Bouwhistorisch onderzoek

Transcriptie

1 Bouwhistorisch onderzoek BOUWHISTORISCHE WAARNEMING Adres : Zijlvesterweg 17 Status : Gemeentelijk Monument Voorbeschermd (sinds 13 sept 2006) Periode : Onderzocht door : Marcel Verkerk en Henk Wierts (archiefonderzoek) Auteur : Marcel Verkerk Datum : Groningen, 1 februari 2008 Afb. 1. Aanzicht Zijlvesterweg 17; foto: Imre van der Gaag, collectie dienst RO/EZ. Inleiding Deze bouwhistorische waarneming is uitgevoerd ten behoeve van het project Bouwhistorisch Boerderijonderzoek in de gemeente Groningen. Dit is het tweede project in het kader van de cultuurhistorische inventarisatie van het hele grondgebied van de gemeente Groningen die tot doel heeft de cultuurhistorische kwaliteiten in beeld te brengen. Op basis van het gehanteerde selectiecriteria kwam de boerderij in aanmerking voor een bouwhistorische verkenning.

2 Omdat de boerderij nog niet is bezocht wordt gesproken over een waarneming en is de bouwgeschiedenis incompleet. De bouwhistorische waarneming bevat een korte beschrijving van het gebied waarin de boerderij ligt en het exterieur voor zover kon worden waargenomen. Er is gebruik gemaakt van schriftelijke bronnen en oud kaartmateriaal. Eén van de schriftelijke bronnen is het bouwdossier van de dienst Ruimtelijke Ordening en Economische Zaken van de Gemeente Groningen. Dit dossier gaat terug tot 1968 en bevat tekeningen voor het vernieuwen van de voorgevel, het vergroten van een melklokaal en het slopen van een bijschuur tbv een moderne veestalling. Tevens zijn hulpkaarten en bijbehorende veldwerken van het kadaster geraadpleegd die de ontwikkeling van de hoofdvorm van de boerderij vanaf 1830 tot heden weergegeven. De oudste kaart van dit gebied dateert uit 1731 en is gemaakt door landmeter Henricus Teijsinga in opdracht van Thomas van Seeratt, Rentmeester der Provincie vaste goederen 1. Gebleken is dat de getekende landmeterskaarten uit die tijd overeen komen met de huidige perceellering en dus betrouwbaar zijn. Of dit ook geldt voor de getekende bebouwing is nog onduidelijk 2. Met toestemming van de heer Kat is voor de bewonersgeschiedenis vanaf het begin van de 17 de eeuw tot 1833 gebruik gemaakt van het onderzoek naar de voormalige kloosterlanderijen in Hoogkerk, Leegkerk en Dorkwerd 3. Dit onderzoek, waarvan de tekst is overgenomen, gaat voor deze boerderij terug tot Dhr. Kat heeft deze boerderij in zijn onderzoek aangemerkt als Dorkwerd 1. Gehanteerde begrippen De beschrijving van de boerderij wordt slechts summier gegeven. Voor, achter, links en rechts is gezien vanaf de voorgevel van het woongedeelte. Situering Zijlvesterweg 17 is een boerderij van het type kop-romp en is gelegen tegen de noordwestelijke gemeentegrens, ten noorden van de Friesestraatweg en ten oosten van de Zijlvesterweg op een wierde genaamd Kleiwerd. De boerderij staat op de noordflank van deze wierde, is noordoost-zuidwest gesitueerd en staat verhoogd op een gedeeltelijk omgrachte rechthoekige boerenplaats. Hierbij is het woongedeelte op het zuidwesten en het bedrijfsgedeelte op het noordoosten georiënteerd. De boerenplaats en de wierde hebben ogenschijnlijk géén relatie met het slotenpatroon aan de noordoostkant; die percelen liggen evenwijdig aan de Zijlvesterweg. Dit strakke slotenpatroon wordt verstoord door een sloot die ten noorden van de boerenplaats begint en afbuigt naar het zuiden. Aan de zuidkant van de wierde liggen de sloten naar de wierde toe. 1 Schroor, M., De Atlas der Provincielanden van Groningen ( ) (Groningen, 1996). Op blz 9-13 wordt uitgelegd waarom deze kaarten gemaakt zijn. Genoemd wordt : De kerstvloed van 1717 en de overstroming van 1719; de kosten om de dijken te herstellen en het afwijzen van de tot dan toe gevoerde administratie waarin de provincie inkomsten misliep. In het Rapport tot het redres en verbetering van deese provincie finances opgemaakt 12 juni 1720 wordt gebrek aan kennis omtrent de waarde, de gesteldheid, de grootte en de ligging van deze voormalige kloosterlanden als oorzaak genoemd. Besloten wordt om de voormalige kloosterlanderijen in kaart te brengen. Rentmeester Thomas van Seeratt krijgt namens de provincie deze taak toegewezen en besteed het carteren uit aan Hindrik Warner Folckers en na diens dood in 1730 aan Henricus Teijsinga. De kaarten van Teijsinga bevatten meer informatie dan die van Folckers. Zijn kaarten worden gekenmerkt door fraaie gekalligrafeerde beginletters en zinnen, terwijl op de kaart zelf in de percelen het type grondgebruik en/of kwaliteit van het perceel werd aangegeven. In totaal zijn door Folckers ruim 110 kaarten vervaardigd en door Teijsinga ruim 60. Op 25 maart 1736 overleed Thomas van Seeratt waarmee aan de grote karteringsgolf een einde kwam. 2 De door Teijsinga gemaakte kaarten zijn door de stichting Monument & Materiaal gescand en gepast op de huidige kaart. Gebleken is dat de kaarten in bijna alle gevallen precies geplaatst konden worden. Met name het gebied ten noorden van de stad genaamd Koningslaagte is vandaag de dag nog precies hetzelfde als door Teijsinga getekend is in Onduidelijk is of dit ook geld voor de weergegeven bebouwing. Niet bekend is of hier reeds onderzoek naar gedaan is waaruit de betrouwbaarheid blijkt. 3 Kat, W.W., Voormalige kloosterlanderijen in Hoogkerk, Leegkerk en Dorkwerd. (Hoogkerk, 1986) 2

3 De boerenplaats is voorzien van een erfbeplanting bestaande uit een boomsingel naast de oprit en rechts van het woongedeelte. Ten noordwesten van de boerderij staat een losstaande veestalling met de nok evenwijdig aan die van de hoofdschuur; een moderne losstaande stal aan de westkant staat hier haaks op. De achtergevels van hoofdschuur en naastgelegen veestalling liggen in elkaars verlengde. Op de boerenplaats is verder nog een garage aanwezig. Het erf rondom de moderne stal is verhard, het oostelijk deel is groen. Structuur De boerderij bestaat uit een éénlaagse rechthoekige hoofdschuur met schilddak en daarvoor, westelijk van de middenas, een éénlaags rechthoekig bouwdeel, de kop hierna voorhuis genoemd, met zadeldak over twee topgevels. Het voorhuis staat tegen de hoofdschuur aan zodat in het grondplan sprake is van een boerderij van het type kop-romp. Doordat de hoofdschuur breder is dan het voorhuis ontstaat aan beide kanten een sprong in het grondplan; een krimp. De krimp aan de oostzijde ligt 2,5 m verder naar achteren dan die aan de westzijde. Het schilddak van de hoofdschuur is middels een tussendak verbonden met het voorhuis. Het westelijk dakvlak van de hoofdschuur is doorgezet en eindigt tegen de achterste topgevel. De nok van dit tussendak ligt lager dan die van het voorhuis. Opvallend is dat de dakhelling van het voorhuis steiler is dan die van de hoofdschuur. De hoofdschuur heeft lage zijgevels en voorgevel en een hoge achtergevel. De rechterzijgevel is verder naar buiten geplaatst. Over de gehele lengte heeft het dak aan de oostzijde halverwege een knik zodat het dak vervolgens een flauwere dakhelling heeft. In de voorgevel van de hoofdschuur, links van het voorhuis, is een rechthoekig keldervenster zichtbaar. Volgens een tekening uit het bouwdossier lag hier in 1968, tot aan de zijgevel, een melkenkelder achter. Daken Het dak van het voorhuis is gedekt met pannen. Op beide nokeinden is een schoorsteen geplaatst. Het dak van de hoofdschuur en dat van het tussendak is gedekt met golfplaten (vermoedelijk asbestplaten). Op beide nokeinden van de hoofdschuur is een driehoekig uilenbord aangebracht met daarop een houten piron. Afb.3: Zijlvesterweg 17 (links) en 15 (rechts) met op de voorgrond de beschermde wierde. Foto: collectie dienst ROEZ gemeente Groningen 3

4 Koningsla Universiteitscomplex Dorkwerd Leegkerk Zuidwending Afb. 4. Luchtfoto Leegkerk, in de cirkel Zijlvesterweg 17; foto: afdeling GEO-informatie gemeente Groningen. Koningsla Universiteitscomplex Dorkwerd Leegkerk Zuidwending Afb. 5. Zijlvesterweg 17; afbeelding van de eerste kadastraal minuutplan omstreeks Zijlvesterweg 17 ligt binnen de rode cirkel. 4

5 Zijlvesterweg 17 Afb. 6. Luchtfoto Zijlvesterweg 17; foto: afdeling GEO-informatie gemeente Groningen. Zijlvesterweg 17 Afb. 7. Zijlvesterweg 17; afbeelding van het eerste kadastraal minuutplan omstreeks

6 Bouwgeschiedenis (incompleet) In de 11de eeuw en waarschijnlijk al wel eerder, is ten noorden van Hoogkerk sprake van bewoning op een zich zuidwaarts uitstrekkend veengebied. Rond 1200 werd het achtergebied van de voormalige Hunsinge ontgonnen, waarvan de oeverwallen relatief hoog lagen. Langs dit riviertje liggen ook de meeste huiswierden, die waarschijnlijk 13de-eeuws zullen zijn 4. Eén van deze wierden ligt ten zuid-zuidwesten van Zijlvesterweg 17 en heeft bewoningssporen die teruggaan tot omstreeks de jaartelling 5. Het betreft een archeologisch rijksmonument (nr 816). Het is onduidelijk of de wierde vanaf de jaartelling permanent bewoond is geweest. De boerderij Zijlvesterweg 17 staat op de noordflank van deze wierde die in het landschap nog goed zichtbaar is. De boerenplaats hoorde tot aan de reductie in 1594 bij het klooster van Selwerd, daarna tot de provinciegoederen. Uit het onderzoek van dhr. Kat blijkt dat de oudst bekende meijers (1632) Luilof Jacobs tot Cleiwert en Ide zijn. De oudste kaart waarop de boerderij voorkomt is een kaart uit 1731 die landmeter Henricus Teijsinga getekend heeft in opdracht van Thomas van Seeratt (afb 9). Op deze afbeelding is te zien dat de vorm van de boerenplaats onveranderd is; dat hier op dezelfde plek een boerderij van het type kop-hals-romp stond met in dezelfde richting een hoge zogenaamde Friese schuur. De kop is een éénlaags bouwdeel met zadeldak tussen twee topgevels. Op basis van de gehanteerde kleuren kan geconstateerd worden dat de boerderij stenen gevels had waarbij het woongedeelte een pannendak had en de hoofdschuur een rieten of strodak. Het is zeer goed mogelijk dat in de boerderij een oudere structuur aanwezig is. Volgens Teijsinga is Jan Pieters op Cleiwerd in 1731 eigenaar. Dit correspondeert met de gegevens van dhr. Kat. Afb.8. Tekening afkomstig uit Hervonden Stad 1996 (zie voetnoot). Het oude riviertje de Hunsinge is hierop aangegeven. Afb. 9. Detail van de kaart van Henricus Teijsinga uit 1731 met daarop de boerderijen Zijlvesterweg 17 (boven) en 15 (onder). Afbeelding: collectie Groninger Archieven. Na een vergelijking van het eerste kadastraal minuutplan van omstreeks 1830 met de huidige kadasterkaart blijkt dat de vorm van de boerenplaats en de gracht sindsdien nagenoeg onveranderd zijn (afb. 10). Slechts een deel van de oostelijke gracht is gedempt om het betonnen erf ten zuiden van de moderne stal te kunnen bereiken. Ook is bij het voorhuis een dam gelegd. De plaats en het grondplan van de bebouwing is dezelfde. Eigenaar omstreeks 1830 is Jannes Pieters Leutscher. Ten opzichte van de kaart van Teijsinga valt op te merken dat de hals verdwenen is en plaats heeft gemaakt voor de hoofdschuur. Bijzonder is dat de oude kavelnummers nog voorkomen op het veldwerk uit 1982 en de hulpkaart uit Dit betekent dat het kadaster vanaf de oprichting tot aan 1982 géén aanleiding had om de boerenplaats te bezoeken. Dit is zéér uitzonderlijk. 4 Kortekaas, G., Graven in Lieuwerderwolde, in: H.W.W. van Loenen ed., Hervonden Stad 1996 (Groningen, 1996), Miedema, M., Vijfentwintig eeuwen bewoning in het terpenland ten noordwesten van Groningen. (Amsterdam, 1983) 7Cn102. Aan de hand van boringen is vastgesteld dat de wierde omstreeks de jaartelling bewoond was. 6 Volgens veldwerk 111 gemeente Hoogkerk sectie A, opgemeten 27 sept Volgens hulpkaart 162 en bijbehorend veldwerk 126 gemeente Hoogkerk sectie A, goedgekeurd

7 Zijlvesterweg 17 Afb. 10. Afbeelding van de eerste kadastraal minuutplan omstreeks 1830 (achtergrond met zwarte verkaveling, gearceerde rode bebouwing en zwarte kavelnummers) met daaroverheen gelegd (in rood de bebouwing, in blauw de waterpartijen en in oranje de wegen) de kadasterkaart van Afbeelding: Afdeling GEO-informatie gemeente Groningen. Afb. 11. Zijlvesterweg 17. Verbouwing Plattegrond bestaande situatie. Afbeelding: bouwdossier gemeente Groningen. Afb. 12. Zijlvesterweg 17. Verbouwing Plattegrond gewijzigde situatie. Afbeelding: bouwdossier gemeente Groningen. In 1968 vindt een verbouwing plaats. De voorgevel wordt vervangen door een spouwmuur, de aansluitende twee vensters in de rechterzijgevel en het voorste venster in de linkerzijgevel worden eveneens vervangen. De voorkamer wordt vergroot en de bovenverdieping wordt bewoonbaar gemaakt. Dit laatste wordt geconcludeerd doordat de liggende zaadvensters in de voorgevel plaats maken voor staande vensters. Tegen de rechterzijgevel heeft een serre gestaan. Het is onduidelijk of deze bij de verbouwing gesloopt is. Op de tekening van de bestaande plattegrond is achter de voorgevel van de hoofdschuur een kelder (vermoedelijk een melkenkelder) en een keuken getekend. 7

8 Bouwhistorisch onderzoek gemeente Groningen Zijlvesterweg 17 In 1972 wordt in het verlengde van de achtergevel van de hoofdschuur tegen de rechterzijgevel een melklokaal gebouwd. De rechterzijgevel van de hoofdschuur is dan al verder naar buiten geplaatst ivm een dubbele koestal. Op deze tekening is de indeling van de achtergevel van de hoofdschuur aangegeven. Deze komt overeen met een in 1992 gemaakte foto en is typerend voor een bedrijf dat gericht is op veeteelt. Aan de ene kant grote deeldeuren en aan de andere kant een kleine deur naar een koestal. Een deur naar een paardenstal, die bij een gemengd bedrijf tussen de zojuist genoemde toegangen ligt, ontbreekt. Afb. 13. Zijlvesterweg 17. Achtergevel. Foto 1992: dossier ROEZ gemeente Groningen. Afb. 14. Zijlvesterweg 17. Achtergevel bestaande situatie in 1978; dossier ROEZ gemeente Groningen. Aan de westkant van de hoofdschuur heeft een losstaande historische bijschuur gestaan die in 1978 is gesloopt ten behoeve van een nieuwe veestalling met aan de westkant een kelder voor drijfmest. Deze kelder ligt 1,85 m onder het maaiveld. Bij deze graafwerkzaamheden zijn geen archeologische waarnemingen verricht. Het voorhuis is volledig gepleisterd. Mogelijk dat hier nog oud muurwerk achter verborgen ligt. Afb. 15. Zijlvesterweg 17. Afbeelding van hulpkaart 162, Hoogkerk sectie A (1990). In blauw is de oude bebouwing aangegeven, in rood de nieuwe. Afbeelding: archief Kadaster. 8

9 Waardestelling De boerderij is van belang vanwege: zijn cultuurhistorische en oudheidkundige waarden, van het geheel zijnde een in opzet gaaf bewaard gebleven historische boerenplaats tot uiting komend in zijn ligging in een cultuurhistorisch zeer belangrijk en eeuwenoud wierdengebied op de flank van een wierde genaamd Kleiwerd waarvan bewoningssporen teruggevonden zijn die teruggaan tot omstreeks de jaartelling; De historisch ruimtelijk/landschappelijke waarden gelet op de vrij in het landschap gesitueerde ligging van het complex, op een groot omgracht terrein met een waardevolle erfbeplanting, groot en groen voorerf; alsmede het vrije uitzicht over de landerijen met deels nog de middeleeuwse verkaveling die zich in alle richtingen van de boerderij uitstrekt. De architectuurhistorische waarde tot uiting komend in de karakteristieke hoofdvorm van de boerderij met voorhuis en hoofdschuur, die typologisch een bijzondere plaats inneemt in de geschiedenis van de Groninger boerderijbouw in het algemeen en binnen de gemeente Groningen in het bijzonder. De hoofdvorm van de kop bestaande uit een éénlaags bouwdeel voorzien van een zadeldak over twee topgevels die in ieder geval al zo is sinds 1731 en vermoedelijk al eerder. Afgaande op het bovenstaande heeft de boerenplaats een hoge monumentwaarde en heeft de boerderij een hoge monumentwaarde. 9

10 Bijlage: bouwdossier door H. Wierts Adres : Zijlvesterweg 17 Bouwdossiernummer : B en HK 841 D.I.V. bezoek : 15 december H.T.J. Reinders krijgt een vergunning voor het vernieuwen van de voorgevel van de boerderij De gebr. V.d. Wal krijgen een vergunning voor het met een melklokaal vergroten van de boerderij. Het werk komt in 1973 gereed M. v.d. Wal krijgt een vergunning voor het veranderen en vergroten van de boerderij. De bouwkosten bedragen f ,- Het betreft de bouw van een veestalling. Het werk komt in 1980 gereed. H. Wierts 10

11 Bijlage bewonersgeschiedenis door dhr. W.W. Kat. Voormalige kloosterlanderijen in Hoogkerk, Leegkerk en Dorkwerd. (Hoogkerk, 1986) Door Dhr. Kat benoemd als Dorkwerd 1. Grondbezit van het klooster Selwerd. Provincie/191-1/20 Grootte in 1632: 82 gras Grootte in 1731: 71½ gras 38 roeden 1632 Luilof Jacobs tot Cleiwert en Ide 1633 Jacob Landt en Wijbrig 1658 de zoon van Jacob Landts en Lubbejen 1669 Lubbejen getr. met Matthias Feijckens 1694 Roelef Jacobs en Iddeijen 1722 Jan Pieters en Swaantien Claasen 1748 Gerlof Tonnis en Trijntje Jans Claas Harms en Remke Jeltes In oktober 1765 verkoopt de provincie het geheel aan secretaris A. Jullens en mevr. A.S. Tjaden. Meijers zijn dan Klaas Harms en Remke Jeltes. Remke Jeltes trouwt driemaal, achtereenvolgens Klaas Harms van Leens, Harm Reinders van Dorkwerd en Derk Jans van Leegkerk Klaas Jacobs Gerber en Annechien Jans. Op 26 maart 1806 verkopen de curatoren over de goederen van wijlen Remke Jelteseen een behuizing en de beklemming van 71 ½ gras onder Dorkwerd aan Klaas Jacobs Gerber en Annechien Jans. Vóór 1816 Jannes Pieter Leutscher 11