Acta van de Generale Synode Amersfoort-Centrum 2005 van de Gereformeerde Kerken in Nederland Bijlage II - I Rapport Deputaten Vierde Gebod en Zondag

Transcriptie

1 Acta van de Generale Synode Amersfoort-Centrum 2005 van de Gereformeerde Kerken in Nederland Bijlage II - I Rapport Deputaten Vierde Gebod en Zondag

2 Het auteursrecht van deze tekst berust hetzij bij de auteur, hetzij bij de Gereformeerde Kerken in Nederland. Voor alle zaken het auteursrecht betreffend kan contact opgenomen worden met het deputaatschap Generaal-synodale publicaties via: Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in wat voor vorm of op wat voor manier dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbende, behoudens de uitzonderingen bij de wet gesteld. 2 ACTA GENERALE SYNODE AMERSFOORT-CENTRUM 2005

3 INHOUDSOPGAVE Inleiding Opdracht 0.2 Deputaten 0.3 Taakopvatting 0.4 Reacties van kerken en kerkleden 0.5 Leeswijzer Hoofdstuk 1 Concepten: onderwijs, handreiking en besluittekst Onderwijs 1.2 Toelichting 1.3 Praktisch-ethische handreiking 1.4 Voorstel tot besluit aan de generale synode te Amersfoort 2005 Deel I: Bijbels-theologisch 16 Hoofdstuk 2 Genesis 1-2: Gods werken en rusten Genesis 2:1-3: Gods voltooide werk 2.2 Is de sabbat een scheppingsinstelling? 2.3 De zevende dag 2.4 Conclusies Hoofdstuk 3 Genesis-Exodus: van schepping naar uittocht Na het paradijs: een rusteloze tijd 3.2 Exodus 16: wennen aan de rustdag 3.3 Exodus 20:8-11: het vierde gebod Hoofdstuk 4 Exodus-Leviticus: rust bij Gods heilig huis Rust rond de bouw van de tabernakel 4.2 Eredienst in de tent der samenkomst 4.3 De feestweken 4.4 De sabbatsjaren Hoofdstuk 5 Deuteronomium: gekomen tot de rust Mijn rustplaats 5.2 Deuteronomium 5:12-15: het motief van de bevrijding 5.3 Rust in het beloofde land Hoofdstuk 6 Profetische kritiek: de rust verspeeld Gods afkeer van lege vormen 6.2 Gods protest tegen actieve ontheiliging 6.3 Gods beloften voor de toekomst 6.4 Perspectief op de eredienst Hoofdstuk 7 Het Oude Testament: hoofdlijnen De schepping en de zevende dag 7.2 De contouren van de zevende dag als sabbat 7.3 Sabbat en eredienst 7.4 Profetie over de sabbat Hoofdstuk 8 Evangeliën: Christus en de sabbat Christus dienst 8.2 Christus woorden 8.3 Christus wonderen 8.4 Christus opstanding 8.5 Samenvatting GEREFORMEERDE KERKEN IN NEDERLAND 3

4 Hoofdstuk 9 Apostelen: samenkomst op de eerste dag van de week Handelingen: de sabbat en de eerste dag van de week 9.2 Apostolische brieven: vrijheid in Christus 9.3 Hebreeën: sabbatsrust voor het volk van God 9.4 Openbaring: de Heer-lijke dag 9.5 Samenvatting Hoofdstuk 10 Hoofdlijnen van het Nieuwe Testament Jezus, de rabbijnen en het vierde gebod 10.2 Paulus, het judaïsme en de sabbat 10.3 Het Nieuwe Testament zonder vierde gebod? 10.4 De morele en ceremoniële wet 10.5 Zondag: opdracht of geloofskeuze? 10.6 De zondag, een heilige dag? Deel II: Ethiek inzake het vierde gebod en de zondag 50 Inleiding: de Schrift en de ethiek Hoofdstuk 11: De geboden en het Nieuwe verbond De Tien geboden als geheel 11.2 De geldigheid van de Tien geboden 11.3 Het eerste, grote gebod van de liefde 11.4 De geboden van Jezus 11.5 Het gebod tot heilig leven 11.6 Het voorlopige, blijvende én nieuwe Hoofdstuk 12: Het koninkrijk, de vrijheid en het beeld van Christus Het koninkrijk en de rust 12.2 De wet en de vrijheid 12.3 Arbeid, rust en vreemdelingschap 12.4 Het beeld van Christus Hoofdstuk 13: De gemeente en de zondag De gemeente kiest de zondag 13.2 Zondag 38 en het gebod 13.3 De gemeente als volk van God 13.4 Is de rustdag ook voor ongelovigen? 13.5 Balans Deel III: Geschiedenis, wetgeving en terugblik 67 Hoofdstuk 14: Houtskoolschets I De geschiedenis van zondagsviering in de Oude kerk De eerste tot en met de derde eeuw 14.2 De vierde eeuw 14.3 De Middeleeuwen 14.4 Conclusie Hoofdstuk 15: Houtskoolschets II De Reformatie van de 16e tot de 17e eeuw Johannes Calvijn 15.2 Heidelbergse Catechismus (1563) 15.3 Heinrich Bullinger en de 2e Helvetische Confessie (1566) 15.4 De nationale synode te Dordrecht De Westminster Confessie (1649) 15.6 Conclusie 4 ACTA GENERALE SYNODE AMERSFOORT-CENTRUM 2005

5 Hoofdstuk 16: Houtskoolschets III Kerkelijke besluiten uit de 19e en 20e eeuw De Afgescheiden kerken 16.2 De synode van De synode te Hoogeveen Balans Hoofdstuk 17: Overzicht van wetgeving in Nederland De Arbeidswet 17.2 Arbeidstijdenwet (ATW) 17.3 Het initiatiefwetje Bussenmakers - Van Dijke 17.4 Europese richtlijn 17.5 Zondagswet 17.6 Winkeltijdenwet 17.7 CAO s en arbeidsvoorwaardenregelingen 17.8 Gewetensbezwaar 17.9 Beoordeling Zondag en gereformeerden Hoofdstuk 18: Van Leusden via Zuidhorn naar Amersfoort Inleiding 18.2 Werkwijze 18.3 Onjuiste beeldvorming 18.4 Leusden De categorie kerkelijke uitspraken 18.6 Zuidhorn De twee meningen 18.8 Conclusie Bijlage 1: Ontvangen brieven van kerken en kerkleden 97 Bijlage 2: Voorlichting in de kerkelijke pers 99 Literatuurlijst 109 GEREFORMEERDE KERKEN IN NEDERLAND 5

6 INLEIDING 0.1 Opdracht De generale synode te Zuidhorn nam de volgende besluiten (Acta, art. 13): Besluit 1: aan de verzoeken (waarvan dat van de Particuliere Synode Holland Zuid in de weg van art. 30 KO is voorbereid) te voldoen door een deputaatschap Vierde gebod en zondag in te stellen en deputaten op te dragen de kerken te dienen met een handreiking waarin een positieve standpuntbepaling geboden wordt inzake het ethisch handelen als gelovigen en kerken in de 21 e eeuw met betrekking tot het vieren van de zondag als dag van de Here in het licht van het vierde gebod. Gronden: 1. terecht wordt erop gewezen dat de uitspraken van de Generale Synode Leusden - die in het kader van een appèlzaak geen zelfstandige leeruitspraken zijn - hebben geleid tot een onjuiste beeldvorming in de kerken als zou de waarde van trouw zijn aan Gods wil in het vierde gebod en het belang van verantwoord invulling geven aan de zondag door de synode gerelativeerd zijn; 2. eeuwen geleden leerde de christelijke kerk onder Gods voorzienigheid de zondag als een volledige rustdag waarderen en vieren. De waarde van dit kostbare geschenk wordt steeds minder onderkend, nu de overheid en de samenleving in Nederland - in tegenstelling tot voorgaande eeuwen - hun christelijk stempel verloren hebben. Daarmee is de vanzelfsprekendheid van de zondag als rustdag onder druk komen te staan. Ook onder christenen is in toenemende mate afkalving van de zondagsrust waarneembaar, waarbij ook de hartelijke motivatie en de royale ruimte voor de kerkdiensten in het gedrang komen. Daarom is het hoog tijd en van groot belang dat de kerken hun overtuiging op dit punt hernieuwen en verder ontwikkelen om bij het licht van Gods Woord en zoekend naar de bedoeling van Gods Geest in te spelen op genoemde en toekomstige ontwikkelingen en daarin de gelovigen bij te staan; 3. enerzijds heeft na de Nationale Synode van Dordrecht geen enkele generale synode meer leerstellige uitspraken gedaan met betrekking de kwestie van sabbat en zondag; anderzijds is de bezinning op dit onderwerp binnen de kerken niet stil blijven staan; het is goed te onderzoeken, of er in de veelheid van materiaal elementen zijn waarover wel kerkelijke overeenstemming te verkrijgen valt; 4. juist nu bepaalde eeuwenoude meningsverschillen over de leer inzake het vierde gebod en de zondag (nog) niet blijken te kunnen worden weggenomen, is het goed dat de kerken niet blijven staan bij deze constatering; het zal de bezinning op en de kracht van het christelijk leven in de kerken ten goede komen, wanneer de kerken niet-opgeloste dilemma s te boven komen en samenwerken bij het ontwikkelen, formuleren en uitdragen van een positieve schriftuurlijke handreiking inzake de zondagsrust in de 21 e eeuw in het licht van het vierde gebod. Besluit 2: aan het deputaatschap de volgende instructie mee te geven: a. onderzoek te doen met het oog op eigentijdse vragen rond de zondag als rustdag in een kerkelijke, politieke en maatschappelijke context; b. een bijbels-theologische bezinning te verrichten op een christelijke levensstijl in verband met vieren en rusten; c. de kerken te dienen bij het onderling gesprek op dit punt; d. rapport uit te brengen van zijn werkzaamheden aan de volgende synode en dit rapport een half jaar van tevoren aan de kerken toe te zenden. 0.2 Deputaten Als primi deputaten werden benoemd: dr. E.A. de Boer, ds. P.L. Voorberg, ds. K. de Vries en br. J. Westert. Als secundi deputaten: ds. A. van Houdt en ds. M. van Veelen. In de eerste vergadering werden De Boer tot voorzitter, De Vries tot secretaris en Westert tot penningmeester gekozen. Er was geen dringende noodzaak de secundi op te roepen. a. Deputaten hebben veel thuis gestudeerd en over het resultaat via gecorrespondeerd. Ook is een tiental keren vergaderd om de tekst van het rapport vast te stellen. b. In De Reformatie zijn een paar artikelen van de hand van J. Westert verschenen, bijv. over een enquête over zondagsbesteding. In de regionale kerkbodes verscheen een serie van de hand van P.L. Voorberg, waarin getracht is uitleg te geven over de besluiten van de synode te Zuidhorn (deze is als bijlage 2 bij het rapport opgenomen). 6 ACTA GENERALE SYNODE AMERSFOORT-CENTRUM 2005

7 c. Op uitnodiging van kerkenraden is door deputaten op een aantal gemeentevergaderingen in het land voorlichting over het thema vierde gebod en zondag en hun werk aan het rapport gegeven. d. Een aantal kerken en kerkleden heeft schriftelijk vragen en/of materiaal aan deputaten voorgelegd, daartoe aangemoedigd door de artikelenserie in de kerkbodes. In 4 van dit inleidend hoofdstuk wordt verslag van de hoofdlijnen uit dit materiaal gedaan (een lijst van afzenders vindt u in bijlage 1). Toch behoorde het niet tot de taak van deputaten om als postbus van materiaal te fungeren of tot schriftelijke beantwoording van vragen over te gaan. In het rapport als zodanig wordt dan ook niet aangegeven op welke wijze zij zulk materiaal verwerkt hebben. Wel hebben deze stukken, samen met de indrukken van de gemeentevergaderingen, wel geholpen de gedachtevorming in de kerken na Zuidhorn te peilen en, naar wij hopen, adequaat te schrijven. Zr. M.J.A. Zwikstra-de Weger te Zwijndrecht was bereid ons op dit punt secretarieel te ondersteunen. Bovendien heeft zij het rapport nog aan een laatste correctie onderworpen. Deputaten zijn haar daarvoor erkentelijk. Wij zijn de Here bijzonder dankbaar dat Hij ons een uitstekende samenwerking gaf en dat we, ondanks verschillen in benadering, tot een volledig eensgezind rapport hebben mogen komen. Wij staan samen voor het rapport dat wij hiermee aan de kerken en de vergadering te Amersfoort 2005 aanbieden. 0.3 Taakopvatting De spits van de opdracht vinden we in het 1 e besluit: een handreiking waarin een positieve standpuntbepaling geboden wordt inzake het ethisch handelen als gelovigen en kerken in de 21 e eeuw met betrekking tot het vieren van de zondag als dag van de Here in het licht van het vierde gebod. Het was de synode dus vooral te doen om een handreiking, gericht op levensstijl. De synode te Leusden 1999 heeft geen zelfstandige leeruitspraak over de zondag in het licht van het vierde gebod kunnen doen, om de eenvoudige reden dat daar vanuit de kerken niet om was gevraagd. Leusden was geroepen een uitspraak te doen in een appèlzaak inzake een preek over Zondag 38 van een predikant (hoewel toen al de behoefte gevoeld werd er een positieve uitspraak over de zondag in het licht van het vierde gebod naast te stellen). De synode te Zuidhorn 2002 bevestigde het oordeel van Leusden tegenover bezwaarschriften en stelde het deputaatschap, dat nu rapporteert, in om - nu een eind aan de weg van revisie van Leusden was gekomen - als kerken een stap vooruit te zetten. In de opdracht aan deputaten staat primair dat zij a. een onderzoek doen naar de eigentijdse vragen en b. een bijbels-theologische bezinning verrichten op een christelijke levensstijl in verband met vieren en rusten (besluit 2). De spits van het eerste besluit, nl. een handreiking waarin een positieve standpuntbepaling geboden wordt inzake het ethisch handelen, doet verwachten dat deputaten vooral een praktisch-ethische handreiking zouden schrijven. Toch hebben we onze taak zo opgevat dat de bijbels-theologische bezinning in onze werkwijze voorrang krijgt. In grond 3 van besluit 1 is immers uitgesproken dat goed is te onderzoeken, of er in de veelheid van materiaal elementen zijn waarover wel kerkelijke overeenstemming te verkrijgen valt. Dit gaf ruimte aan onze opdracht om de geloofsleer op dit punt van de ethiek nader te onderzoeken om zo een fundament voor het praktisch-ethische deel te leggen. Deputaten hebben het als een prachtige kans gezien om - zonder complicaties van kerkrechtelijke procedures van appèl en revisie van besluiten van vorige vergaderingen, en zonder verschil van inzicht in die zaken - puur met de vragen van zondagviering en levensstijl te mogen bezig zijn. 0.4 Reacties van kerken en kerkleden Deputaten hebben in totaal 68 brieven ontvangen van kerken(raden) en van individuele gemeenteleden (zie bijlage 1). Over het algemeen is beantwoord aan en rechtstreeks ingegaan op de oproep om reactie in de artikelenserie die deputaten publiceerden in de (regionale) kerkbladen. Hier volgt een summiere weergave van de belangrijkste opmerkingen die de briefschrijvers maakten. GEREFORMEERDE KERKEN IN NEDERLAND 7

8 Uit de meeste brieven spreekt grote zorg over de ontwikkelingen in onze kerken rondom de zondag en de heiliging van die dag. De synode-uitspraak betreffende de rustdag heeft veel verwarring teweeggebracht en zou op zijn minst voor tweeërlei uitleg vatbaar zijn. Zelfs wordt de synode in haar beleid ten aanzien van de zondag verweten het gereformeerde spoor te hebben verlaten. Dat er altijd twee meningen bestaan hebben, was bij de meesten onbekend en is voor velen ook onbegrijpelijk en onacceptabel. Geconcludeerd wordt dan dat de bijbelse leer op deze manier verwordt tot een menselijke instelling. Deputaten kunnen zich echter niet aan de indruk onttrekken dat de kritiek vaak voortkomt uit een niet - of een niet goed - begrijpen van wat de synode in haar uitspraak heeft willen uitdrukken. Veel briefschrijvers hebben zich ingespannen om - soms uitvoerig en diepgaand - studie te maken van het onderwerp sabbat en zondag, waarbij ze vaak melden dat het op zich al heel verrijkend was hiermee bezig te zijn. Naar voren komt in hun schrijven steeds weer dat de sabbat is ingesteld bij de schepping en als een universele Goddelijke ordinantie gezien dient te worden. Tegelijk wordt de rustdag bezien vanuit de bevrijding en verlossing. Het rustgebod is dus gebaseerd op Gods Woord. Christus is Heer van de sabbat. Hij vervulde de wet, aan het schaduwachtige van de ceremoniën kwam een eind; al wordt dit genoemd, toch is niet altijd duidelijk wat het betekent. Het is een onbetwist gegeven dat sinds de opstanding van Christus de eerste dag van de week rustdag wordt. Geconstateerd wordt dat het onderhouden van de rustdag in het Nieuwe Testament niet expliciet naar voren komt. Dat is ook niet nodig, het gebod om te rusten is immers nergens herroepen. De apostelen baseerden zich op de oudtestamentische gegevens. Het rustgebod houdt volgens sommigen een werkverbod in. Op de rustdag mogen we ons dagelijks werk met alle beslommeringen van dien laten rusten en tegelijk uitzien naar de eeuwige rust. De zondag, de rustdag is een geschenk van de Here aan zijn volk. De mens heeft die dag nodig om zich te kunnen richten op de dienst aan de Here. In een aantal brieven wordt nadrukkelijk verzocht om het deputatenrapport te onderbouwen met goede bijbelse argumenten. Deputaten spreken hierbij hun oprechte dank uit aan allen die de moeite genomen hebben hun mening op papier te zetten en aan hen door te geven. 0.5 Leeswijzer Deel I van ons rapport bevat een bijbels-theologische beschrijving van het vierde gebod, de sabbat en de opkomst van de zondag. We hebben gekozen voor een uitvoerige studie van de Bijbel, omdat we bij het licht van Gods Woord nader inzicht in de fundering van de zondag verwachten. Over de opzet van deel I nog het volgende. We hebben gekozen voor korte hoofdstukken, die ook dienst kunnen doen als bijbelstudies om - persoonlijk of in groepsverband - de Schrift te lezen en zo in stappen het bijbelse materiaal door te nemen. We hebben geprobeerd de bandbreedte van exegese, zoals die voorkomt in zowel de gereformeerde als presbyteriaanse traditie, te laten zien. Daarbij laten we zien wat uit bepaalde teksten minimaal geconcludeerd mag worden en wat sommigen er maximaal in lezen. We hebben steeds ook onze eigen keuze van uitleg genoteerd. In kleine letters is soms verantwoording gedaan van een meer technisch-exegetische of historische kwestie. Daarin wordt bijv. ingegaan op de betekenis van Hebreeuwse of Griekse woorden of worden achtergronden van exegetische discussie verhelderd. Wie dat wil, kan deze passages bij het lezen rustig overslaan zonder iets van de hoofdlijn te missen. In deel II geven deputaten - op grond van het voorafgaande bijbels-theologische gedeelte - een aanzet tot een ethiek van de zondag. Dit tegen de achtergrond van het vierde gebod en in het licht van de opstanding van Christus. In de ethiek van arbeid, rust en zondagsviering was weinig materiaal voorhanden om op terug te vallen en moesten dus nieuwe wegen gezocht worden. De hoofdstukken van dit tweede deel moeten in samenhang met elkaar gelezen worden. Deel III begint bij een houtskoolschets van de kerkgeschiedenis. We zoeken een antwoord op vragen als: hoe is de vroege kerk met de sabbat omgegaan en wanneer is de zondag in de kerk als eerste dag van de week gevierd? Wanneer is de verbinding tussen de zondag van de christelijke kerk en het vierde gebod gelegd? Zijn er verschillen in fundering van de zondag en van de rust te vinden bij de reformatoren? Het was (natuurlijk) ondenkbaar een volledig overzicht van de geschiedenis te schrijven. Daarom, ondanks enige uitvoerigheid, spreken we van een houtskoolschets. We richten ons op de vraag of Leusden 1999 terecht verschil van mening stelde ten aanzien van de zeer 8 ACTA GENERALE SYNODE AMERSFOORT-CENTRUM 2005

9 toegespitste vraag of uit de Schrift dwingend kan worden aangetoond dat er voor de nieuwtestamentische kerk een rechtstreeks gebod van God is de zondag als rustdag te vieren (hoofdstuk 14). Vervolgens biedt dit deel een overzicht van de wetgeving in Nederland in de 20 e en 21 e eeuw op het punt van arbeidsrecht en zondagsrust (hoofdstuk 15). Daarbij viel het ons op dat in de wetsartikelen nog altijd van de zondag als dag van collectieve rust gesproken wordt. Maar de zondag geldt niet meer als dag van de Here. Welke ruimte is er in gesprek met de werkgever om, eventueel met een beroep op de wet, zondagsarbeid te weigeren? Op dit type vragen wordt een antwoord gezocht. Het rapport besluit met een terugblik op besluitvorming tijdens de synoden van Leusden 1999 en Zuidhorn (hoofdstuk 16). Deze synoden moesten uitspraken over appèl en revisie doen. Nu de kerkrechtelijke aspecten beslist zijn, is het misschien mogelijk op die uitspraken terug te zien en te ontdekken hoeveel positief materiaal er ten aanzien van de zondagsheiliging in besloten ligt. GEREFORMEERDE KERKEN IN NEDERLAND 9

10 1 ONDERWIJS, HANDREIKING EN CONCEPT BESLUITTEKST 1.1 Onderwijs Zondag, Heerlijke dag Onderwijs en getuigenis CHRISTUS, HEER OOK OVER DE SABBAT Wij geloven dat Jezus Christus Heer over de sabbat is (Mat. 12:8) en dat in Hem de vervulling van de oudtestamentische rustdag gevonden wordt. Hij nodigt vermoeide en belaste mensen uit tot Hem te komen en rust te vinden voor hun zielen (Mat. 11:28-30). In de persoon van Christus zien we de volle werkelijkheid van het vierde gebod. Hij is onze sabbat. Hij toont zich als Eigenaar van Gods volk en laat in daden van ontferming en genezing Gods wil ten aanzien van de sabbat zien. Christus verwoordt Gods scheppingsbedoeling met de rustdag wanneer Hij zegt: De sabbat is gemaakt om de mens (Mar. 2:27). De rustdag is bedoeld om de mens rust te doen vinden in de Schepper en om de verlossing van zonde en slavernij te vieren (Ex. 20:8-11; Deut. 5:12-15). Jezus ging de weg van Gods volk door op sabbat de samenkomst in de synagoge te bezoeken. Hij is de Heer van zijn kerk, die ons in één lichaam samenbrengt. De liefde tot God, als het hoogste gebod, krijgt gestalte in de samenkomst van Gods volk in zijn aanwezigheid. De liefde tot de naaste komt tot uitdrukking in de wil om als gemeente, die het lichaam van Christus mag heten, samen te komen. ZONDAG, DAG VAN DE KERK Nadat Jezus, de mensenzoon, het offer van zijn leven gebracht had, rustte zijn lichaam op de sabbat in het graf. Op de eerste dag van de week is Jezus Christus uit de dood opgestaan en verschenen aan de vrouwen en de leerlingen (Mat. 28; Mar. 16; Luc. 24; Joh ). Ook op de eerste dag van de week, de Pinksterdag, blies Hij zijn gemeente nieuw leven en geloof in door de uitstorting van zijn Geest. De christelijke kerk is de Paasdag als dag van de Heer (Op. 1:10) gaan vieren door samen te komen om het Woord te horen en het brood te breken (Hand. 20:7v), tot God te bidden en de gemeenschap gestalte te geven (1 Kor. 16:1-2). De eredienst van de gemeente aan God blijft gaande in deze wereld, terwijl zij uitziet naar de dag waarop haar Heer terugkomt. Het gebod van de liefde tot elkaar, gegeven door de Heer, spoort ons aan de samenkomst van de gemeente niet te verzuimen, maar elkaar aan te vuren in het licht van de dag van Christus terugkomst (Hebr. 10:25). Echte sabbatsrust wordt hier al in geloof geproefd, maar pas volkomen in de nieuwe wereld genoten (Heb. 4:9-10; Op. 14:13). RUSTEN EN VIEREN De Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) in Nederland hebben de vrije zondag, zoals die onder Gods voorzienigheid in Europa tot ons is gekomen, steeds met dank aan God aanvaard. Zo is het vierde gebod in de gereformeerde traditie toegepast. Nu op zondag door de wetgever meer ruimte wordt geboden om te werken en die dag daardoor als dag van de Heer minder beschermd wordt, willen wij publiek en eensgezind, met woord en daad, getuigen: - van de Schepper die het ritme van werken en rusten aan de mensen gegeven heeft, en - van de Verlosser die ons vrijkocht uit de macht van de zonde en ons in zijn gemeente tot het heil roept (Zondag 38). We willen de zondag tot eer van de opgestane Heiland en als dag van de christelijke gemeente hooghouden. Wij verlangen ernaar de viering van de zondag zo vorm te geven, dat die een aantrekkelijk beeld vertoont van rust bij God en gemeenschap bij elkaar. Ons gebed is dat dit voorbeeld onze naaste tot Christus nodigt. God wil zijn schepselen tot rust brengen en zijn schepselen op adem laten komen (Ex. 23:12). Hij wil hen bevrijden uit de kramp van het werken onder de vloek. Daartoe geeft Hij zijn volk de rustdag. We weten ons als christelijk kerk geroepen dit geschenk in dank te aanvaarden en optimaal tot Gods eer 10 ACTA GENERALE SYNODE AMERSFOORT-CENTRUM 2005

11 te gebruiken. Daarom sporen we elkaar aan die dag zoveel mogelijk vrij te houden van beroepsarbeid en activiteiten die ons afhouden van de eredienst voor de Here en de ontmoeting als gemeente. De gemeente verplicht zich ertoe zoveel mogelijk rekening te houden met hen die in hun beroep op zondag moeten werken. Het vierde gebod komt tot zijn recht wanneer Gods volk van de dag van de Heer geniet door afstand te nemen van zijn gewone bezigheden (Jes. 58:13). In het dagelijks werk, in onze vrije tijd en op de zondag willen we getuigen van Christus zijn door zelf rust te vinden in Hem. 1.2 Toelichting Tot zover het voorgestelde onderwijs. Daarbij geven we een paar opmerkingen ter toelichting Het doel dat deputaten met bovenstaande tekst hebben, is: het schriftuurlijk onderwijs zoals wij dat op dit moment verstaan, in een korte tekst neerleggen. Hiermee dienen we bijv. het catechetisch onderwijs aan de jeugd, maar ook de bezinning op de zondag als dag van onze God en Heer. De tekst kan echter ook gebruikt worden om onze naaste te laten zien hoe de Gereformeerde Kerken de materie van het vierde gebod en de zondag opvatten en ons op het getuigend gesprek voor te bereiden Welke kerkelijke status heeft zo n getuigenis en onderwijs? Niet die van belijdenistekst, een soort vierde formulier van eenheid. Om tot nieuw belijden op dit punt te komen is een in veel opzichten bredere voorbereiding nodig (a. door de kerken geconstateerde noodzaak, b. de raadpleging van zusterkerken enz.). Wil men onze tekst ergens mee vergelijken, dan denken wij aan de liturgische formulieren. Dat zijn onderwijzende (en liturgische) teksten die onder woorden brengen wat de kerken op een bepaald punt (doop, avondmaal, ambten, huwelijk) uit Gods Woord aflezen. De formulieren zijn schriftelijk vastgelegd onderwijs. De belijdenissen spreken zich op de genoemde punten ook uit. De formulieren geven een uitwerking (behalve in het geval van het huwelijk). Bij vierde gebod en de zondag is van een ethisch thema, in onze tekst is van een onderwijzende uitwerking sprake, en wel van Zondag 38 van de Catechismus. De vergelijking met de formulieren strekt niet verder, want bovenstaande tekst is niet voor de liturgie bedoeld. Ter illustratie wijzen wij erop dat een van de zusterkerken, de Reformed Presbyterian Church of Ireland, een aantal Testimonies (getuigenissen) op leerstellig, ethisch, maatschappelijk en liturgisch vlak heeft (doctrinal en practical). Daarin wordt a. op een concreet moment, b. over één speciaal thema en c. in bijzondere omstandigheden een getuigenis afgelegd op grond van de Schrift. Zo treedt de kerk eenstemmig en onderwijzend naar buiten. In het geval van de RCPI bijv. op het punt van de doodstraf, eredienst, het gezin, oecumene, communisme, zending en evangelisatie. 1 Dit voorbeeld wil slechts een mogelijkheid duidelijk maken hoe het onderwijs in de leer van de Gereformeerde Kerken in Nederland vorm gegeven kan worden Naar onze overtuiging heeft een dergelijk getuigenis een duidelijk nut. Er is sprake van: een concreet moment, nl. de tijd waarin de kerken in de generale synoden te Leusden 1999 en te Zuidhorn 2002 de appèl- en revisiekwestie in dezen afgehandeld hebben en waarin een deputaatschap is ingesteld, omdat de verwarring in de kerken op het punt van vierde gebod en zondag niet was weggenomen. Met de instelling van het deputaatschap was de weg vrij voor een positieve studie, zonder de kerkrechtelijke complicaties van de eerdere behandeling. Nu deputaten hun werk aan de kerken, die in de synode te Amersfoort bijeen zullen komen, presenteren, is er mogelijk een moment om het onderwijs van de Schrift op bovenstaande wijze op een rij te zetten Er is sprake van één speciaal, afgebakend thema, nl. de uitleg van het vierde gebod in het licht van het Nieuwe Testament in Jezus Christus en de viering van de zondag door de kerk van het Nieuwe verbond in de concrete omstandigheden van de 21 e eeuw in Nederland Er is ook sprake van bijzondere omstandigheden, nl. 1. het elimineren van verwijzing naar Gods geboden in de wetgeving, 2. de complicering van de economie en veelheid aan functies en 1 Testimony of the Reformed Presbyterian Church of Ireland. Doctrinal and Practical, ed. Reformed Presbyterian Synod (Belfast: Graham and Heslip, 1966). GEREFORMEERDE KERKEN IN NEDERLAND 11

12 beroepen, 3. de geconstateerde vervlakking van christelijk leven, ook op het punt van zondagviering, en 4. de werkdruk en prestatiedrang waaronder jonge en volwassen mensen gebukt of in meegaan. Daarom is het nodig dat de kerken in volle breedte nadenken over de vragen rond zondagsrust en viering Wat de opzet van bovenstaand onderwijs betreft, is nog op te merken: deputaten hebben gekozen voor een opzet vanuit Christus. Deze christologische concentratie wil niet het vierde gebod verdringen, maar juist in het licht van Gods openbaring in Christus beter doen verstaan. 1.3 Praktische handreiking Bij de instelling van het deputaatschap vierde gebod - zondag omschreef de synode de taak als volgt: de kerken te dienen met een handreiking waarin een positieve standpuntbepaling geboden wordt inzake het ethisch handelen als gelovigen en kerken in de 21 e eeuw met betrekking tot het vieren van de zondag als dag van de Here in het licht van het vierde gebod. Om het rapport concrete handvatten te geven zetten we de praktische handreiking vooraan. We verwoorden die handreiking kort en puntsgewijs. Loesje De zakenman komt terug van vakantie. Nu aan het werk!, zegt hij, haalt zijn laptop uit z n rugzak en stopt die in z n aktetas In een samenleving met mobiele telefoon, laptop, files, tv, internet en worden veel mensen opgejaagd. Werktijd en vrije tijd vervloeien, ondanks de korte arbeidsweek. Hoog tijd om opnieuw in de leer te gaan bij de Schepper die werk- en rusttijd maakte. Christus is Heer van vrijgekochte slaven én van de rustdag Leven en werken zijn nog altijd aan de vloek van de zondeval onderworpen (Gen. 3:15-19). Werken is, ook in een hoogontwikkelde economie en samenleving, voor velen zwoegen (Pr. 1:3). Onderwijs en opleiding leggen een grote druk op jonge en oudere mensen. Daarom is het zo heilzaam dat de Schepper in het ritme van de week een rustdag gegeven heeft (Gen. 2:2-3; Ex. 20:8-11; 23:12). Naar Gods voorbeeld en gebod mogen we tot rust komen, leren genieten en terugkijken op het gedane werk. Zo wordt God geëerd als degene die alle werk volbrengt. Niet aan onze prestatie, maar aan zijn zegen is alles gelegen Eerst komt het rusten (neerleggen van werk), daarna het vieren. God heeft zijn scheppend werk volmaakt en legde zo het fundament onder de sabbat. Jezus Christus heeft het werk van verlossing volbracht en legde zo het fundament onder de zondag. Hij schept tijd om tot rust te komen in zijn nabijheid. Zijn geboden, ook om te rusten, zijn niet zwaar (1 Joh. 5:3; Mat. 11:30). Zo leren we verlangen naar de volkomen rust (Heb. 4) De HERE heeft de rust op zijn dag ook geboden om het personeel, de dieren en het land in de rust te laten delen. Die rust heeft ook betekenis voor het Nederlandse volk, de samenleving en economie. Recreatie dient de herschepping. In woord en daad zal de kerk getuigen van de rust bij de Schepper, Verlosser en Vernieuwer van al wat leeft Door te rusten laten we zien dat we beseffen verlost te zijn van slavernij, ook van de eigen zonden, prestaties en de economische wetten. Door de zondag te vieren geven we uitdrukking aan de erkenning van Christus als Heer, ook over de rustdag (Mar. 2:28). Als Hij zegt Maakt u dan niet bezorgd tegen de dag van morgen, geldt dat des te meer op zondag (Mat. 6:34). Op de rustdag leren we genieten van zijn zorg, zoals Israël in de gave van het manna leerde Ook al kent het Oude Testament weinig directe voorschriften voor de vormgeving van de eredienst op de sabbat, toch krijgt het vieren profiel. Bijvoorbeeld in de aanwezigheid van de tent van de samenkomst en de offers, in de heilige samenkomsten van het volk en later in de synagoge. Jezus ging naar zijn gewoonte op sabbat naar de synagoge (Luc. 4:16). In het Nieuwe Testament 12 ACTA GENERALE SYNODE AMERSFOORT-CENTRUM 2005

13 verschijnt Christus na zijn opstanding aan leerlingen en vrouwen. Zij komen samen op de eerste dag van de week (Joh. 20; Hand. 20), die door de gemeente de dag van de Heer genoemd wordt (Op. 1:10) Christus roept ons tot zijn gemeente, die zijn lichaam is. De gemeente bestaat niet uit individuen, maar is het lichaam van Christus, door de kracht van de Geest samengesteld uit vele leden (lichaamsdelen). Wanneer de Verlosser ons tot zijn gemeente roept, is er geen plaats meer voor individualisme Kerkelijke afspraak naar het voorbeeld van de oudchristelijke kerk is dat de gemeente op zondag twee maal in eredienst samenkomt (Kerkorde, artikel 65). De kerkenraad houdt die afspraak in ere door de gemeente samen te roepen. In de samenkomst presenteert de gemeente zich als het lichaam dat zich in Christus dienst stelt. In de eredienst stelt zij zich als volk voor haar God om er ernst mee te maken tot Gods rust in te gaan (Heb. 4). We hebben ook de tweede kerkdienst nodig om de zondag als een geheel te genieten. Als afwezigheid in de middag- (of avond)dienst toeneemt, moet de gemeente worden onderwezen en gemotiveerd om deel te nemen Het is nodig in het onderwijs aan de jeugd, in huis en catechisatie, de samenhang te leren van: a. Gods gebod en gewillige naleving ervan, b. de gemeente die samenkomt en zelf een levend lid daarvan zijn, c. beroepskeuze en persoonlijke verantwoordelijkheid. We hebben de verkondiging van het Woord en de gemeenschap der heiligen nodig om een christelijke stijl van leven te ontwikkelen Wanneer onder druk van economie en maatschappij zondagsarbeid toeneemt, is het goed dat de gemeente om hen die beroepshalve moeten werken, heen gaat staan. Dit kan door gebed en persoonlijke aandacht voor elkaar. In het tijdstip van eredienst wordt zoveel mogelijk met hen rekening gehouden Gevaar van regelmatige zondagsarbeid is dat je aan het ritme van de zondagsrust ontwend raakt, dat je geen kracht vindt om zo mogelijk aan één eredienst deel te nemen en dat je jezelf van het gemeenteleven isoleert. Dan is een biddend leven extra nodig om toewijding aan de Heer van het leven en van zijn gemeente te ontvangen Zondagsarbeid die aanvaard wordt vanwege meerdere verdienste, is verwerpelijk, zoals ook alle geldzucht (1 Tim. 6:9). Niemand kan twee heren dienen. Gij kunt niet God dienen én Mammon, zegt Jezus, onze Heer (Mat. 6:24) De wet van de HERE is richtsnoer van dankbaarheid voor de verlossing in Christus. Het vierde gebod helpt ons - in werken en rusten - de heiliging van heel ons leven te ontvangen. De Heilige Geest vervult de gemeente als een tempel. Daar ontvangen zondaars kracht om al de dagen van de week tot Gods eer te leven Christus bevrijdde de sabbat van menselijke wetten die een last op de rustdag legden. Het ontwikkelen van een patroon van zondagsheiliging vraagt creativiteit: om te ontdekken wat het goede, het welgevallige en volkomene voor God is (Rom. 12:2). Het vraagt om liefde om elkaar daarin tot een hand en een voet te zijn In het beoordelen van en spreken over elkaar is het goed een levensstijl van barmhartigheid te gebruiken. Niet de uiterlijke kenmerken van zondagsarbeid zijn richtinggevend. Het gaat om het beoordelen van de motieven, waaronder de afwegingen van zondagsarbeid zijn gemaakt. Ook in dit kader zijn de woorden van de Here Jezus heilzaam: indien gij geweten hadt wat het wil zeggen: barmhartigheid wil Ik en geen offerande, dan zoudt gij geen onschuldigen hebben veroordeeld, want de zoon des mensen is Heer over de sabbat (Mat. 12:7-8) Onze huizen hebben de steun nodig van huisregels om rust en vrede op de dag van de Heer te vinden. Huisregels zijn afspraken tussen volwassenen, waarin duidelijkheid geboden wordt over de kerkgang, het gebruik van media (computer, internet, tv, muziek), de mate van reizen op zondag etc. De ruimte die de Geest in onze harten wil maken, mag niet verdrongen worden. Tegelijk geeft God de GEREFORMEERDE KERKEN IN NEDERLAND 13

14 rustdag om te genieten van vrije tijd, ontspanning en recreatie. Huisregels zijn afspraken die aan de kinderen geleerd worden als persoonlijke vormgeving van zondagsrust. Zo kan de jongere generatie leren in verantwoordelijkheid tot vormgeving van de rust te komen. Het ook zou mooi zijn om met dergelijke huisregels tot gezamenlijke afspraken in de gemeente te komen. Om houvast aan elkaar te hebben Een aspect van zondagsviering is ook alle vertrouwen op onszelf en eigen werk af te leggen. Alleen Christus is bij machte ons te bevrijden van de slavernij van de vloek en van de macht van zonde. Bekering van dode werken is omkeer naar de levende God Een krachteloze en vreugdeloze zondagsviering hangt samen met kleingeloof dat haar kracht niet vindt in Christus als Heer. Daarentegen leidt een levend geloof in Christus, de levende, tot een bezielde en blijde viering van de dag van zijn opstanding Gerichtheid op het volbrachte werk van Christus en de vernieuwende kracht van de Geest betekent voor de rustdag: alles doen wat een feestelijke viering van de dag van de Heer dient en alles nalaten wat daaraan afbreuk doet De samenleving is vervreemd van de zondag als rustdag. De zondag als dag van de kerk speelt zich veelal binnen de grenzen van de gemeente en de huizen af. De gemeente van Jezus Christus zal wegen zoeken om contact te leggen met de naaste en hem of haar uit te nodigen iets van de werkelijke rust te proeven. 1.4 Voorstel tot besluit aan de generale synode te Amersfoort 2005 Besluit 1 De taakopvatting en werkwijze van deputaten goed te keuren, nl. het voorrang geven aan de opdrachten van de generale synode te Zuidhorn inzake a. onderzoek en b. bezinning, en dat zij zich inzake opdracht c., nl. de kerken te dienen bij het onderling gesprek op dit punt (Acta Zuidhorn , art. 13, besluit 2c), beperkt hebben tot het geven van voorlichting tijdens gemeentevergaderingen (op verzoek) en het in artikelen uitleggen van de besluitvorming van Zuidhorn (op eigen initiatief). Gronden 1.1 Het in de opdracht genoemde onderzoek op eigentijdse vragen (Acta Zuidhorn, art. 13, besluit 2a) en de bijbels-theologische bezinning op een christelijke levensstijl in verband met vieren en rusten (besluit 2b) kreeg de volle aandacht van deputaten. 1.2 Deputaten hebben het niet verstandig geacht zich op eigen gezag met een publicatie tot de kerken te wenden, maar gekozen voor presentatie in de weg van rapportage aan de kerken, zodat deze zich er in de generale synode te Amersfoort 2005 een oordeel over kunnen vormen. 1.3 Bij het besluit tot instelling van het deputaatschap is als grond genoemd dat het goed is te onderzoeken, of er in de veelheid van materiaal elementen zijn waarover wel kerkelijke overeenstemming te verkrijgen valt (Acta Zuidhorn , art. 13, besluit 1, grond 3). Ook is uitgesproken: het zal de bezinning op en de kracht van het christelijk leven in de kerken ten goede komen, wanneer de kerken niet-opgeloste dilemma s te boven komen en samenwerken bij het ontwikkelen, formuleren en uitdragen van een positieve schriftuurlijke handreiking inzake de zondagsrust in het licht van het vierde gebod (Acta Zuidhorn , art. 13, besluit 1, grond 4). Daartoe was grondige studie nodig. 1.4 Ook al is in de bespreking tijdens de synode te Zuidhorn opgemerkt dat deputaten niet in stilte studie gaan plegen (Acta Zuidhorn , ad art. 13), toch hebben zij gemeend naast op de kerken gerichte voorlichting over de besluitvorming te Zuidhorn - veel tijd te moeten steken in stille studie. Besluit 2 De onderwijzende tekst aan te nemen en aan de kerken te zenden met het verzoek de inhoud ervan een plaats te geven in het onderwijs van de gemeente en in het getuigenis aan naaste en samenleving ( 1). Gronden 14 ACTA GENERALE SYNODE AMERSFOORT-CENTRUM 2005

15 2.1 Er is sprake van een concreet moment, nl. de tijd waarin de kerken in de generale synoden te Leusden 1999 en te Zuidhorn 2002 de appèl- en revisiekwestie in dezen afgehandeld hebben en waarin een deputaatschap is ingesteld, omdat de onvrede en verwarring in de kerken op het punt van vierde gebod en zondag niet was weggenomen. Met de instelling van het deputaatschap was de weg vrij voor een positieve studie, zonder de kerkrechtelijke complicaties van de eerdere behandeling. Nu deputaten hun werk aan de kerken, die in de synode te Amersfoort bijeen zullen komen, presenteren, is er mogelijk een moment om het onderwijs van de Schrift op bovenstaande wijze op een rij te zetten. 2.2 Er is sprake van één speciaal, afgebakend thema, nl. de uitleg van het vierde gebod in het licht van het Nieuwe Testament in Jezus Christus en de viering van de zondag door de kerk van het Nieuwe verbond in de concrete omstandigheden van de 21 e eeuw in Nederland. 2.3 Er is sprake van bijzondere omstandigheden, nl. 1. het elimineren van verwijzing naar Gods geboden in de wetgeving, 2. de complicering van de economie en veelheid aan functies en beroepen, 3. de geconstateerde vervlakking van christelijk leven, ook op het punt van zondagsviering, en 4. de werkdruk en prestatiedrang waar jonge en volwassen mensen onder gebukt of in meegaan. 2.4 De vorm van een korte tekst is geschikt om de brede materie van vierde gebod, sabbat en zondag samen te vatten en toegankelijk te maken. 2.5 De onderwijzende tekst heeft niet het kerkelijk gezag van een belijdenis, maar is te vergelijken met de (liturgische) formulieren waarin de kerk het onderwijs van Gods Woord op een concreet punt van leer en/of leven samenvat. De vorm van formulier is immers schriftelijk neergelegd onderwijs, zoals dat in het verband van de kerken te geven is. 2.6 In het besluit tot instelling van het deputaatschap is gezegd dat het hoog tijd en van groot belang is dat de kerken hun overtuiging op dit punt hernieuwen en verder ontwikkelen om bij het licht van Gods Woord en zoekend naar de bedoeling van Gods Geest in te spelen op de genoemde en toekomstige ontwikkelingen en daarin de gelovigen bij te staan (Acta Zuidhorn , besluit 1, grond 2). Daartoe biedt het bovenstaande een aanzet. Besluit 3 De praktische handreiking ( 3) aan te nemen en aan de kerken te zenden met het verzoek de inhoud in bespreking te nemen om tot een hernieuwde overtuiging ten aanzien van de viering van de zondag en de plaats ervan in de christelijke levensstijl als geheel te komen. Gronden 3.1 De synode te Zuidhorn ( ) gaf expliciet de opdracht de kerken te dienen met een handreiking waarin een positieve standpuntbepaling geboden wordt inzake het ethisch handelen als gelovigen en kerken in de 21 e eeuw met betrekking tot het vieren van de zondag als dag van de Here in het licht van het vierde gebod. Besluit 4 De ingebrachte kritiek en aanvulling in het rapport te verwerken voor een herziene editie ter publicatie. Gronden 4.1 Ook al heeft het rapport enige verspreiding gekregen, toch blijft het zinvol dat de studie die aan de onderwijzende tekst ten grondslag ligt, zo volledig als mogelijk in boekvorm beschikbaar blijft. 4.2 De praktisch ethische handreiking, waarom door de synode te Zuidhorn gevraagd is, is in die vorm toegankelijk, voorzien van het fundament van bezinning dat eraan ten grondslag ligt. Besluit 5 Deputaten te dechargeren onder dank voor bewezen diensten. Grond 5.1 De opdracht die de synode te Zuidhorn gegeven had is uitgevoerd. 5.2 De opdracht tot heruitgave van het rapport kan onder toezicht van deputaten Voorbereiding Generale Synode (het voormalig moderamen) in samenwerking met deputaten Generaal Synodale Publicaties plaatsvinden. GEREFORMEERDE KERKEN IN NEDERLAND 15

16 DEEL I BIJBELS-THEOLOGISCHE BESCHRIJVING Onze studie naar de relatie tussen het 4 e gebod van de Decaloog - de tien woorden van de HERE - en de zondag staat in de raam van de gereformeerde belijdenis over de Bijbel als het Woord van God. Die belijdenis wijst ons twee vensters aan waardoor we echt zicht op God ontvangen: 1. zijn schepping en zorg voor de wereld en 2. - nog duidelijker - zijn heilig en goddelijk Woord (NGB art. 2). Vader, Zoon en Geest openbaren zich zo aan ons voor zover dat voor ons nodig is in dit leven tot zijn eer en tot behoud van de zijnen. Dan mogen we ook verwachten voldoende licht te ontvangen als het gaat om de dag van de Heer in het Oude en Nieuwe verbond. We zullen ook werken met de belijdenis dat God profeten en apostelen geboden heeft zijn geopenbaarde Woord op schrift te stellen. God is het die spreekt. Zijn knechten hebben zijn Woord op schrift gesteld. Ook ten aanzien van het 4 e gebod spreekt het boekdelen dat God de twee wetstafels eigenhandig in steen vastlegde (art. 3). Ook het naspreken van Gods Woord en het schrift van mensen is door de Geest zo geleid dat we de bijbelboeken heilige en goddelijke Schriften noemen. De Geest die de bijbelschrijvers inspireerde, wil ons vandaag als bijbellezers verlichten (art. 5). Wij beseffen dat het in onze ontmoeting met Gods Woord om ons behoud gaat. Uit eerbied voor onze Heer Jezus Christus die zelf het Woord is, bidden we ervoor bewaard te blijven iets aan Gods Woord toe te voegen of daarvan iets af te doen (art. 7). 2 GENESIS 1-2: GODS WERKEN EN RUSTEN 2.1 Genesis 2:1-3: Gods voltooide werk De lezing van Gods Woord inzake de zevende dag voert ons direct naar het begin van de Bijbel. Genesis 1 vertelt hoe God hemel en aarde schiep door zijn Woord. Hij sprak en het was er, Hij gebood en het stond er (Ps. 33:9). Gods scheppend werk leidt in zes dagen tot zijn voltooiing in de creatie van man en vrouw naar Gods beeld. Gen. 2 begint dan ook die voltooiing te markeren: Alzo werden voltooid de hemel en de aarde en al hun heer. De zevende dag staat in dat teken: Toen God op de zevende dag al het werk voltooid had, dat Hij gemaakt had, rustte Hij (2:2). Wat staat er precies? We kunnen het werkwoord šābat opvatten als rusten, zoals de vertaling van het NBG heeft. Letterlijk betekent het: ophouden (met werken). Wat is de bedoeling van dit vers? Niet om uit te drukken dat God vermoeid zou zijn van het scheppingswerk en rust nodig had. De bedoeling van vers 2 is te onderstrepen: het grootse werk is klaar! Er volgt na de zes dagen niet nog een nieuw werk van Gods schepping. De vertaling kan zijn: Toen (of omdat) God op de zevende dag het werk voltooid had, hield Hij op de zevende dag op met al het werk dat Hij gedaan had. Deze duiding wordt weerspiegeld in het Nieuwe Testament: al Gods werken waren van de grondlegging der wereld af gereed. Want Hij heeft ergens van de zevende dag aldus gesproken: en God rustte op de zevende dag van al zijn werken (Heb. 4:3-4). Als in Gen. 2:2 staat dat God ophield (te scheppen), krijgt dat in het licht van het vierde gebod ook de klankkleur van rusten (en genieten). Gen. 2:3 voegt een belangrijke gedachte toe: En God zegende de zevende dag en heiligde die, omdat Hij daarop gerust heeft van (letterlijk: opgehouden heeft met) al het werk, dat God scheppend tot stand had gebracht. De voltooiing van Gods scheppend werk wordt bezegeld met de zevende dag die de scheppingsweek kroont. De Schepper, die zes dagen lang gegéven heeft, néémt de zevende dag voor Zichzelf. Hij hecht er zijn zegen aan, zoals Hij op de zesde dag de mens gezegend heeft (1:28). En God wijdt die dag aan Zichzelf (heiligen). In Exodus wordt dit dicht bij Gods volk gebracht met de verwoording: de HERE heeft op de zevende dag gerust en adem geschept (31:17). Een dag voor de Schepper om terug te zien op en te genieten van zijn voltooide schepping! Een van de kernvragen is: bedoelt de Heilige Geest met Gen. 2:1-3 ook te zeggen dat God de zevende dag voor de méns gezegend en geheiligd heeft? In het nu volgende willen we laten zien: welke opvattingen er op dit punt zijn en waar onze voorkeur naar uitgaat In Gen. 1 is het op alle zes dagen God die spreekt. In Gen. 2:1-3 verhaalt de auteur óver de Schepper. Het zegenen en heiligen heeft niet de vorm van een opdracht aan de mens. Het is de bijbelschrijver die de slotverzen van Gods scheppingswerk schrijft. Een mens ontvangt door de Geest van de openbaring het inzicht: God hecht zijn zegen speciaal aan deze dag die de voltooiing van het scheppingswerk markeert. Hij drukt er voor zichzelf het stempel van zijn heiligheid op. De belijdenis over de teboekstelling van Gods Woord (NGB art. 3) laat ons ruimte om te noteren dat Gen. 2:1-3 op zichzelf genomen alleen een beschrijving is van wat de Schepper voor zichzélf doet. God heeft in Zichzelf genoeg aan de eer die vanuit zijn scheppingswerk op Hem afstraalt. 16 ACTA GENERALE SYNODE AMERSFOORT-CENTRUM 2005

17 2.1.2 Dat God de zevende dag van den beginne zegent en heiligt, krijgt in Gen. 2 nog geen invulling. Het is een open zegswijze. Open naar invulling voor de mens, open (zonder dat nu de avond en morgen genoemd wordt) naar de toekomst van man en vrouw, die op de zesde dag het licht van het leven zagen Het is pas bij de wetgeving van de HERE aan Israël dat deze wijding van de zevende dag aan zijn eer verbonden wordt aan het gebod die dag te gedenken door die te heiligen (Ex. 20:8-10). Dan is de voltooiing van Gods scheppingswerk op de zevende dag hét motief voor de mens om die dag te vieren (20:11). (Zie 3.3.) Bij het lezen van Gen. 2:1-3 constateren we dat óver de Schepper en zijn handelen op de zevende dag geschreven wordt. Maar in het geheel van de Schrift kan dit in Hebreeën ook zo verwoord worden: Want Hij heeft ergens van de zevende dag aldus gespróken: En God rustte op de zevende dag van al zijn werken (Heb. 4:4). Wat in de Schrift in Gen. 2:2-3 beschréven is, geldt ook als spréken van God. Het door een mens geschrevene is ook Woord van God. Ook al was het in Genesis nog geen woord tót de mens, het krijgt in de brief aan de Hebreeën wel die zeggingskracht (zie 9.3 en 12.1) De Here Jezus zegt over de zevende dag, zoals de HERE die aan Israël geboden had: De sabbat is gemaakt om de mens (Mar. 2:27). Het werkwoord maken (letterlijk: De sabbat is geworden, egeneto) hoeft niet hetzelfde als scheppen te betekenen. Toch kan de evangelist Johannes met dezelfde werkwoordsvorm zeggen: alle dingen zijn door het Woord geworden, en doelt dan op de schepping in den beginne (Joh. 1:3). De mens en de sabbat zijn nauw op elkaar betrokken. De Here Jezus zegt (minimaal) dat eerst de mens en daarna de sabbat door God gemaakt is. En dat daarom de sabbat er ten gunste van de mens is. Met de aantekening dat Jezus niet met zoveel woorden zegt dat de sabbat direct aan de mens opgedragen is Jezus woorden kunnen (maximaal) uitgelegd zo worden: eerst schiep God de mens (op de zesde dag), en daarna gaf Hij de sabbat (de zevende dag die Hij zegende en heiligde) aan de mens, hem ten goede. Wanneer we ons indenken dat de zevende dag na de schepping de eerste volle dag voor de geschapen mens was, kunnen we ons voorstellen hoe - naast de Schepper - ook Adam en Eva op die dag de schepping te geniéten kregen. 2.2 Is de sabbat een scheppingsordening? Nu we de exegetische aantekeningen bij Gen. 2:1-3 hebben afgerond, is het zinvol aandacht te besteden aan de Westminster Confessie. Deze belijdenis van presbyteriaanse kerken is door de International Council of Reformed Churches (ICRC), waarvan de Gereformeerde Kerken in Nederland deel uitmaken, aanvaard als een gereformeerde confessie. Dat betekent niet dat gereformeerden in Nederland die belijdenis ondertekenen en eraan gebonden zijn. Maar wel dat we van deze belijdenis - ook op het punt van het 4 e gebod en de zondag - erkennen dat daarin niet tegen of boven Gods Woord gesproken wordt. In de Westminster Confessie wordt over de rustdag het volgende uitgesproken: God heeft in zijn Woord door een stellig, zedelijk en altijd geldend gebod dat alle mensen in alle eeuwen bindt, een dag uit de zeven in het bijzonder als sabbat aangewezen, die dan ook aan Hem moet worden geheiligd. Dat was van het begin van de wereld (21.7). 2 Als God de sabbat als rustdag direct na de schepping heeft ingesteld is er veel voor te zeggen dat het dan ook een altijd geldend gebod zal zijn. Wanneer dat zo is, zullen ook Gereformeerde Kerken in Nederland daarvoor moeten en willen buigen. In de presbyteriaanse traditie wordt gesproken van de rustdag als scheppingsordinantie of instelling. Toch heeft de exegese in 2.1 niet onomstotelijk tot die conclusie geleid. Van Gen. 2:1-3 mag wel gesteld worden: a. dat er een nauw verband is tussen de voltooiing van Gods scheppingswerk, ook van en voor de mens, en Gods genieten van het werk van zijn handen; b. dat de Here Jezus eveneens mens en sabbat - in dié volgorde - nauw op elkaar betrekt (Mar. 2:27); 2 In de vertaling van G. van Rongen, De Westminster Confessie met de Grote en de Kleine Catechismus (Barneveld, 1986), 63. GEREFORMEERDE KERKEN IN NEDERLAND 17