botanische tuin voor bezoekers met groene vingers

Transcriptie

1 Beetje groen van Fort Hoofddijk tussen kolossale studeerfabriek botanische tuin voor bezoekers met groene vingers De forten van de Waterlinie hebben allemaal wel iets eigens. In deze bonte verzameling is het Werk aan de Hoofddijk toch nog een buitenbeentje. Ten eerste is het fort gecamoufleerd als tuin, de botanische tuin van Universiteit Utrecht. Ten tweede is rond het fort het universiteitscentrum De Uithof opgebouwd, een campus met spectaculaire architectuur. Wie vijf euro betaalt krijgt een bijzonder uitstapje. Vooral voor plantenliefhebbers natuurlijk! Er is een winkel en een leuke cafetaria met terras. 94 langs de linie langs de linie 95

2 Muiden Naarden Werk aan de Hoofddijk Utrecht Culemborg Gorinchem fort hoofddijk In de Linie In de buitenste kring forten rondom Utrecht werd in het Werk aan de Hoofddijk gebouwd. De vooruitgeschoven forten waren nodig omdat verbeterd geschut grotere afstanden kon overbruggen. Het schaakbordpatroon van het universiteitscomplex maakt herkenning niet echt gemakkelijk, maar dit fort bewaakte de Hoofddijk, die schuin ten zuiden van het fort loopt. De hooggelegen dijk zou bij een inundatie, bij het onder water zetten van het land, droog blijven en was daarom een mogelijk acces voor de vijand. Groene parel tussen kolossale architectuur Een uithof ( buitentuin ) is een boerderij die hoort bij een elders gelegen klooster. In dit geval was het klooster de abdij van Oostbroek aan het eind van de Hoofddijk. Nu ligt daar een landgoed, eigendom van Utrechts Landschap, met hoogstamboomgaarden, weilanden en een moerasbos. Eind jaren 60 werden hier de eerste universiteitsgebouwen in gebruik genomen. Met als basis een stedenbouwkundig plan van OMA (Rem Koolhaas) verkreeg De Uithof vanaf 1990 meer allure door opvallende gebouwen van bekende architecten(bureaus) als Mecanoo (Hogeschool FEM), Ben van Berkel (Bloembergengebouw), Wiel Arets hier de kans om, als je eenmaal voorbij de kassa bent, ongestoord over, maar ook rond het relatief kleine werk te kunnen lopen. Links van de mooie kazernegevel uit 1879 is de alpentuin aangelegd op de remises (opslagruimte voor bijvoorbeeld geschut); die loopt door op de aarden bedekking bovenop de kazerne. Voor de rotstuin is meer dan tweeduizend ton natuursteen uit de Ardennen gehaald. In de bakstenen kazerne met dikke muren tamelijk trillingsvrij zijn onderzoeksafdelingen gevestigd op het gebied van aardwetenschappen en paleo magnetisme. Rechts voor het fort ligt de systeemtuin waarin de verwantschap van soorten wordt getoond. Achter het fort liggen de kassen met de (sub)tropische collecties, de thematuin en de vlinderhof. De winkel biedt boeken over tuinen en planten maar ook tuingereedschap en zaden. Het café beheerd door een Surinamse serveert behalve koffie met appeltaart ook roti met kip en een broodje bakkeljauw. (Universiteitsbibliotheek), OMA (Educatorium) en Willem Jan Neutelings (Minnaertgebouw). Het belang van het universiteitscentrum nam toe toen in 1991 het Academisch Ziekenhuis Utrecht (UMC) naar De Uithof werd verplaatst. Eind vorige eeuw werd de eerste studentenflat hier gebouwd en daarna volgden kleurige en minder geëikte vormen van huisvesting. Grand cafe The Basket, middenin het universiteitscentrum (Genevelaan/busbaan) van NL Architects (2003) is een druk bezocht eetcafé met op het dak een basketbalveld. Hoe mooi en leuk ook is met al die gebouwen erg groen is het in De Uithof niet. Gelukkig lag er een fort met groene wallen, en een gracht. Door het fort in te passen in de educatieve en wetenschappelijke functies van de wijk zijn onderhoud en behoud gewaarborgd net als de toegankelijkheid, ook al betaal je er wat voor. Als je meer forten hebt bekeken is het toch een bijzondere gewaarwording als je de tuinen binnenkomt: een fort behangen met plantjes en bloemetjes en bestapeld met steentjes die een rotstuin vormen. Omdat de Botanische Tuinen meer terrein beslaan dan alleen het fort heb je Bereikbaarheid Vanaf de A28 rijd je zo de Uithof in (afrit 2 De Uithof) over de Universiteitsweg. Rechtsaf de Leuvenlaan op en bij de Budapestlaan liggen rechts de Botanische Tuinen. Die zijn dagelijks geopend van maart tot en met november. Van hieraf kun je niet per auto binnendoor naar Fort Rijnauwen, wel per fiets wat naturlijk een aanrader is. Er is goed OV natuurlijk; vanuit de stad glijden de lange rupsen van GVU over de busbaan en onder de A27 door De Uithof in. routes Groene Hart 12 Bethuneroute, wandel 9,5 km 1 96 langs de linie langs de linie 97

3 Fort Rijnauwen, domein van vleermuizen stadsmens krijgt hier rust... en pannenkoeken Aan de rand van de stad Utrecht ligt een prachtig natuurgebied. Landgoed Amelisweerd, de omgeving van Fort Rijnauwen en vooral het Theehuis Rijnauwen: de Utrechters weten deze plekken te vinden. En geef ze eens ongelijk. Wandelen of fietsen door het stadsbos Amelisweerd, koffie bij de poort van Stayokay en misschien een rondleiding over het grote natuurfort. Klap op de vuurpijl: een pannenkoek op het terras van het theehuis aan de Kromme Rijn. Dan wil je toch niet meer terug naar de stad? 98 langs de linie langs de linie 99

4 Gorinchem Muiden Utrecht Naarden Rijnauwen Culemborg rijnauwen In de Linie Het Fort bij R(h)ijnauwen werd rond 1870 gebouwd en behoort met Voordorp en Vechten tot de vooruitgeschoven fortenkring rond Utrecht. Die buitenkring werd nodig geacht omdat de forten dichterbij de stad niet meer goed beschermden tegen geschut. De vuurkracht van kanonnen was toegenomen en de reikwijdte van projectielen was groter geworden. Dit fort moest samen met een veldleger de Houtense Vlakte verdedigen, een gebied dat te hoog lag om onder water te zetten en zo een breed acces vormde. Waarom dit een natuurfort is de beheerder vertelt Op een frisse maar zonnige middag eind februari loopt beheerder Andries van Barneveld over het uitgestrekte Fort Rijnauwen te lopen. Pas in april gaat het fort weer open voor publiek. Tot die tijd is Rijnauwen het domein van de vleermuizen en die moet je niet storen in hun winterslaap. Fortbeheerder, die op het fort woont, loopt de bomvrije kazerne binnen, een prachtig bakstenen gebouw. Na een klein stukje witgekalkte gang gaat hij links een voormalig manschappenverblijf in, de kantine. Hier ontvangt hij s zomers bezoekers. In de rest van het gebouw heerst nu volkomen rust, Alles voor de vleermuizen is hier het wintermotto. Voor de stadsmens zet Andries de kachel iets hoger; met een paar koppen koffie komt hij aan tafel zitten. Of hij iets over de natuurontwikkeling op het fort wil vertellen; nou, een betere vraag kan deze buitenman zich niet wensen. Fort Rijnauwen is in 1984 door Defensie overgedragen aan Staatsbosbeheer. Al snel werd bepaald dat hier natuurontwikkeling prioriteit zou krijgen. Andries noemt een deel van de dieren die hier voorkomen: wezels, bunzings, konijnen, hazen, reeën, kikkers, padden, ringslangen, vossen en ook de kleine rover hermelijn wordt hier gezien. Aan vogels onder meer buizerds, aalscholvers, verschillende uilen, kuif-, krak- en tafeleenden, wintertalingen en ijsvogels. Sinds er van die slappe winters zijn hebben we hier twee broedpaartjes. Een ijsvogel hoeft niet per se stromend water te hebben; het moet helder zijn zodat hij vanuit de kant zijn prooi kan langs de linie langs de linie 101

5 Executieplaats van verzetsmensen Het bijna lieflijke karakter van een zomers Rijnauwen zou je bijna doen vergeten dat zo n fort werd gemaakt voor oorlogshandelingen. Nu is het fort feitelijk door het Nederlandse leger nooit als zodanig gebruikt, maar voor de Duitse bezetters was het in de Tweede Wereldoorlog een ideale plek om verzetsmensen te executeren. Als leden van het verzet werden opgepakt, werden ze eerst uit hun eigen regio weggehaald. Zo zijn hier vooral Brabantse en Belgische verzetsstrijders omgebracht. De buurtbewoners begonnen het ritueel te herkennen. Als er drie vrachtwagens naar het fort reden dan wisten ze hoe laat het was. In de voorste zaten de gevangenen, in de tweede het vuurpeloton en in de laatste de lijkkisten. Van zo n 70 gefusilleerden zijn namen bekend maar het zijn er honderden geweest. Op het middenterrein is een eenvoudig monument opgericht en later werd de klokkenstoel gebouwd. Op 4 mei klinkt hier de Last Post vanaf de wal. De herdenking wordt elk jaar drukker bezocht. zien zwemmen. De visjes eet ie met de kop eerst, anders blijven ze door vinnen en andere uitsteeksels halverwege steken. Het mooiste dat je kunt zien is als een ijsvogel zijn prooi opduikt door hem bij de staart te grijpen. Dan slaat ie het visje dood met de kop tegen een tak of wortel en vervolgens gooit ie hem in de lucht om hem dan in de vlucht met de kop vooraan in te slikken. Ze broeden in juni, altijd in de steile kant. Soms gebruiken ze een oude mollengang en anders graven ze zelf een gang van 60 tot 80 cm; daarachter maken ze de nestkom. Bezoekers zien ook af en toe een ijsvogel. Eenmaal in het zonlicht is een ijsvogel gemakkelijk te herkennen aan zijn prachtig blauwe rug en de fluitende roep als hij over het water scheert. Het aantal reeën is stabiel op Fort Rijnauwen. Sinds de MKZ-crisis, zegt Andries, doelend op 2000/2001 toen praktisch alle natuurgebieden waren afgesloten vanwege mond- en klauwzeer-besmettingsgevaar, zien we er hier méér. Reeën passen zich gemakkelijk aan. Zolang hun leefgebied niet ingrijpend wordt verstoord, blijven ze. Het aantal vossen is, wederom net als elders, ook toegenomen. Dat is weer een gevaar voor konijnen, muizen, weidevogels enzovoorts. Alleen de das komt hier nog niet voor, maar ik heb hem in de buurt wel opgespoord. Met zijn vele jaren ervaring weet Andries dat het vooral de buizerds zijn, en ook wel de Vlaamse gaaien en de kleine winterkoning die alarmeren als er mensen komen. Een deel van de 45 soorten broedvogels op Rijnauwen krijg je niet of nauwelijks te zien. Bijna elk jaar hebben we hier een kerkuil. De havik hoor ik bijna dagelijks. Ook de bosuil en de ransuil hebben we hier. De soortenrijkdom is mede te danken aan de vele gradiënten, landschapsovergangen, bijvoorbeeld tussen de zandgrond en het kleipakket (van de Kromme Rijn). Zo ligt er tegen het reduit een zandwal, waar na verloop van vele jaren de kalk is uitgespoeld. Onderaan die wal groeit de wasplaat, een zeldzame paddenstoel die de warme belangstelling heeft van de Nederlandse Mycologische Vereniging. Meest trots zijn de Staatsbosbeheerders op de vleermuizen. Ja, Rijnauwen is in de eerste plaats een vleermuizenfort. Ze komen het hele jaar voor, maar bijzonder is dat er hier zo n vierhonderd vleermuizen hun winterslaap doorbrengen, voornamelijk in het reduit. We kunnen ze ook niet precies tellen; wel die aan het metselwerk hangen maar in de spleten in de muren hangen er meerdere achter elkaar. Die spleten zijn deels veroorzaakt door een groep Canadese militairen, waaronder jongens van zeventien, achttien jaar, die hier na de bevrijding met de nog aanwezige Duitse munitie aan het spelen zijn geweest. In het rechter bastion van het reduit bijvoorbeeld werd een grote hoeveelheid springstoffen tot explosie gebracht. De vuistdikke scheuren zijn ideaal voor de vleermuizen. Tijdens rondleidingen vragen mensen wel eens hoeveel uitwerpselen honderden vleermuizen in een winter achterlaten. Dat is geen punt; tijdens de winterslaap leven de vleermuizen van hun vetreserve, er is geen stofwisseling. De duur en de aanvang van de winterslaap verschillen een beetje per soort, vertelt de boswachter. Sommige beginnen al in oktober maar de tamelijk zeldzame franjestaart bijvoorbeeld gaat pas eind december in winterslaap. Daarvoor is de paring geweest. De eisprong volgt pas als het weer wat warmer gaat worden. Na de bevruchting zoeken de vleermuizen warmere plaatsen op waar in juni in kraamkolonies de jonge wurmen tevoorschijn komen. Deze vliegende zoogdieren voeden de jongen aan de tepels. In een kraamkolonie vindt de moeder haar jong (meestal één) op de reuk. 102 langs de linie langs de linie 103

6 Per jaar achtduizend mensen rondleiden, dat is toch een hele klus? Nee, maar alléén kan ik de rondleidingen niet aan, dat zijn er te veel. Buiten de openingstijden voor publiek verzorgen we nog vele tientallen rondleidingen voor allerlei verschillende groepen. We werken met nog achttien gidsen, allemaal vrijwilligers. Alleen de basisscholen, die probeer ik zoveel mogelijk zelf te doen. Niets is mooier dan de verbazing en verwondering van kinderen. Door middel van natuurprojecten op school zijn ze vaak al aardig voorbereid. Zo weten ze vaak ook wel dat hier ringslangen voorkomen. Maar die krijg je natuurlijk niet altijd te zien. Van bovenaf zie je ze wel eens door de gracht slingeren. Met een groep schoolkinderen zagen we een keer een ringslang op een broedhoop. Ademloos keken de kinderen toe hoe de verstoorde slang zich een weg zocht naar beneden, in de hoop. Halverwege stopte de slang, vermoeid waarschijnlijk. Meneer, hij stikt! riepen er een paar geschrokken uit. Met een vinger gaf ik een zacht tikje tegen de slangenhuid en ja, daar ging die weer. Je had die gezichten moeten zien! Tegen vijven verlaat de beheerder de bomvrije kazerne voor een rondje over het fort. Ook in de kale winter is er nauwelijks een plekje waar Andries van Barneveld géén verhaal bij heeft. Bovenop de kazerne wijst hij in de richting van Bunnik. Afgelopen weekend was de Rotary van Bunnik hier weer. Elk jaar komen ze een dag zagen. Om ook een idee te hebben van vrij schootsveld houden zij, volgens afspraak, een strook vrij van bomen. En ja, in de weelderige begroeiïng van de wal zit een gat richting zuidoost; dat geeft zicht op de buitenkant van Bunnik. Beneden had hij al gewezen op de grote bomen op het binnenterrein; die zijn in de bouwtijd van het fort al geplant. Voornamelijk eiken, prachtige linden, wat kastanjes en ook de vervelende esdoorn. Vervelende esdoorn? Het wordt ook wel de plaag van de rijke grond genoemd. Alles wat er elk jaar nieuw opschiet van de bomen wordt weggevreten door de dieren. Alleen van de kiemplantjes van een esdoorn, en dat zijn er relatief veel, moeten ze niks hebben. Als wij er niks tegen doen staat binnen een paar jaar het binnenterrein vol met jonge esdoorns. Alle bomen buiten het middenterrein zijn vanaf de jaren 50 hier gegroeid, nadat Defensie het fort aan zijn lot had overgelaten. Hij daalt aan de andere kant van de kazerne weer af en ziet drie, vier reeën wegschieten tussen de bomen. Na het afscheid steekt Andries het terrein over naar zijn fortwachterswoning. De bezoekers blijven dromend achter over een woonplek zo dicht bij de natuur. Paradepaardje van het Ministerie van Oorlog Met 31,4 ha is Rijnauwen het grootste fort in de Hollandse Waterlinie. Het was ook het duurste; in 1871 is er zo n gulden aan uitgegeven. Hier konden de ingenieurs van de genie laten zien wat ze in hun mars hadden. Vestingbouwkundig vooral, maar het esthetische aspect werd niet verwaarloosd. Fort Rijnauwen kent een fraaie architectuur en heeft een aantal bijzondere details. De bouw was pas een paar jaar voltooid toen er ingrijpende moderniseringen werden doorgevoerd. Tijdens de mobilisatie in verband met de Frans-Duitse Oorlog van 1870/ 71 had de legerleiding allerlei tekortkomingen geconstateerd. Te weinig ruimte voor manschappen bijvoorbeeld. In 1885 was er plaats voor 675 militairen en circa honderd stukken geschut. Eenmaal binnen het hek passeer je de fortwachterswoning uit Tijdens de mobilisatie van had de toenmalige fortwachtersfamilie goede vrienden aan de circa vierhonderd militairen die hier gelegerd waren. De karige voedselverstrekking aan de soldaten leverde de fortwachter een kleine bijverdienste op. De op het fort rondlopende geiten maakten een stiekem handeltje in geitenmelk en boterhammen met kaas mogelijk. s Avonds legden de soldaten geld op de trap van het huis en s morgens lag daar hun bestelling. Over de brug ligt het wachthuis. Links daarvan kom je op het terreplein, het grote binnenterrein, eind mei, begin juni een feestelijke bloemenzee. Dat er veel orchideeën tussen de wel tweehonderd soorten zitten, heeft te maken met de schrale kalkrijke bodem. Omdat lang gras in geval van brand het vuur bij de munitiedepots kon brengen, werd hier door defensie wel vier of vijf keer per jaar gemaaid. De 100 m lange bomvrije kazerne is met gele stenen gedecoreerd. Prachtig metselwerk verbindt de bakstenen. 104 langs de linie langs de linie 105

7 De gids zal alles vertellen over het kruithuis, de gangen, de flankbatterijen, tweemaal de caponnière, het schieteiland met vier kanonnen (toen) vóór de hoofdwal en ook over alle dieren natuurlijk. Interessantst is misschien nog wel het reduit, in de keel van het fort, een zeer goed verdedigbare plek waar de militairen zich terug konden trekken en de vijand onder vuur konden nemen als de rest van het fort verloren leek te gaan. Hier waren voorzieningen en voorraad om een lang beleg te doorstaan. De ophaalbrug met de gedecoreerde poort is echt een plaatje. Op het dak van het reduit kon geschut worden geplaatst; met behulp van een sleestelling konden de stukken naar boven worden gehesen. De manschappen gingen naar boven over een mooie gietijzeren trap met neogotische spitsboogjes. Bijzonder zijn ook de privaten, de poepdozen, gezellig in het rond gebouwd en voorzien van mooie tegels. Rond het fort - Amelisweerd en Kromme Rijn Het prachtige bos van Landgoed Oud Amelisweerd heeft helaas enkele malen de landelijk pers gehaald. Het plan om door het oude rivierkleibos Rijksweg 27 aan te leggen stuitte op veel protest. In 1971 leidde een studentenprotest tot het opschuiven van de weg in westelijke richting. Eind jaren 70 probeerden actievoerders alsnog de aanleg in zijn geheel te verhinderen; in die tijd was het verkeer sterk aan het toenemen en de prognoses waren toen al weer heel anders dan begin jaren 70. De Vrienden van Amelisweerd waren zeer actief, kundig en vindingrijk. Met demonstraties en wat we toen ludieke acties noemden werd veel publiciteit gehaald. Ook de bosbezetting in 1982 kon niet voorkomen dat er werd gekapt. De weg kwam er natuurlijk, maar de protesten hadden wel geleid tot een verdiepte aanleg, in een bakconstructie; de daarmee versmalde kapbreedte was een pleister op de wonde. De landgoederen Oud en Nieuw Amelisweerd zijn als stadsbos vrij toegankelijk. In het sfeervolle koetshuis van Oud Amelisweerd is een bezoekerscentrum gevestigd waar je thee met taart kunt bestellen in de kruidentuin en kunt lunchen met biologische streekproducten van de aanpalende Veldkeuken. Bij de brug over de Kromme Rijn staat het landhuis Rhijnauwen. Al in de middeleeuwen was er op deze plek een ridderhofstad, een versterkt huis. Het huidige landhuis werd in de 18e eeuw gebouwd. Sinds 1933 is het in gebruik als jeugdherberg, de oudste van Nederland. Het karakteristieke poortgebouw van circa 1800 was vroeger koetshuis en dienstwoning; het hoort ook bij het Stayokay hostel (voorheen jeugdherberg) en heeft een eigen terras. Theehuis Rhijnauwen is het favoriete pannenkoekenhuis van de Utrechters. De plek is fantastisch, een mooi terras direct aan de Kromme Rijn, en de bouwstijl, verwant aan de Amsterdamse School, is opmerkelijk. Dat het van hout is, heeft te maken met de Kringenwet die verbood dat binnen een bepaalde afstand van een fort met steen werd gebouwd (het schootsveld moest in geval van nood snel vrijgemaakt kunnen worden). Bunkerpad Rhijnauwen Op landgoed Rhijnauwen bij Bunnik is onlangs een wandelpad aangelegd langs de bij het landgoed gelegen groepsschuilplaatsen. Over dit Bunkerpad is het mogelijk de in zwaar gewapend beton uitgevoerde militaire bouwwerken te bezichtigen, die dienden als schuilplaats voor groepen infanteristen bij beschietingen. Bereikbaarheid Fietsend kun je Rijnauwen en Amelisweerd vanuit de stad bereiken over de Weg naar Rhijnauwen/Vossegatsdijk, niet ver van Stadion Galgenwaard. Met de auto neem je de Provincialeweg tussen Utrecht en Bunnik, en volg je de borden (Theehuis) Rijnauwen. Met een boot kun je op de Kromme Rijn aanleggen bij het theehuis; van daar is het 400 meter naar de ingang van het fort. Vanaf Utrecht CS kun je bus 40 en 41 nemen naar Wijk bij Duurstede, halte Rhijnauwen. Rederij Schuttevaer verzorgt boottochten van Utrecht t naar Rijnauwen. Bij De Rijnstroom, niet ver van Stadion Galgenwaard, kun je kano s huren om het gebied van Amelisweerd en Rijnauwen te verkennen n (en je kunt trouwens ook de stad in, door deg grachten). Fort Rijnauwen is te bezoeken van april t/m sept door middel van rondleidingen van 2 uur op woensdag, zaterdag en zondag. routes Verwijzing naar routeboekje wandeling incl Vechten of paaltjeswandelingen van SBB (zie kaart Utrecht-your-way)## 106 langs de linie langs de linie 107

8 Fort Vechten en t Hemeltje: paradijs voor broedvogels met een kabel slingeren boven de slotgracht Pal tegen de A12 en de A27 bij Utrecht liggen Fort Vechten en Fort t Hemeltje. Snelweg en waterlinie lijken weinig met elkaar te maken te hebben. Het grappige is dat de ontkenning wederzijds is. Veel weggebruikers schuiven met zo n 100 km per uur langs de groene forten zonder ze op te merken. En als je op deze forten rondloopt zie je af en toe de snelweg wel of hoor je het verkeer. Door de natuur om je heen en de wat mysterieuze sfeer van het fort verstoort de weg toch nauwelijks je beleving. 108 langs de linie langs de linie 109

9 Muiden Naarden Utrecht Fort Vechten en t Hemeltje Culemborg Gorinchem vechten- t hemeltje In de Linie Samen met Fort Rijnauwen was het Fort bij Vechten bedoeld om de Houtense Vlakte af te sluiten voor een vijandelijke doorgang (acces). De hoger gelegen vlakte kon niet worden geïnundeerd. Vechten werd tegen 1870 gebouwd als deel van een vooruitgeschoven fortenkring rond Utrecht. De forten dichter bij de stad beschermden niet meer voldoende tegen het verbeterde geschut. Ter completering van de accesbeveiliging was in 1918 een keten van tientallen betonnen groepsschuilplaatsen (bunkers) gebouwd tussen Vechten en Rijnauwen. Enkele werden in 1939 omgebouwd tot mitrailleurkazemat. Als je van Vechten naar Rijnauwen gaat zie je ze in het weiland liggen, sommige vrolijk beschilderd. Via het Bunkerpad (zie hoofdstuk Rijnauwen) kun je de groepsschuilplaatsen van dichtbij zien of zelfs beklimmen, terwijl de koeien om je heen grazen. Fort t Hemeltje werd tien jaar later aangelegd om een hoger gelegen terreinstrook en de spoorlijn Utrecht - s-hertogenbosch te verdedigen. Romeinen in Fectio Van alles te doen in Fort Vechten Langs het mooie vierkante wachthuisje kom je een weelderig groen landschapspark binnen, lijkt het wel. Bakstenen muren, borden en opschriften tonen Limes is Latijn voor grens. Hier bij Vechten verliep de noordelijke limes van het Romeinse Rijk aan het begin van onze jaartelling. De Rijn vormde de grens. Het Romeinse fort werd hier, op de plaats waar de Vecht (Fectio) van de Rijn (Rhenus) aftakte, in de jaren 4 en 5 n. Chr. gebouwd. Dit castellum Fectio, een met muren versterkte militaire nederzetting, lag waar nu de boomgaard is, achter de wachttoren. Ten oosten van het castellum ontstond een vicus, een nederzetting. Tussen 211 en 235 is het houten fort verbouwd en werden belangrijke gebouwen en de muren van steen opgetrokken. Vanaf 270 maakten Frankische invallen een einde aan de economische en politieke rust in Nederland. De macht van de Romeinen begon af te nemen. Castellum Fectio werd verlaten en daarmee ook het bijbehorende kampdorp. Vroeg in de 19e eeuw werden voor het eerst overblijfselen van het castellum ontdekt. Bij de bouw van het Waterlinie-fort, zo n veertig jaar later, stond de archeologie nog in de kinderschoenen en de Genie was zich niet bewust van de historische waarde van deze plaats. Een jaar na het begin van de bouw sloegen Leidse archeologen alarm nadat zij in de krant hadden gelezen over bouwwerkzaamheden op de Houtense vlakte. Alsnog werd een Genie-kapitein belast met het toezicht op oudheden die tijdens het werk naar boven kwamen. Zo zijn veel vondsten toch geborgen en overgebracht naar het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. In 2003/2004, tweeduizend jaar na de stichting van de Romeinse nederzetting, bouwde Werk aan de Linie, van het huidige fort, de replica van een Romeinse wachttoren. In 2008 is in het maisveld naast de toren een deel van de plattegrond van het castellum zichtbaar gemaakt. Als de mais hoger staat, vanaf augustus, kunnen kinderen in het Limyrint (van limes en labyrint) een spannende zoektocht maken naar de Romeinse geschiedenis van deze plek langs de linie langs de linie 111

10 A12-parkeerplaats De Forten Eind 2007 werd tankstation/parkeerplaats De Slagmaat aan de A12 van Utrecht naar Bunnik omgedoopt tot De Forten. Achter het tankstation werd een rood poortje geplaatst met wat informatie over de Hollandse Waterlinie. Wie door het poortje gaat kan in een dikke 20 minuten langs de A12 naar Fort Vechten lopen. Het poortje lijkt achter een bureau te zijn bedacht; het doel is om de snelweg in verbinding te brengen met de omgeving. Dit rode poortje is uiteraard deel van een groter geheel; onder de noemer Routeontwerp wordt de komende jaren voor een aantal snelwegen bedacht hoe de weg beter in de omgeving kan passen. Denkend aan de als kool groeiende bedrijventerreinen langs de snelwegen en de soms armoedige geluidsschermen is het natuurlijk een goed idee om de weggebruiker te laten ervaren waar hij langs of doorheen rijdt. Jammer dat VROM en Rijkswaterstaat dat niet bedachten vóór de wildgroei van horizon-verkortende brainparks, distributiehallen, meubel- en autoboulevards - bouwlinten die van de snelwegen saaie en gelijkvormige verkeersriolen maken. Niettemin kan wandelen vanaf het poortje bij verzorgingsplaats De Forten best een leuke onderbreking zijn van een lange autoreis door ons oneindig grote land. Wie Fort Vechten wil bezoeken, kan daar gewoon naartoe rijden. echter het ware karakter van deze plek. Fort Vechten is 17 hectare groot en heeft een veelhoekige vorm met vijf bastions. Net als Rijnauwen, met 31 hectare het grootste fort in de Waterlinie, moest Vechten de Houtense vlakte verdedigen; die kon namelijk niet worden geïnundeerd. De vijf bastions boden de mogelijkheid een groot gebied met kanonnen te bestrijken. Na een aantal aanpassingen rond 1880 bood het fort plaats aan ruim zeshonderd man in de grote bomvrije kazerne (gebouw U) midden op het fort. Aan weerszijden van de lange bakstenen gevel zie je, achter betonnen schotjes, de oude privaten; de poepdozen zijn gemakkelijk te herkennen aan de gele bordjes waarop staat dit is geen wc!. De diverse ruimten van de kazerne worden vooral gebruikt bij trainingen en vergaderingen; houtkacheltjes verwarmen de zaak dan. Ook feestzalen zijn hier ondergebracht. In het midden van de kazerne is de keuken. Er konden meer dan tachtig stuks geschut worden geplaatst op dit fort. Een laatste aanpassing werd in 1939 gedaan: drie betonnen mitrailleurkazematten met gietstalen koepels op de frontwal. De meeste van deze koepels werden door de Duitse bezetters verwijderd om in het Ruhrgebied te worden omgesmolten om andere wapens te maken. Op de kazemat aan de noordoostzijde is een ijzeren stellage gemaakt voor een kabel over de slotgracht; het oostdeel van het fort is het domein van de survivallers van Rakos managementtraining, een vaste huurder op het fort. Van de hoge bomen - er staan veel oude essen en eiken - wordt dankbaar gebruikgemaakt, ook door veel broedvogels trouwens. Andere bewoners van het fort zijn vleermuizen; die houden winterslaap in het reduit, ook wel binnenfort genoemd. Als de rest van het fort was gevallen kon het reduit een laatste vluchtplaats zijn. Het reduit is omgracht en op zich verdedigbaar. Het heeft een aantal interessante objecten zoals de gietijzeren trap naar het dak, de sleestelling om de vuurmonden naar boven te hijsen, de keuken en de in een cirkel gebouwde wc s. Hier, anders dan in Rijnauwen, zonder schotten. Maar wat is gêne als de eer of zelfs het voortbestaan van het vaderland in het geding is? Verder is het metselwerk van de vijf kazematten bijzonder. Alles wat hier wordt georganiseerd is op poten gezet of mogelijk gemaakt door fortbeheerder Martin Vastenhout met zijn mensen. Martin is een fortondernemer van het eerste uur. Voordat Staatsbosbeheer het fort overnam in 1996 had Defensie het in gebruik als opslagplaats van onder meer autobanden. In 1998 begon de stichting Werk aan de Linie met de restauratie en de exploitatie van het fort. De stichting maakt daarbij gebruik van werkgelegenheidsprojecten; Fort Vechten is inmiddels een erkend leerbedrijf. Op het nabijgelegen Fort t Hemeltje heeft de stichting een werkplaats speciaal voor restauratie van deuren en luiken. De reguliere openstelling van het fort is van eind april tot half oktober met een onderbreking van vijf weken in de zomervakantie. Elke zondag open en om 14 uur een rondleiding. Maar ook buiten die publieksdagen is hier van alles te doen. Bedrijven en instellingen hebben Fort Vechten allang gevonden voor managementbijeenkomsten en personeelsuitjes. De keukenstaf presenteert van oktober tot mei themadiners, knus in de kleine feestruimte aan lange tafels bij een houtkachel en kaarslicht. Feesten worden hier gegeven, in de zomer kun je kamperen op het sfeervolle veldje boven op het zuidbastion en er zijn enkele theatervoorstellingen in de open lucht. In de Fortenmaand (september) is er het evenement Een Fort vol Soldaten met op zaterdagavond een soldatendiner. Het seizoen begint met een ander hoogtepunt: Kinderfort. Kinderen kunnen meezingen met muziektheater, de survival-toestellen kunnen worden beklommen, er is levend stratego, lasergamen, een kinderfeestjesmarkt en aan de hand van een leerzame ontdekkingstocht kunnen kinderen de fortgebouwen in. 112 langs de linie langs de linie 113

11 Bereikbaarheid In de gerestaureerde barak Z is het tijdelijke Infocentrum Hollandse Waterlinie ondergebracht. Binnen staat de 10 meter lange Linietafel waarop de hele Waterlinie van Muiden tot in de Biesbosch is te zien. Je kunt zelf allerlei objecten laten oplichten en zo kun je ook de sluizen openzetten zodat stukken land onder water lopen. De inundatiekommen vullen zich dan geleidelijk met blauw licht. Er bestaan plannen om op Fort Vechten een permanent Nationaal Liniecentrum in te richten. Fort bij t Hemeltje Waar de weg van Utrecht naar Houten vroeger de Waaische Dijk kruiste lag boerderij t Hemeltje; door de aanleg van knooppunt Lunetten is het oude patroon nauwelijks nog herkenbaar. Als laatste in de Nieuwe Hollandse Waterlinie werd het fort 350 meter verderop gebouwd; zijn naam ontleende het aan de boerderij. Het mooie groene en ogenschijnlijk vredige terrein was na de Tweede Wereldoorlog opslagplaats van munitie en nadat de eigendom van Defensie overging naar Staatsbosbeheer werd hier vuurwerk opgeslagen. Tegenwoordig heeft de stichting Werk aan de Linie, van het naburige fort Vechten, hier een werkplaats voor restauratie van deuren. t Hemeltje is alleen toegankelijk tijdens de Fortenmaand september. Doordat er weinig mensen op het fort komen, zijn er veel broedvogels waaronder de ransuil. Voorbij het hek staat de prachtige fortwachterswoning. Ook deze was verdedigbaar en dat is een uitzondering (de enige andere is bij fort Everdingen). De muren zijn 80 cm dik en de dikke houten luiken zijn met ijzer beslagen. Centraal ligt de twee verdiepingen tellende kazerne. In de keuken zijn vier gemetselde ovens bewaard gebleven; in tijden van mobilisatie moest er voor zo n 250 man worden gekookt. De flankbatterijen, van waaruit de gracht werd bestreken, zijn bereikbaar door een gang van 70 meter, een poterne. Vooraan in de gang liggen twee buskruitmagazijnen. Om die van licht te voorzien werd om de kamers een lichtgang gebouwd. Van daaruit werden kaarsen aangestoken die via nissen de kruitkamers verlichtten. Aan de kant van het kruitmagazijn zit nog altijd 2 cm dik glas. In het plafond van de buskruitmagazijnen zit een rond gat waardoor de met kruit gevulde projectielen naar boven werden getakeld. Vanaf de provinciale weg tussen Utrecht en Bunnik, de N411 (Koningslaan) gaat de Achterdijk zuidwaarts. Onder de spoorlijn en de snelweg (A12) door en meteen rechtsaf de Marsdijk op. Je moet het fort voorbijrijden om bij de toegangsweg te komen. Parkeren kan bij de houten toren maar eventueel ook op het fort. Als je meer forten in deze hoek bezoekt, Rijnauwen bijvoorbeeld, is fietsen aan te bevelen. Hoe dichter je bij de stad komt hoe lastiger het wordt met de auto. Voor t Hemeltje rijd je de Marsdijk af, einde linksaf, rechtsaf het spoor over en rechts aanhouden, de Fortweg. Vanuit Houten kun je de forten ook bereiken over deze Fortweg die langs de A27 loopt. routes Voor een stadswandeling door Naarden Vesting zie het routeboekje. Die wandeling voert onder andere langs diverse bastions en andere vestingwerken. 114 langs de linie langs de linie 115