Bouwhistorisch onderzoek

Transcriptie

1 Bouwhistorisch onderzoek BOUWHISTORISCHE VERKENNING Adres : Middelberterweg 6 Status : Gemeentelijk Monument Voorbeschermd (sinds 13 sept 2006) Periode : Onderzocht door : Frank van der Waard, Marcel Verkerk en Henk Wierts (archiefonderzoek) Auteur : Marcel Verkerk, inhoudelijke begeleiding Frank van der Waard Datum : Groningen, 28 december 2007 Afb. 1. Aanzicht Middelberterweg 6; foto: Marcel Verkerk, dienst RO/EZ. Inleiding Deze bouwhistorische verkenning is uitgevoerd ten behoeve van het project Bouwhistorisch Boerderijonderzoek in de gemeente Groningen. Dit is het tweede project in het kader van de cultuurhistorische inventarisatie van het hele grondgebied van de gemeente Groningen die tot doel heeft de cultuurhistorische kwaliteiten in beeld te brengen. Op basis van het gehanteerde selectiecriteria kwam de boerderij in aanmerking voor een bouwhistorische verkenning. De bouwhistorische verkenning bevat een korte schets van de bouwgeschiedenis van het pand, een beschrijving van het exterieur en het interieur en een waardestelling. Het onderzoek richt zich in hoofdzaak op het gebouw zelf, waarbij in beperkte mate gebruik is gemaakt van schriftelijke bronnen en oud kaartmateriaal. De bouwgeschiedenis wordt daarom in hoofdlijnen weergegeven. Ook is het mogelijk dat achter de huidige voorzetwanden en verlaagde plafonds oudere constructies en interieur-afwerkingen verborgen zitten.

2 6 Bouwhistorisch onderzoek gemeente Groningen Middelberterweg 6 Voor het onderzoek naar de bouwgeschiedenis is gebruik gemaakt van het bouwdossier van de dienst Ruimtelijke Ordening en Economische Zaken van de Gemeente Groningen dat teruggaat tot omstreeks Tevens zijn hulpkaarten en bijbehorende veldwerken van het kadaster geraadpleegd die de ontwikkeling van de hoofdvorm van de boerderij vanaf 1830 tot heden weergegeven. Voor de globale datering van het metselwerk is gebruik gemaakt van de tabel gedateerde baksteenformaten in de gemeente Groningen van de sectie bouwhistorie van de afdeling Wonen & Monumenten van de gemeente Groningen. Voor de datering van monumentale bomen is gebruik gemaakt van het rapport Overzicht particuliere monumentale bomen in aantallen in de gemeente Groningen Gehanteerde begrippen De beschrijving van de boerderij wordt opgesplitst in een beschrijving van het woongedeelte en die van het bedrijfsgedeelte. Ook wordt met deze begrippen woon- en bedrijfsgedeelte soms de plaats van een onderdeel aangegeven namelijk aan de kant van het woongedeelte of aan de kant van het bedrijfsgedeelte ook wel bedrijfskant genoemd. Voor, achter, links en rechts is gezien vanaf de voorgevel van het woongedeelte. De gebinten van de hoofdschuur zijn oplopend genummerd vanaf het woongedeelte naar de achtergevel van het bedrijfsgedeelte. Uitgangspunt bij de beschrijving van de diverse gevels is met het gezicht naar deze gevel toe. Situering Middelberterweg 6 is een boerderij van het type kop-romp met dwarshuis gelegen ten oosten van de stad Groningen aan de westkant van de Middelberterweg in het land. De boererij is west/zuidwest - oost/noordoost gesitueerd en ligt verhoogd aan de zuidkant van een rechthoekige, eveneens west/zuidwest - oost/noordoost gesitueerde, boerenplaats. Hierbij is de hoofdschuur op het west/zuidwesten georiënteerd en het woongedeelte op het oost/noordoosten. Ten noorden van het woongedeelte staat een rechthoekige stookhut die verbonden is met het dwarshuis. Afb. 3. Luchtfoto Middelberterweg 6; foto: afdeling GEO-informatie gemeente Groningen. 2

3 De nok van de stookhut staat haaks op die van de hoofdschuur. Via een verhoogd gelegen, onverharde oprit is de zuidkant van de boerenplaats bereikbaar die, behalve aan de zuidkant, volledig omsloot is. Het voorste deel van de hoofdschuur ligt hoger dan het achterste deel zodat de hoofdschuur naar achteren afloopt. Dit is bewust gedaan om de gier in de koestal gemakkelijk via de grup naar buiten af te voeren. Om het woongedeelte staat een aantal bomen. Recht achter de hoofdschuur staat, tegen de westkant van de boerenplaats een bijschuur met de nok evenwijdig aan die van de hoofdschuur. Daar achter staat een rechthoekige bijschuur met de nok haaks op die van de hoofdschuur. Verder zijn op het achtererf nog aanwezig twee ronde, betonnen gierputten en ter hoogte van de voorgevel van de hoofdschuur een houten garage. Deze objecten dateren uit de tweede helft van de 20 ste eeuw en worden hierna niet verder beschreven. Begraafplaats Kerk Afb. 4. Luchtfoto omgeving Middelberterweg 6 (witte pijl); foto: afdeling GEO-informatie gemeente Groningen. Structuur Het grondplan van de boerderij bestaat uit een rechthoekige hoofdschuur met in het verlengde van de middenas er tegenaan een rechthoekig woongedeelte dat uitgevoerd is als dwarshuis 1. Het dwarshuis is een éénlaags bouwdeel, voorzien van een afgeknot schilddak met schoorstenen op de vier nokeinden. In het midden van het voordakschild staat een gemetselde dakkapel. De hoofdschuur is zeven tasvakken lang, heeft een schilddak met aan de voor- en achterkant afgewolfde dakschilden die eindigen in driehoekige uilenborden, lage zijmuren en een hoge voor- en achtergevel. De éénlaags stookhut heeft een zadeldak over twee topgevels. Op de noordelijkste nokeinde staat een schoorsteen. Het dwarshuis staat tegen de hoofdschuur aan. De scheidingsmuur wordt hierna tussenmuur genoemd. 1 Afmetingen: hoofdschuur 35 x 17,5 m; dwarshuis 11 x 8,55 m; 3

4 6 Bouwhistorisch onderzoek gemeente Groningen Middelberterweg 6 Boven de tussenmuur ligt een krimpgoot. Doordat het dwarshuis minder breed is dan de hoofdschuur ontstaan sprongen in het grondplan, krimp genaamd (niet te verwarren met de eerder genoemde krimpgoot). Aan de linkerkant ligt één krimp, aan de rechterkant twee. De linker ligt ter hoogte van de tussenmuur. Aan de rechterkant ligt de voorste krimp niet ter hoogte van de tussenmuur maar een gangbreedte naar achteren. De tweede ligt iets vóór het midden van de hoofdschuur en geeft het begin van de oorspronkelijke koestal aan. Omdat de zijgevel dezelfde hoogte houdt ontstaat een afdak. Aan de noordkant van de boerderij liggen drie waterbakken. Eén ligt tussen het dwarshuis en de stookhut in diens oksel en dateert van 1923; twee liggen in het deel tussen de beide krimpen. De voorste is een regenbak waarvan de vorm onbekend is terwijl de achterste een wel is voorzien van een gemetselde koepel Daken Zowel het dak van het dwarshuis als dat van de stookhut is gedekt met een zwart geglazuurde vlakke, friese pan. Het dak van de hoofdschuur is gedekt met riet waarover asbest golfplaten liggen. Bij de goot van het achterdakvlak ligt een pannenstrook van drie rijen hoog van een gesmoorde friese gegolfde pan. Ter plaatse van de oorspronkelijke koestal zijn drie ontluchtingskokers geplaatst. Bouwgeschiedenis Het dorp Middelbert ligt op een noordelijk gelegen lagere rug die parallel loopt met de Hondsrug in het gebied van het Wold, later Gorecht genoemd. Op deze rug liggen de dorpen Wolfsbergen, Kropswolde, Westerbroek, Engelbert, Middelbert en Noorddijk. Deze buurtschappen ontstonden in de Middeleeuwen door ontginning die vanuit de tegenoverliggende moederdorpen opgezet werden 2. Zo werd Middelbert door Helpman ontgonnen. In 1323 is in archiefstukken voor het eerst sprake van de kerspelen Noorddijk, Middelbert en Engelbert. De Sint-Maartenskerk van Middelbert dateert volgens de literatuur uit de dertiende eeuw Afb. 5. Afbeelding van de eerste kadastraal minuutplan omstreeks 1830 (achtergrond met zwarte verkaveling, gearceerde bebouwing en roodonderstreepte kavelnummers) met daaroverheen gelegd (in rood de bebouwing, in blauw de waterpartijen en in groen de huidige kadastrale verkaveling) de kaart van De kaarten zijn enigszins verschoven ten opzichte van elkaar. Deze verschuiving is structureel aanwezig. Afbeelding: Afdeling GEO-informatie gemeente Groningen. 2 Streuper, D., G. de Wit, R. Dijkhuis, Trouwe wachters van Gruno s veste. (Bedum, 1994) Blz Stenvert, R. e.a., Monumenten in Nederland, Groningen. (Zwolle/Zeist, 1998) 4

5 De boerderij Middelberterweg 6 is in een aantal bouwfasen tot stand gekomen waarbij de oudste bouwfase uit het eind van de 18 de of het eerste kwart van de 19 de eeuw dateert en bestaat uit de achterste zes gebinten samen met de bijbehorende gebintplaat in de hoofdschuur. Dit op basis van het uiterlijk, doorsnede en de afmetingen van deze gebinten. Met enig puzzelen kan de oudste fase geprojecteerd worden op het eerste kadastraal minuutplan van omstreeks 1830 (afb. 5). Over deze kaart ligt de huidige kadastrale kaart. De twee kaarten komen niet overeen maar liggen ten opzichte van elkaar enigszins verschoven. Deze verschuiving is voor de gehele kadastrale sectie echter structureel aanwezig. Als de verschuiving is weggenomen en de beide gebouwen over elkaar heen liggen blijkt het oudste gebouw iets smaller te zijn. Als de zes gebinten hier geplaatst worden zou betekenen dat het woongedeelte in de schuur ligt. Sporen hiervan zijn slechts in de grond terug te vinden. De onduidelijkheid ontstaat omdat op afbeelding 5 niet gelijk te zien is waar het woongedeelte ligt en waar het bedrijfsgedeelte. Op het eerste kadastraal minuutplan is een rechthoek getekend met aan de beide hoeken van de zuidkant twee inkepingen. Een diepe aan de zuid-west kant en een ondiepe aan de zuid-oost kant. Het lijkt erop dat het woongedeelte aan de westkant en het bedrijfsgedeelte aan de oostkant ligt. De ondiepe inkeping aan de zuid-oost kant kan heel goed bij terugliggende deeldeuren horen. Ze zijn naar binnen geplaatst omdat de achtergevel te laag is. Interessant is de naar binnen geplaatste staander die bij de oudste fase hoort en de plaats van een dorsblok aan geeft. Nader onderzoek moet uitwijzen hoe oud de gebinten zijn en dus deze oudste bouwfase. Een dorsblok betekent dat er dan sprake is van een gemengde bedrijfsvoering. Dit in tegenstelling tot de situatie in de tweede helft van de 20 ste eeuw wanneer alle bedrijven in dit gebied volledig overgegaan zijn op veeteelt. In ieder geval staat er omstreeks 1830 reeds een grote boerderij. Het is dan de laatste grote boerderij in de strook van Noorddijk naar Middelbert. Op basis van de verhoogde ligging in het land kan geconcludeerd worden dat hier sprake is van een oude bewoning. Afb. 6. Hulpkaart 83, februari Afbeelding: dossier ROEZ gemeente In 1899 wordt het pand opgemeten door het kadaster (afb. 6) 4. Op de hulpkaart is duidelijk zichtbaar dat het woongedeelte aan de oostkant ligt en het bedrijfsgedeelte aan de westkant. Dit zou betekenen dat het woongedeelte tussen 1830 en graden is gedraaid waarbij deelzijde en koestalzijde aan dezelfde kant bleven liggen 5. De zuidgevel van de schuur en de achtergevel worden opnieuw opgetrokken. Afb. 7. Hulpkaart 137, november Afbeelding: dossier ROEZ gemeente Groningen. Een latere verbouwing in of kort voor 1924, die door het kadaster is weergegeven, is eveneens af te lezen aan het gebouw 6. Het woongedeelte wordt afgebroken, de hoofdschuur wordt met twee gebinten 4 Volgens hulpkaart 83 en bijbehorend veldwerk 33 gemeente Noorddijk sectie B, opgemaakt en deugdelijk verklaard Groningen den februari 1899, is een nieuwe boerderij gebouwd. 5 Een dergelijke grote verbouwing treffen we o.a. ook aan bij Wolddijk 99 (omstreeks 1856) en Rooderwolderdijk (omstreeks 1892). 5

6 naar voren verlengd en hier weer voor wordt een dwarshuis geplaatst. Het dwarshuis wordt gebouwd in een ambachtelijke traditionele bouwtrant met verwaterde Jugendstilelementen. De rechterzijgevel van de hoofdschuur wordt deels opnieuw opgetrokken. Opmerkelijk is dat dan pas voor het eerst een stookhut getekend is. Met name in de noord- en noordwest hoek van de gemeente komen deze stookhutten al in het midden van de 19 de eeuw voor. De stookhut nam een belangrijke plaats in. Dit is op te maken uit de draairichting van de deuren in het dwarshuis. In de dwarsgang draaien de deuren van de woonkamer, de onderliggende kelder en de bijkeuken zodanig dat deze vanuit de stookhut makkelijk toegankelijk zijn. In het midden van de 20 ste eeuw wordt de noordgevel opnieuw opgetrokken evenals de hoek met de achtergevel. Door de mechanisatie wordt de paardenstal overbodig en wordt de toegang hiertoe dichtgezet. De bedrijfsvoering verandert van een gemengd bedrijf naar één met veeteelt. Een opmeting in 1956 gedaan door de gemeente Noorddijk toont de plattegrond van de boerderij. Bijzonder is dat in de kamer linksvoor géén bedsteden liggen, maar wel in de dwarsgang. De beide gangen in de hoofdschuur, tegen de rechterzijgevel naar een toilet en achter de tussenmuur, zijn in hout uitgevoerd. Verder is de situatie nagenoeg onveranderd. Afb. 8. Opmeting Middelberterweg 6 door voormalige gemeente Noorddijk; collectie dienst RO/EZ. 6 Volgens hulpkaart 137 en bijbehorend veldwerk 70 gemeente Noorddijk sectie B, opgemaakt en deugdelijk verklaard Groningen den november

7 Afb. 9. Dwarshuis Middelberterweg 6; foto: Marcel Verkerk, dienst RO/EZ. Beschrijving exterieur Dwarshuis Het dwarshuis is in één bouwfase omstreeks het eerste kwart van de 20 ste eeuw nieuw gebouwd. Dit is af te leiden uit: - muurwerk rondom opgetrokken in schoon metselwerk waarbij zowel de hoeken als de dagkanten keurig in verband zijn gemetseld. - Rondom is aan de onderkant een uitgemetselde plint aanwezig bestaande uit een trasraam van gladde paarse klinkers die gemetseld is in koppenverband met aan de bovenkant een eenvoudige, paars geglazuurde plintsteen. Doordat de grondslag daalt is te zien dat het trasraam niet vanaf de fundering is opgetrokken maar uitgemetseld is vlak boven het oorspronkelijke maaiveld. Hierdoor worden kosten en gewicht bespaard terwijl de fundering zwaar en massief oogt. - Boven de plint is het muurwerk opgemetseld in kruisverband met een gladde rode machinale steen die past bij een datering omstreeks het eerste kwart van de 20 ste eeuw. - De gevels worden aan de bovenkant afgesloten met een getimmerde bakgoot op geprofileerde uitstekende gootklossen. Onder iedere klos is een eenvoudig geprofileerde muurstijl aanwezig die op de muur is bevestigd. Tussen de gootklossen ligt een plank voorzien van een eenvoudige profilering. De goot en de bijbehorende gootklossen passen bij een datering uit de jaren twintig van de 20 ste eeuw. - Vensterindeling: voorgevel bestaat uit vijf symmetrisch geplaatste venster-assen met in het midden een portiek met toegang. Rechterzijgevel heeft vier vensters met daarachter een entree. De linkerzijgevel heeft twee vensters en een brede toegang. - Alle originele vensters hebben aan de bovenkant een oker gekleurd, omlopend deel met een afwerking die past bij een datering uit het Afb. 10. Detail uitgemetselde plint. Foto: Marcel Verkerk, dienst ROEZ. Afb. 11. Detail gootklos Foto: Marcel Verkerk, dienst ROEZ. 7

8 eerste kwart van de 20 ste eeuw. Ze bestaat uit een horizontaal middenstuk en twee vertikale stroken. Het middenstuk heeft twee horizontale gleuven, de zijkanten twee korte verticale gleuven met daaronder een vierkant. - De entree in de voorgevel heeft een gemetselde trap met drie treden en een portiek met tegelvloer in dambordpatroon van kleine zwart en witte tegels. Bijzonder is de dubbele zespaneels deur met daarboven een 16-ruits verdeling waarin een gebogen diagonaal lopende roede ligt. In één van de panelen is glas aangebracht; het middelste bovenpaneel. Alle ruiten zijn gemaakt van geslepen glas met facet randjes. Afb. 12. Middelberterweg 6 voordeur. Foto: Marcel Verkerk, dienst ROEZ. Afb. 13. Stookhut Middelberterweg 6; foto: Marcel Verkerk, dienst RO/EZ. Stookhut Op basis van het exterieur kan geconcludeerd worden dat de stookhut in één bouwfase, gelijktijdig met het voorhuis, omstreeks het eerste kwart van de 20 ste eeuw gebouwd is. Dit is af te leiden uit: - muurwerk rondom opgetrokken met dezelfde machinale, gladde baksteen in halfsteens verband. De hoeken zijn rondom in verband gemetseld. - De vensters zijn naderhand aangebracht. - Oorspronkelijk stond de stookhut los van het dwarshuis. Vermoedelijk is ze kort na de bouw door het aanbrengen van een gangetje verbonden met het woongedeelte. Zo werd de stookhut een onderdeel van het woongedeelte. De zolderbalken zijn hergebruikt, mogelijk van het in 1924 gesloopte voorhuis. 8

9 Hoofdschuur Het muurwerk is rondom opgetrokken in schoon metselwerk als steens werk met een gladde, oranjekleurige machinale steen. Aan de onderkant is een trasraam gemetseld van een hardere, paarsachtige steen. Op basis van het karakteristiek van het muurwerk wordt dit gedateerd in het eerste kwart van de 20 ste eeuw. Een uitzondering hierop vormt de rechterzijgevel die afwijkend is uitgevoerd. Slechts de achtergevel wordt afgesloten door een goot, de beide zijgevels niet. Dit is kenmerkend voor oude Groninger boerderijen. Zowel in de linker- als in de rechterzijgevel is een aantal gietijzeren vensters geplaatst. In de rechterzijgevel zijn dit in het voorste muurwerk drie staande zesruits vensters, een klein vierruits toiletvenster en na de krimp negen liggende vierruits vensters en één tweeruits. De achtergevel heeft een historische indeling die hoort bij een gemende bedrijfsvoering uit de 19 de eeuw; drie toegangen, één in het midden als toegang naar de paardenstal, links een toegang naar de koestal en rechts de grote deeldeuren (hier aangepast tot schuifdeuren). In de achtergevel zijn een viertal vensters geplaats. Links naast de koestaldeur ligt een klein vierruits venster, aan weerszijden van de paardenstaldeur twee gietijzeren staande vensters en rechts naast de deeldeuren een vierkant zesruits venster. In het muurwerk van de achtergevel zijn diverse herstellingen zichtbaar. Zo zijn de beide hoeken volledig vervangen en is de helft van de paardestaltoegang dichtgezet. De hoek naast de koestaldeur is in verband met de rechterzijgevel gemetseld en heeft dezelfde karakteristiek. Op basis hiervan kan geconcludeerd worden dat het muurwerk in de rechterzijgevel en de hoek met de achtergevel omstreeks de eerste helft van de 20 ste eeuw is Afb. 14. Overzicht linkerzijgevel Middelberterweg 6; foto: Marcel Verkerk, dienst RO/EZ. Afb. 15. Overzicht achtergevel Middelberterweg 6; foto: Marcel Verkerk, dienst RO/EZ. Afb. 16. Overzicht rechterzijgevel Middelberterweg 6; foto: Marcel Verkerk, dienst RO/EZ. 9

10 opgetrokken. Het deel tussen de beide krimpen is halfsteens werk en heeft géén trasraam 7. De hoek naast de deeldeuren met de linkerzijgevel is vervangen en opgetrokken in halfsteens werk. In de linkerzijgevel is een verticale bouwnaad zichtbaar waaruit geconcludeerd kan worden dat de linkerzijgevel ouder is. In de linker krimp ligt een toegang naar de deel. De bovenregel van dit kozijn is een zware latei, waarin de stijlen gepend zijn. Er is géén profiel aangebracht. Mogelijk is dit kozijn herplaatst. Beschrijving interieur dwarshuis Het casco van het dwarshuis wordt gevormd door dragende muren met daarover een balklaag. Aangezien overal verlaagde plafonds zijn toegepast is vooralsnog onduidelijk hoe de richting van de verdiepingsbalken is. Ook is de zolder van het dwarshuis niet bezocht zodat de kapconstructie niet beschreven is. Onder de begane grondvloer ligt een kruipruimte. Opmerkelijk is dat de balklaag van de begane grond in de linker kamer van links naar rechts ligt en doorsteekt voorbij de linker gangwand. Hiervan heeft één balk een afmeting van 19 x 24 cm en voorzien van een kwartronde profilering. Deze balk dateert vermoedelijk uit de 18 de eeuw en is hergebruikt. In de rechter kamer ligt de balklaag van voor naar achter. Het portiek wordt opgevangen door een gemetselde boog. Afb. 17. Middelberterweg 6, gemetselde boog onder portiek; foto: Marcel Verkerk, dienst RO/EZ. Begane grond De plattegrond kent een traditionele indeling die bij een dwarshuis hoort; een middengang met links en rechts een kamer. De kamers zijn toegankelijk vanuit de middengang. De rechterkamer was de visitekamer. Achter de rechterkamer ligt een dwarsgang die naar de stookhut leidt en toegang geeft tot de hoofdschuur. De linkerkamer is vergroot tot aan de tussenmuur. In de rechterkamer is tegen de achterwand een bedsteewand gesitueerd bestaande uit links een bedstee, vervolgens een doorgang naar de dwarsgang, een ondiepe kast en een inloopkast met een afgetimmerd deel voor de beloopbaarheid van de trap naar de kelder. Onder de vensters is een eenvoudige betimmering aangebracht met consoles die passen bij een datering uit de bouwtijd. Kelder Onder een deel van de rechterkamer ligt tegen de rechterzijgevel een smalle rechthoekige kelder. Verdieping De zolder van het dwarshuis is niet bezocht. Afb. 18. Middelberterweg 6, betimmering rechter voorkamer; foto: Marcel Verkerk, dienst RO/EZ. 7 Baksteenformaat 20,6 21 x 5 5,5 cm met een tienlagenmaat van 60,5 cm. 10

11 Beschrijving interieur hoofdschuur De rechthoekige hoofdschuur is in een aantal bouwfasen tot stand gekomen en bestaat uit acht achter elkaar geplaatste zogenaamde dekbalkgebinten die zodanig tussen de zijmuren geplaatst zijn dat gesproken kan worden van een driebeukige hoofdopzet. De linkerbeuk is de deel, de rechterbeuk is de voormalige koestal en in de middenbeuk vormen de gebinten zeven tasvakken, in het Gronings goul genoemd. In de hoofdschuur zijn twee gangen aanwezig die beide zijn uitgevoerd in hout; tegen de rechterzijgevel één naar een toilet en achter de tussenmuur één naar de deel. De oudste bouwfase bestaat uit de achterste zes gebinten en dateert uit de tweede helft van de 18 de of de eerste helft van de 19 de eeuw. De grenen gebinten bestaan uit deels gekantrechte balken en staanders. De dekbalken hebben links een groter overstek dan rechts. Dus aan de deelzijde een groter overstek. De hart-op-hart afstand van de staanders (in Groningen zoel genoemd) is 6,75 m, terwijl de vakdiepte varieert van 4,44 4,68 m. De hoogte vanaf de grond tot de onderkant van de ploat is niet gemeten. De staanders zijn met een pen-en-gat verbinding gekoppeld aan de dekbalk. Onduidelijk is met hoeveel toognagels. Voor de stabiliteit zijn twee grenen rechthoekige, aan één zijde afgeronde korbeels gespijkerd die met een halfhoutse lipverbinding met zwaluwstaart bevestigd zijn aan de staander en de dekbalk. NB: Alle korbeels zijn aan de kant van het Afb. 19; Schematische weergave van een dekbalkconstructie, zoals deze zich in de boerderij Middelberterweg 6 bevindt. Tekening: Marcel Verkerk, dienst RO/EZ. bedrijfsgedeelte gespijkerd met vijf nagels. Dus de richtkant is de bedrijfszijde. Over de uiteinden van de dekbalken liggen, vanaf het voorste tot aan het achterste gebint twee gebintplaten (in Groningen ploat genoemd) die de zijdakvlakken van de hoofdschuur dragen. De rechthoekige ploat is iets ingelaten in de dekbalken en vastgezet met een ijzeren pen met aan de onderkant een spleet waarin een wig is geslagen. Vermoedelijk is de ploat ter plaatse van de dekbalk voorzien van zwaluwstaartvormige kepen. Ronde windschoren die vanaf de staanders de ploat ondersteunen zorgen voor de stabiliteit in de langsrichting. De ronde windschoren zijn door middel van een pen-en-gat verbinding bevestigd aan Afb. 20. Middelberterweg 6, derde gebint naar achteren gezien. Duidelijk zijn de inkepingen op de dekbalk te zien voor het oorspronkelijke voordakschild; foto: Marcel Verkerk, dienst RO/EZ. 11

12 de ploat en aan de staander gespijkerd. Vanaf de muurplat van de zijmuren tot aan de ploat liggen oplangers en op de ploat staan sporenparen waarop de dakbedekking bevestigd is. De sporenparen zijn iets onder de nok door middel van een hanenbalk gekoppeld. Deze hanenbalk is aan de bedrijfskant gespijkerd. Om een grote doorbuiging van de sporenparen tegen te gaan is een gording aangebracht die vanaf de dekbalk geschoord wordt door één gordingstut. De oplangers worden eveneens door een gording gesteund die vanaf de staanders geschoord wordt met één gordingstut. Deze gordingstutten zijn met een halfhouts verbinding aan de bovenkant van de gording bevestigd. De staanders staan deels op betonnen poeren waarop een enkel naaldhouten plaatje ligt ter grootte van de poer. Een aantal staanders heeft, op ongeveer 30 cm vanaf de onderkant, een van voor naar achteren doorgeboord gat 8. De constructie van een boerenschuur is volledig zelfdragend en kent een ruime, flexibele indeling. Uiteraard rust het dakvlak gedeeltelijk op de zijmuren maar deze situatie is niet te vergelijken met het woonhuis waarbij het gewicht van het dak volledig gedragen wordt door de buitenmuren. In het verleden is de ruimte gebruikt om de oogst in op te tassen, de koeien en paarden te stallen en de wagens en later de machines te bergen. Details De staander aan de deelzijde van het vijfde gebint was oorspronkelijk naar binnen geplaatst ten behoeve van een dorsblok. De oorspronkelijke plek wordt gemarkeerd door een afgezaagde pen en twee toognagels. Tijdens de bouw van het gebint is de staander reeds naar binnen geplaatst. De overstekende dekbalk is geschoord geweest. De tand is nog zichtbaar op de onderkant van de dekbalk. In het dakvlak aan de deelkant is ter hoogte van het vijfde gebint een constructie zichtbaar die de plaats aangeeft van het dorsblok. Het bestaat uit een rechthoekig balkje met twee grote krammen en aan de onderkant een kleiner stuk hout. Hierin is de helft van een doorboord gat zichtbaar dat de plek aangeeft van een spil 9. Hier recht onder lag vroeger vaak een kei met een gat, een Afb. 21. Middelberterweg 6, detail onderkant staander met zogenaamd richtgat. foto: Marcel Verkerk, dienst RO/EZ. Afb. 22. Middelberterweg 6, in het dak is de plaats waar de spil van het dorsblok gestaan heeft terug te vinden. Foto: Marcel Verkerk, dienst RO/EZ. 8 Vermoedelijk is dit een zogenaamd richtgat dat gebruikt werd om de staander bij het oprichten van het gebint op de juiste plaats te krijgen. Met behulp van een, door het gat gestoken, ijzeren staaf kon met een aantal personen de staander op de poer worden gezet. Dergelijke gaten treffen we, voor zover nu bekend, aan bij gebinten vóór het eind van de 19de eeuw. 9 Een voorbeeld van een rosmolen met dorsblok is opgesteld in het museum Het Hoogeland te Warffum. 12

13 zogenaamde taats-steen, waarin een nok van de spil draaide. Aan deze spil werd een kegelvormig blok bevestigd, het dorsblok, om de graankorrel uit de aar te krijgen. Aan de afwerking van de achterste dekbalk is op te maken dat deze behouwen is. Dit is een bewerking die in de 18 de en 19 de eeuw veel voorkwam. Over de totale lengte van de ploat zijn per kant twee lassen aangebracht die op dezelfde hoogte liggen. De eerste las ligt ter hoogte van het derde gebint. De tweede las ligt tussen het vijfde en zesde gebint, iets vóór het zesde gebint. Aangezien de voorste las ligt ter hoogte van het derde gebint (het oorspronkelijke voordakschild) kan geconcludeerd worden dat de beide ploat n bij de oorspronkelijke opzet horen. Op de dekbalk van het derde gebint zijn over de gehele lengte op de hoek voorkant-bovenkant op regelmatige afstand inkepingen aangebracht. Deze inkepingen zijn gemaakt tbv het plaatsen van de oplangers van het voordakschild. Dus het derde gebint was oorspronkelijk het voordakschild. Op basis van vorm, afmeting en detaillering horen de achterste zes gebinten bij elkaar en zijn in één bouwfase geplaatst. Hergebruikte onderdelen in de hoofdschuur géén Afb. 23. Middelberterweg 6, tweede gebint naar voren gezien. Foto: Marcel Verkerk, dienst RO/EZ. 13

14 Waardestelling De boerderij is van belang vanwege: De cultuurhistorische en/of oudheidkundige waarde van het geheel zijnde een in opzet gaaf bewaard gebleven historische boerenplaats op de plek van een verhoogde woonplaats. Het is in 1830 de laatste grote boerderij in de strook Noorddijk naar Middelbert. De historisch ruimtelijk/landschappelijke waarden gelet op de vrij in het landschap gesitueerde ligging van het complex, op een groot omsloot terrein met enkele bomen en verhoogd gelegen oprit; alsmede vanwege het vrije uitzicht over de landerijen met deels nog middeleeuwse verkaveling die zich in alle richtingen van de boerderij uitstrekt. De architectuurhistorische waarde tot uiting komend in de karakteristieke hoofdvorm van de boerderij met dwarshuis en hoofdschuur met een stookhut, die typologisch een bijzondere plaats inneemt in de geschiedenis van de Groninger boerderijbouw in het algemeen en binnen de gemeente Groningen in het bijzonder. In het bijzonder de bouw van het dwarshuis omstreeks 1924 met kenmerken die horen bij de bouwstijl van Jugendstil o.a. symmetrische indeling van de vensters met bijbehorende omlijsting, de uitgemetselde plint, de goot met gootklossen, de betimmering onder de vensters in de rechter kamer. Uniek is de dubbele zespaneels deur met daarboven een 16-ruits verdeling waarin een gebogen diagonaal lopende roede ligt. De bouwhistorische waarde tot uiting komend in het casco van de gehele boerderij met bouwdelen van verschillende ouderdom met tal van bouwsporen die het resultaat vormen van eeuwenlang bouwen en verbouwen. De bouwgeschiedenis is nog goed afleesbaar. In het bijzonder van belang de draagconstructie van de hoofdschuur bestaande uit gebinten met gebintplaat en bijbehorende constructie, de driedeling van deel, tasvakken en koestal, het stuk hout behorend bij het dorsblok, de aanwezigheid van houten wanden in de hoofdschuur is zeldzaam omdat deze wanden bij een verbouwing vaak als eerste verdwijnen. De stookhut uit de eerste helft van de twintigste eeuw, later aan het woongedeelte gebouwd en in gebruik geweest als woonkamer heeft cultuurhistorische waarde. Afgaande op het bovenstaande heeft de boerderij een hoge monumentwaarde en heeft de boerenplaats een positieve monumentwaarde. Aanbevelingen Bouwhistorisch onderzoek voorafgaand aan en tijdens eventuele breek- of sloopwerkzaamheden waarbij constructieve onderdelen in het zicht komen. Archeologisch onderzoek in geval van graafwerkzaamheden op de boerenplaats om inzicht te krijgen in de ouderdom van de boerenplaats en de bewoningsgeschiedenis. Zijn er in de hoofdschuur sporen aanwezig waaruit is op te maken waar het oude woongedeelte lag. Ook onderzoek naar sporen van een ouder bedrijfsgedeelte. Bij het bouwhistorisch onderzoek antwoord krijgen op de volgende vragen of letten op de volgende onderdelen: lag het woongedeelte omstreeks 1830 aan de westkant en is dit daarna 180 graden gedraaid? de gebinten van de hoofdschuur; oudste bouwfase met naar binnen geplaatste staander voor een dorsblok, is de ouderdom van deze bouwfase te achterhalen en daarmee iets te zeggen over het gebruik van een dorsblok in dit gebied? Archiefonderzoek naar de bewonersgeschiedenis om de bouwgeschiedenis beter in beeld te krijgen. Archiefonderzoek naar het historisch grondgebruik om de periode te achterhalen dat hier een gemengd bedrijf was gehuisvest. Mogelijk is te achterhalen wanneer hier voor het eerst een dorsblok heeft gefunctioneerd. 14

15 Bijlage: bouwdossier door H. Wierts Adres : Middelberterweg 6 Bouwdossiernummer : B D.I.V. bezoek : 27 oktober K. Mulder dient een verzoek in voor ontheffing van de bouwverordening aangaande het aanbrengen van blauw gesatineerde golfplaten over een bestaand rieten dak. B&W beslist positief over het verzoek J. Mulder krijgt een vergunning voor het plaatsen van een opslagloods voor landbouwwerktuigen op het erf behorende bij de boerderij. De bouwkosten bedragen f 7.000,- Het werk komt in 1982 gereed. H. Wierts 15