsmetingen Veel zaalakoestische parameters beschrijven een subjectieve akoestische ervaring bij het luisteren naar muziek in concertzalen. Bij het ontwerpen van bijvoorbeeld theaters is ook de spraakverstaanbaarheid van belang. De meest gebruikte objectieve parameter voor het beschrijven van de spraakverstaanbaarheid is de Speech Transmission Index (STI) volgens IEC [9]. Deze parameter kent veel toepassingen zoals bij (on)versterkte spraak in theaters en kerken, bij versterkte spraak via Public Address systemen bij treinstations en vliegvelden, bij ontruimingsinstallaties in verkeerstunnels, fabrieken, kantoorgebouwen, treinen en vliegtuigen en de laatste tijd ook voor het beschrijven van spraakonverstaanbaarheid in open kantoren (speech privacy). Meetduur Traditioneel wordt de STI bepaald door het afspelen van een ruissignaal samengesteld uit een matrix van 14 octaafbanden en 7 modulatiefrequenties. Ter plaatse van de ontvanger (luisteraar) wordt voor elke combinatie van frequentieband en modulatiefrequentie de modulatiereductie bepaald. Deze reducties worden gewogen en gemiddeld tot een ééngetalswaarde tussen 0 en 1. Zowel de invloed van de ruimteakoestiek als de invloed van het achtergrondgeluid (signaal-ruisverhouding) worden op deze manier meegenomen bij het bepalen van de spraakverstaanbaarheid. Een groot nadeel van deze gemoduleerde ruis-methode is de benodigde meettijd. Eén volledige STI-meting kost ongeveer 15 minuten. Om dit probleem te omzeilen wordt in de praktijk een beperkt aantal combinaties van ruisbanden en modulatiefequenties gebruikt met als voorbeeld de STIPA (STI for Public Address systems). Hierbij wordt gebruik gemaakt van slechts 14 gemoduleerde ruisbanden. Echter, door gebruik te maken van impulsresponsie-meettechnieken kan een door ISO voorgeschreven volledige (full) STI-meting, ter bepaling van de speech privacy, worden verkregen in minder dan 10 seconden. Indirecte versus directe meetmethode Eén van de nadelen van de traditionele directe meetmethode is dat het niet mogelijk is om achteraf de invloed van ruimteakoestiek en achtergrondgeluid op de spraakverstaanbaarheid afzonderlijk te beoordelen. Daarnaast is het door de aard van het meetsignaal niet mogelijk om STI waarden <0,3 te bepalen. Deze nadelen zijn er niet 6 STI-waarde voor elke ontvangpositie (zie figuur 5) gemeten met een gerichte geluidbron (spreker) voor 5 verschillende situaties bij gebruik van de indirecte methode. Hierbij wordt eerst het effect van de ruimte (impulsresponsie) gemeten, waarbij door middelen of een lange meettijd zelfs op grote afstand en/of bij hoge achtergrondniveaus een voldoende hoge INR kan worden verkregen. Uit de verkregen impulsreponsie kan met behulp van de Modulation Transfer Function (volgens Schroeder) direct de invloed van versmering door de ruimteakoestiek op de STI worden berekend (dus zonder invloed van achtergrondgeluid). De invloed van alleen versmering door ruimteakoestiek op de STI vertalen we naar een signaal-ruisverhouding SNR1. Willekeurig spraak- en stoorniveau Uit twee impulsresponsies kan het verschil in geluiddrukniveau van de geluidbron op 1 meter afstand (vergelijkbaar met de Sound Strenght kalibratie) en het geluiddrukniveau op de plaats van de ontvanger worden bepaald. Uit dit verschil kan achteraf aan de hand van een referentieniveau en -spectrum (bijvoorbeeld L A = 60 db op 1 meter geldend voor een mannelijke stem) het spraakgeluiddrukniveau L p;spraak voor elke octaafband op een ontvangpositie worden bepaald. Het achtergrondgeluiddrukniveau L p;achtergrond kan achteraf worden gemeten of er kan worden gekozen voor een referentie- of ontwerpwaarde. Vervolgens wordt het verschil tussen L p;spraak en L p;achtergrond als signaal-ruisverhouding ingevoerd in de berekening van de STI. De invloed van versterking of demping van spraak door de ruimteakoestiek en de invloed van de achtergrondruis op de STI vertalen we naar een signaal-ruisverhouding SNR2. Impulsresponsies en spraak(on)verstaanbaarheid De mogelijkheden van het meten van de STI met behulp van impulsresponsies kan het beste worden geïllustreerd aan de hand van een meting in een open kantoor volgens ISO [10], welke in juni 2011 door de NVBV geïntroduceerd is in de nieuwe Rgd richtlijnen [11]. In een open kantooromgeving is een hoge spraakverstaarbaarheid

5 37 gewenst tussen werkplekken dichtbij elkaar gelegen en een lage spraakverstaarbaarheid tussen onafhankelijke werkplekken verder weg gelegen. In een onderzoek naar de spraakverstaanbaarheid in een typisch Nederlands open kantoor is gekeken naar de invloed van de ruimteakoestiek op de spraakverstaanbaarheid [12]. In figuur 5 is een deel van de plattegrond weergegeven met de bronpositie en de verschillende ontvangposities. Voor elke ontvangpositie is met een gerichte geluidbron (spreker) voor 5 verschillende situaties de STI bepaald. De resultaten voor de STI als functie van de afstand zijn weergegeven in figuur 6. Hierin is te zien dat wanneer alleen de versmering door galm wordt meegenomen (SNR1) de STI over de afstand slechts afneemt tot 0,70. Dat betekent dat zonder achtergrondgeluid de spraakverstaanbaarheid goed is voor alle ontvangposities in het open kantoor. Wanneer alleen de invloed van de demping van de spraak door de ruimteakoestiek in combinatie met L A;achtergrond van 37 db of 45 db bekeken wordt (SNR2 for 37 db en SNR2 for 45 db) is wel een duidelijke afname in spraakverstaanheid te zien over de afstand. Alleen de combinatie van SNR1 en SNR2 toont de volledige STI voor 37 db en 45 db achtergrondgeluid. Hierbij is te zien dat zogenaamde speech privacy met STI <0,20 in dit open kantoor alleen op afstanden >15 meter gehaald wordt bij een A-gewogen achtergrondgeluiddrukniveau van 45 db. Tot slot Onderzoek op het gebied van impulsresponsie-meettechnieken in de zaalakoestiek geeft steeds meer inzicht in meetonnauwkeurigheden ten gevolge van de toegepaste meetsystemen en meetvoorschriften. Hieruit ontwikkelde praktische meetmethoden en praktische toepassingen om de meetfouten te beheersen kunnen direct worden ingezet bij andere aspecten binnen de (ruimte)akoestiek, zoals het meten van spraakoverdracht en speech privacy in open kantoren. Zo wordt momenteel onder andere een nieuwe benadering onderzocht ter beoordeling van een ruimte in het onderzoek naar ruimte in ruimte akoestiek, waarbij door middel van convolutie [13] wordt gekeken naar de reproductie van opgenomen akoestiek in luisterruimtes zoals geluidstudio s, bioscopen en huiskamers. Met andere woorden: Wat doet de akoestiek van een afluisterruimte (in combinatie met het luidsprekersysteem) met de akoestiek in een opname die in die ruimte wordt afgespeeld? Met als voorbeeldvraag: Wat (of welke geluiddetails) kan ik in deze ruimte tijdens een college of een lezing nog demonstreren (laten horen)? Ook op het gebied van bouwakoestische metingen doet de impulsesponsie-meettechniek haar intrede. In tegenstelling tot de traditionele meetmethoden waarbij storend achtergrondgeluid alleen kan worden omzeild door het gebruik van hoge bronniveaus, biedt de impulsesponsiemeettechniek (door middel van deconvolutie) de mogelijkheid om met relatief lage bronniveaus (zelfs lager dan het stoorgeluid) hoge geluidisolatiewaarden te meten [14], bijvoorbeeld in het geval van muziekzalen. Reacties op dit artikel zijn welkom op het adres van de auteur: c.c.j.m.hak@tue.nl, Technische Universiteit Eindhoven & Level Acoustics, De Rondom 10, 5612 AP te Eindhoven. Bronnen [1] Hak, C.C.J.M., Impulsresponsies en Akoestiek, Bouwfysica 18-3, p12-13, 2007 [2] ISO International Standard ISO/DIS : Acoustics Measurement of room acoustic parameters Part 1: Performance rooms, International Organization for Standardization, 2009 [3] Hak, C.C.J.M., Hak, J., Wenmaekers, R.H.C., INR as an Estimator for the Decay Range of Room Acoustic Impulse Responses, Proceedings of the 124th AES conference, Amsterdam 2008 [4] Hak, C.C.J.M., Vertegaal, H., What Exactly is Time Infinity for Acoustical Parameters, Proceedings of the 16th congress on Sound and Vibration, Krakow, 2009 [5] Hak, C.C.J.M., Wenmaekers, R.H.C., Hak, J.P.M., Luxemburg, L.C.J. van, The Source Directivity of a Dodecahedron Sound Source determined by Stepwise Rotation, Proceedings of Forum Acusticum, Aalborg, 2011 [6] Hak, C.C.J.M., Wenmaekers, R.H.C., Han, J., Luxemburg, L.C.J. van, Gade, A.C., Sound Strength Calibration Methods, Proceedings of ICA 2010 Sydney, Australia, 2010 [7] Hak, C.C.J.M., Bijsterbosch, K.B.A., Room Acoustic Scale Model Measurements using a Spark Train, Proceedings of the NAG-DAGA 2009, Rotterdam, 2009 [8] Wenmaekers, R.H.C., Hak, C.C.J.M., Martin, H.J., Luxemburg, L.C.J. van, Air absorption error in room acoustical modeling, Proceedings of the 155th ASA conference, Paris, 2008 [9] IEC : Sound system equipment - Part 16: Objective rating of speech intelligibility by speech transmission index, International Electrotechnical Commission, 2003 [10] ISO/DIS : Acoustics Measurement of room acoustic parameters Part 3: Open plan offices, International Organization for Standardization, 2012 [11] NVBV Handboek bouwfysische kwaliteit voor kantoren versie 24 juni 2011, Rijksgebouwendienst, 2011 [12] Wenmaekers, R.H.C., Hout, N.H.A.M. van, Hak, C.C.J.M., Luxemburg, L.C.J. van, The effect of Room Acoustics on the Measured Speech Privacy in two typical European Open Plan Offices, Proceedings of Internoise 2009 Ottawa, Canada, 2009 [13] Hak, C.C.J.M., The Effect of the Acoustics of Sound Control Rooms on the Perceived Acoustics of a Live Concert Hall Recording, Proceedings of 11th WSEAS International Conference on Acoustics & Music 2010, Iasi, Romania, 2010 [14] Hout, N.H.A.M. van, Hak, C.C.J.M., Slaat, G.E., Gerretsen, E., Measuring Sound Insulation under Extreme Conditions using Deconvolution Techniques, Proceedings of the NAG-DAGA 2009, Rotterdam, 2009 Alle congrespublicaties zijn beschikbaar via de website van Het onderzoek schrijdt voort. n