Business guide. Brazilië

Transcriptie

1 Business guide Brazilië

2 Brazilië Business guide

3 2 VOORWOORD Beste ondernemer, Dit boek dat wij van harte aanbevelen, helpt je op weg naar zakelijk succes in Brazilië. Een land met enorme potentie dat de Nederlandse ondernemer veel meer biedt dan carnaval, witte stranden en mooie natuur. 2014: Wereldkampioenschappen voetbal. 2016: Olympische Spelen. De Braziliaanse hoofdstad Rio de Janeiro is de komende jaren gastheer van twee sportevenementen van wereldformaat. De bedrijvigheid rondom deze twee grote toernooien alleen zouden al genoeg aanleiding moeten zijn voor wie zijn kansen in Zuid-Amerika wil beproeven, om naar Brazilië af te reizen. Nog niet overtuigd? De welvaart in Brazilië groeit al jaren gestaag. Het land heeft een potentiële afzetmarkt van 199 miljoen consumenten. Samen met Rusland, India en China wordt het gezien als dé trekker van de wereldeconomie (BRIC-landen). Nederland is één van de belangrijkste landen waar Brazilianen zaken mee doen: na grootmachten China, de Verenigde Staten en buurland Argentinië staan we op de vierde plaats. Maar vanuit Nederland gezien stelt het nog weinig voor: slechts een half procent van onze export gaat naar Brazilië. Dat zegt wat over het volume van onze internationale handel. Maar ook veel over de groeikansen die nog niet worden benut. Nederlanders zijn van oudsher gericht op internationaal zakendoen. Buitenlandse handel is hét middel om te groeien. CBScijfers uit augustus toonden dat weer aan. De lichte groei van de economie was uitsluitend te danken aan de export. Over de grens liggen veel kansen voor wie het aandurft de stap te nemen; we laten nog veel exportpotentieel liggen. Dat vraagt om inzet van de politiek. Een minister van Internationale Handel, zoals MKB-Nederland al vaker heeft bepleit, is nodig om mkb ers te stimuleren en te ondersteunen bij het over de grens brengen van hun product of dienst. Jij als ondernemer moet intussen natuurlijk niet wachten op die minister en de stap wagen. Een beetje Braziliaans optimisme, naast onze vertrouwde Hollandse nuchterheid kan geen kwaad. Een ideale manier om een land te verkennen en zakenpartners te vinden in den vreemde, is deelnemen aan een handelsreis. In november van dit jaar legt het kroonprinselijk paar Willem-Alexander en Máxima samen met staatssecretaris Bleker van Economische zaken, Landbouw en Innovatie een officieel staatsbezoek af aan Brazilië. MKB-Nederlandvoorzitter Hans Biesheuvel leidt de hieraan gekoppelde handelsmissie. Reken er maar op dat deze zware delegatie vele deuren opent. Buitenlands handelen vraagt ook voorbereiding. Het is absoluut noodzakelijk je te verdiepen in de Braziliaanse manier van zaken doen met zijn bureaucratie en grilligheden en niet te vergeten Zuid-Amerikaanse temperament. Bedenk ook dat er grote regionale verschillen zijn tussen de wereldsteden Rio de Janeiro en São Paulo en het platteland, of tussen de kustgebieden en het achtergebleven - maar wel in opmars! - noorden. Dit boek helpt je om de weg te vinden. Lees ook vooral de ervaringen van collega s die je voorafgingen. Zij leren dat zaken doen in Brazilië soms lastig is, met vallen en opstaan gepaard gaat, maar vooral veel plezier en succes geeft. MKB-Nederland en TNT Express willen helpen bij jouw stappen naar Brazilië. MKB-Nederland uiteraard met de bijdrage aan deze handelsmissie en deze business guide. TNT Express helpt met kennis van zaken van lokale markt in Brazilië, de douaneformaliteiten en de zekerheid dat jouw product op het juiste moment onder de juiste voorwaarden op de juiste plek komt. TNT Express heeft een eigen transportnetwerk in Brazilië dat steden bestrijkt. We wensen je veel handelskansen! Leendert-Jan Visser Directeur MKB-Nederland Willem Prinsen Managing Director TNT Express Benelux 3

4 Inhoudsopgave 1 De recente opkomst van Brazilië Het wonder van Brazilië Het recente succes Waarom zaken doen in Brazilië? Handel met Brazilië Kansrijke sectoren in Brazilië Wat staat er allemaal op de rol voor de komende jaren? 16 Interview: Robert Verhoeve 18 Interview: Jeroen Steenbakkers 22 De Braziliaanse cultuur 2.1 Rondreis Bestuur Regenboognatie Religie speelt een belangrijke rol in Brazilië Omgangsvormen en sociale structuren De stad en het platteland 35 4 Zaken doen in Brazilië 3.1 Exporteren en vestigen in Brazilie Braziliaanse zakenpartner Waar vestig je jouw onderneming? Belastingen 51 Interview: Daan Bisseling 54 Kansen in Brazilië 4.1 Rol overheid in economie Hoe benut je kansen Aanbestedingen WK Voetbal 2014 & Olympische Spelen Interview: Sander van Stiphout 70 Interview: Piet Scholten 74 Interview: Bas Greiner 38

5 Hoe werkt dit boek? Deze zakelijke reisgids is onderdeel van de campagne handige links, video s en aanvullende teksten. Bijvoorbeeld Verover nieuwe markten. De basis voor deze campagne naar interessante blogs van ondernemers die tijdens een wordt gevormd door het boek Eerste hulp bij Internationaal handelsmissie online verslag doen. ondernemen. De basale informatie die je nodig hebt om succesvol zaken te kunnen doen in het buitenland vind je Om je als ondernemer zo volledig mogelijk te informeren, 6 in deze uitgave. Naast het boek is ook de internationaal hebben we ook een pagina gemaakt op MKB Servicedesk 7 ondernemendesk op voor jou van belang. Hier vind je informatie, inspiratie en collegaondernemers die net als jij hun grenzen willen verkennen. met alle informatie waarnaar we verwijzen in het boek. Ga hiervoor naar: Met de business guide Brazilië ondersteunen en inspireren we ondernemers bij het betreden van een specifieke markt. Dit boek biedt nuttige informatie maar geeft bovenal een goed beeld van het land Brazilië, de cultuur, de mogelijkheden, en de collega-ondernemers die jou voor zijn gegaan. Als je dit boek leest, zie je logo s van Layar op verschillende pagina s staan. Dit boek is namelijk verrijkt met een zogenaamde digitale laag, die met smartphone of tablet en de Layar-app bekeken, beluisterd en aangeklikt kan worden. Hierdoor vind je nog meer informatie in de vorm van Deze uitgave is verrijkt met Layar. Dit is aangeduid met een icoon op de pagina. De verrijkingen zijn te bekijken met de Layar applicatie view this page with Scan Stap 1: Download de gratis Layar-app voor Android of iphone, of update naar de laatste versie als je Layar al hebt. Stap 2: Vind pagina s met het Layar logo. Stap 3: Open Layar, houd de telefoon boven de pagina en druk op Scan om de actie te starten. Stap 4: Houd de telefoon boven de pagina, 'luister', 'bekijk' en 'zie' meer!

6 8 De recente opkomst van Brazilië 1 Jarenlang werd Brazilië het land van de toekomst genoemd. Vanwege de potentie van het land om uit te groeien tot een wereldmacht. Brazilië is de grootste economie van Latijns-Amerika tegenwoordig de zesde economie van de wereld. Met 199 miljoen inwoners heeft het een ongekende consumentenmarkt. Het land heeft bijna alles om een economisch wonder te creëren: natuurlijke rijkdommen in overvloed, als mineralen en ijzererts, vruchtbare landbouwgrond, oliereserves en het grootste regenwoud ter wereld, de Amazone. 9

7 Het wonder van Brazilië Je zou kunnen zeggen dat Nederlandse ondernemers een eeuwenoude band hebben met Brazilië. Al in de 17de eeuw wekte het land de interesse van onze voorvaderen. In die tijd was Brazilië een populaire handelsbestemming in een verre uithoek van de wereld. Gelukzoekers en geslepen handelaren uit Nederland werden gelokt door onder meer de aanwezigheid van het witte goud, oftewel rietsuiker. Zo slaagde de West-Indische Compagnie (WIC) er in 1630 in de Portugezen uit de stad Recife in het noordoosten van het land te verjagen. Bijna een kwart eeuw later moesten de Nederlanders echter hun handelspost weer afstaan aan de Portugezen. Terug naar het recente verleden. Het was pas in de jaren negentig dat Brazilië zijn eerste stappen zette om zijn belofte van opkomende economische macht waar te maken. En dat kon pas nadat het land begin jaren negentig door een zwarte periode van hyperinflatie was gegaan. Prijzen konden in die tijd van de ene op de andere dag met 100 procent stijgen. Ter illustratie: in 1994 bereikte de Braziliaanse inflatie een record van meer dan procent. Waar kwam dat door? Het gebrek aan begrotingsdiscipline bij de federale en de deelstatelijke overheden veroorzaakte financiële chaos in het land. Elke deelstaat, een soort provincie met een grote mate van zelfbestuur, had zijn eigen bank. En als er geld nodig was, zette die staatsbank gewoon de geldpers aan. Verschillende nieuwe munten en hervormingsplannen moesten er aan te pas komen om de inflatie onder controle te krijgen. Zo kon het gebeuren dat Brazilië (een dictatuur van 1964 tot 1985) sinds de terugkeer van de democratie tot 1994 drie verschillende munten heeft gebruikt. De laatste munteenheid, die in 1994 werd geïntroduceerd, wordt tegenwoordig nog steeds gebruikt: de real, een oersterke valuta. Het was de toenmalige minister van Financiën, Fernando Henrique Cardoso, de latere president van Brazilië, die het zogenoemde, succesrijke Plan Real introduceerde. Cardoso werd in 1995 president en zou twee termijnen aanblijven. Stabiliteit Onder Cardoso keerde de economische stabiliteit in het land weer terug. Tijdens zijn bewind werden de fundamenten gelegd voor het succes van vandaag. De regionale overheden kregen een strakke begrotingsdiscipline opgelegd door de federale staat, die sindsdien altijd is gevolgd. Daarnaast startte Cardoso een golf van privatiseringen waardoor de economie een nieuwe stimulans kreeg. Veel regionale staatsbanken kwamen in particuliere handen. Maar ook andere staatsbedrijven als mijnonderneming Vale en oliereus Petrobras kregen particuliere aandeelhouders. Oftewel: de staat trok zich enigszins terug en maakte plaats voor het bedrijfsleven. Banken kregen ook te maken met zeer strenge regulering, waarbij beleggen in risicovolle buitenlandse beleggingen zo goed als uitgesloten is. Ter illustratie: in 2008, toen de internationale kredietcrisis uitbrak, bleken de gezonde Braziliaanse banken vrijwel immuun te zijn voor de buitenlandse malaise. Pioniers Het succes van het recept van Cardoso was ook in Nederland bij ondernemers opgevallen. Het was dan ook in de tweede helft van de jaren negentig dat Nederlandse bedrijven als Ahold en ABN Amro nadrukkelijk de Braziliaanse markt op gingen op zoek naar expansie onder de Braziliaanse consumenten. ABN Amro kocht Banco Real overigens verkocht aan het Spaanse Banco Santander nadat de bank werd opgesplitst. En Ahold nam keten Bompreço in het noordoosten van het land over - inmiddels eveneens van de hand gedaan vanwege het beursschandaal waarin Ahold verzeild was geraakt. Bedrijven als Shell en Philips zijn overigens Nederlandse pioniers in het land. Met rond de 100 jaar aanwezigheid zijn deze merken niet weg te denken uit Brazilië. Deze multinationals, en andere zoals Unilever en AkzoNobel, hebben ervoor gezorgd dat Nederland al jarenlang een prominent investeerder is in Brazilië. Nederland was altijd de grootste na de Verenigde Staten. Maar sinds enkele jaren is China de topinvesteerder in het land, onder meer op zoek naar afzetmarkten voor goedkope consumentenproducten en als afnemer van grondstoffen, als soja, vlees, hout en olie. 11

8 Het recente succes In 2001 volgde in zekere zin een soort internationale erkenning voor Brazilië s economische prestaties. De Britse zakenbankier Jim O Neill, werkzaam voor Goldman Sachs, lanceerde in een economisch rapport van de bank ( Building Better Global Economic BRIC s ) de term BRIC-landen. Het is een acroniem dat verwijst naar Brazilië, Rusland, India en China. Deze landen bevonden zich volgens O Neill in een vergelijkbaar stadium van economische ontwikkeling. Tegenwoordig staat BRIC ook symbool voor de verschuiving van de economische macht in de wereld, waarin de vier landen een steeds prominentere rol spelen. In 2027 zullen de BRIC s, zo luidt de voorspelling van Goldman Sachs, de G7 van belangrijkste economieën zijn voorbijgestreefd in omvang. Wat dat betreft is het tekenend dat Brazilië eind vorig jaar het Verenigd Koninkrijk van de zesde plek op de ranglijst van economieën stootte. Lula In 2002 nam de voormalig vakbondsleider Luiz Inácio Lula da Silva, kortweg Lula, van de Arbeiderspartij het stokje over van president Cardoso. Een van de grote verdiensten van Lula was het voortzetten van het economische en monetaire beleid van zijn voorganger. Lula, een van de meeste populaire presidenten in de Braziliaanse geschiedenis, zou aan de macht blijven tot Sinds Lula s aantreden in 2003 zijn meer dan 30 miljoen mensen opgeklommen tot de opkomende middenklasse. Deze zogenoemde klasse C beslaat nu de helft van de bevolking die in vijf inkomensklassen wordt ingedeeld, van A tot en met E. Er is dus sprake van een toegenomen sociale opwaartse mobiliteit en een afname van de inkomensongelijkheid. Deze nieuwe middenklasse is typerend voor opkomende BRIC-economieën. Met inkomens van ongeveer 500 tot euro, is er een grote groep ontstaan met stijgende koopkracht. De voor Braziliaanse begrippen lagere rentes ze zijn vergeleken met Nederland hoog hebben de kredietmogelijkheden vergroot. En daardoor blijft de consumptiedrift gezond. Alles kan op aanbetaling worden gekocht, van televisies, schoenen tot siliconenborsten. Een auto kun je in meer dan 70 termijnen betalen. Lula werd in 2011 opgevolgd door partijgenoot Dilma Rousseff. Zij geeft de modernisering van de Braziliaanse economie verder gestalte. Met een radicale ommezwaai heeft zij daarbij de linkse weerstand tegen privatiseringen definitief gebroken. Onder haar invloed is de overheid begonnen met onder meer het privatiseren van vliegvelden en andere infrastructurele projecten. 1.3 Waarom zaken doen in Brazilië? In het kort om verschillende redenen: Het land bevindt zich in een historische periode van infrastructurele werken en andere miljardenprojecten die zijn aangekondigd. De vraag daarbij naar buitenlandse kennis en innovatie is groot. De komende tien, twintig jaar staat Brazilië een ongekende bedrijvigheid te wachten (meer hierover in paragraaf 1.6). Het is een democratie met een groeiende economie, gekenmerkt door monetaire en politieke stabiliteit, oftewel een land met een veilig investeringsklimaat. Natuurlijk zijn er obstakels als bureaucratie, een complex belastingsysteem en corruptie, maar daar heeft iedere ondernemer, ook de concurrentie, mee te maken. Lees daar meer over in hoofdstuk 3. Wat verder aanlokkelijk is, is de grote en interne markt van Brazilië. Die blijft groeien de komende jaren. Brazilianen, vooral de opkomende middenklassers, zijn daarbij enthousiaste consumenten. Overal worden er shoppingmalls gebouwd. Het consumentenvertrouwen is hoog. Het afgelopen decennium groeide de economie gemiddeld met 4 procent, maar sinds 2011 neemt de expansie iets af en ligt de groei rond de 2 procent. Vanaf 2013, zo luidt de verwachting van de regering, en ook het IMF, zal de expansie weer stijgen naar zijn gewenste niveau van rond de vier procent en hoger. Met een relatief gesloten economie is Brazilië daarbij goed beschermd tegen eventuele crises in de buitenwereld. Het land produceert genoeg voedsel en energie en zou bij wijze van spreken zelfvoorzienend kunnen zijn. Slechts 14 procent van het BNP wordt bepaald door handel met het buitenland. 13

9 Handel met Brazilië Misschien is het goed om af te vragen wat het betekent dat slechts 14 procent van Brazilië s BNP gerelateerd is aan buitenlandse handel. Het geeft aan hoe gesloten het land nog is. En dat is een belangrijk signaal voor een ondernemer. Je moet niet te snel denken dat je product uniek is en dat wel even naar Brazilië exporteert. Daarvoor zijn er te veel hindernissen. Wie bijvoorbeeld iets met zonne-energie wil doen in Brazilië, zal ondervinden dat er bijna geen wetgeving bestaat die het gebruik van zonne-energiepanelen stimuleert. Dat verklaart ook meteen waarom die markt amper ontwikkeld is: het levert gewoon te weinig op. In 2010 steeg de Nederlandse export naar Brazilië weliswaar met bijna 700 miljoen euro tot 1,8 miljard euro, inclusief diensten 3 miljard euro. Maar hoewel die toename relatief groot is, is de totale exportwaarde niet indrukwekkend. Volgens UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Development) gaat slechts 0,5 procent van de Nederlandse export naar Brazilië. Tot deze uitvoer behoren onder meer farmaceutische producten en medische apparaten, maar ook gasolie en chemische producten. Bij deze twee laatste producten zit de meeste groei. De andere kant op, richting Nederland, is de stroom wel groter. Brazilië voerde in 2010 voor 4,4 miljard euro uit naar Nederland. Inclusief export van diensten is dat 5,2 miljard euro. (Bron: CBS) Voeding, vlees en ijzererts zijn onder meer belangrijke Braziliaanse exportproducten voor de Nederlandse markt. MKB Brazilië Een handige organisatie om te kennen voor mkb-ondernemers, zo zegt Robin de Rooy, van het Nederlands Handelskantoor in Recife, hoofdstad van de noordoostelijke deelstaat Pernambuco, is Sebrae, een brancheorganisatie voor het Braziliaanse mkb. Iedere ondernemer met de juiste papieren op zak kan hier terecht, vaak voor gratis advies. Ze geven je advies over juridische zaken, cursussen, over de lokale markt. De Rooy:,,Als je bijvoorbeeld een BV wilt openen, kunnen ze je adviseren welke vorm het meest gunstig is voor jou en belastingtechnisch het meest eenvoudig. Sebrae bedient ondernemingen uit de meest uiteenlopende sectoren, van landbouw, civiele bouw, detailhandel tot de chemie. 1.5 Kansrijke sectoren in Brazilië Kansrijke sectoren voor Nederlandse bedrijven zijn onder meer energie, chemie, havenwerken, binnenvaart en luchthavens, agrofood, water, toerisme en transport. Daarnaast zijn er sectoren als landbouw, en milieutechniek (afvalverwerking, waterzuivering) waar eveneens mogelijkheden liggen voor Nederlandse firma s. Brazilianen kunnen in al deze sectoren leren van Nederlandse ervaringen. Een voorbeeld wat milieutechniek betreft. De moderne afvalverwerking in Brazilië, zowel van huishoudelijk als industrieel, staat eigenlijk nog in de kinderschoenen. Het is tekenend dat Rio de Janeiro pas in 2012 zijn primitieve vuilnisbelt, de grootste van Latijns-Amerika, sloot; op deze plek was jaren afval zonder enige verwerking gestort. Een milieuschandaal dat onder meer geleid heeft tot ernstige vervuiling van de Baai van Guarabana. Bij het oplossen van milieuproblemen kan Nederlandse kennis goed van te pas komen. Een ander voorbeeld zijn de havens. Brazilië kent 45 publieke havens en 131 private haventerminals. De Braziliaanse overheid gaat de komende jaren minstens 200 miljoen euro investeren in uitbreiding en modernisering van 22 havens die in overheidshanden zijn. 15

10 16 Deze havens staan vooral bekend om inefficiëntie, vervallen infrastructuur en hun bureaucratisch management. Er zijn ook plannen om een aantal havens te privatiseren.,,hier liggen kansen voor het Nederlandse bedrijfsleven. Er staat een hoop te gebeuren wat dat betreft, zegt Johanna Baart, directrice van het Holland Marine House in Rio de Janeiro, een overkoepelende organisatie die ruim twintig bedrijven uit de scheepsbouw, haven- en offshore-industrie vertegenwoordigt. 1.6 Wat staat er allemaal op de rol voor de komende jaren? Op dit moment wordt er hard gewerkt in het kader van het wereldkampioenschap voetbal dat in 2014 plaatsheeft in Brazilië. In totaal zijn er 12 steden waar gevoetbald zal worden. Dat betekent 12 stadions die gebouwd of gerenoveerd moeten worden. Dus ook 12 steden waar wegen moeten worden aangelegd en metro- en busnetwerken moeten worden opgevijzeld. Oftewel: investeringen die oplopen tot meer dan 10 miljard euro. In 2016 zijn er ook nog de veel besproken Olympische Spelen in Rio de Janeiro. Behalve dat er natuurlijk verschillende sportaccommodaties moeten worden gebouwd, hoopt de stad dat de spelen een mooie nalatenschap hebben in de vorm van een verbeterde infrastructuur, metrolijnen, busverbindingen, een uitgebreider hotelnetwerk en toegenomen toerisme. In de zomer van 2012 heeft president Dilma bovendien nieuwe, ongekende investeringen in infrastructuur aangekondigd. Het is de bedoeling dat in Brazilië tot 2018 het bestaande netwerk van tweebaanswegen en spoorwegen wordt verdubbeld. Zonder geld van de overheid. Private ondernemingen moeten de wegen gaan bouwen en beheren met particulier geld. Het pakket heeft een waarde van ruim 50 miljard euro. Bovendien gaat de Braziliaanse overheid verder met het privatiseren van vliegvelden en ook havens. Olie Een andere ontwikkeling die ook veel Nederlandse bedrijven heeft aangetrokken, is de vondst de afgelopen jaren van gigantische olievelden voor de kust van de deelstaten Rio de Janeiro en São Paulo. Brazilië staat aan de vooravond van een transformatie tot een grootmacht onder olieproducerende landen. Honderden miljarden aan investeringen zijn er mee gemoeid. Tientallen Nederlandse bedrijven uit de olie-, gas- en scheepsbouwindustrie zijn al neergestreken in de strandstad Rio om in te spelen op de voorspelde oliehausse. Brazilië, zo luidt de verwachting, zal opklimmen van 15de land qua oliereserves en productie, naar 5de land in de nabije toekomst.,,het Braziliaanse staatsbedrijf Petrobras, de leidende partij bij de olie- exploratie in het land, investeert voortdurend. Er is een behoefte aan innovatieve oplossingen en Nederlandse ondernemingen kunnen daar een rol in spelen, zegt Baart van het Holland Marine House. Technologie Wat daar in het algemeen nog aan kan worden toegevoegd, is dat er grote behoefte in Brazilië bestaat aan technologische oplossingen en producten in verschillende sectoren. De nationale industrie staat al jaren onder druk en wordt nog wel eens gekarakteriseerd door gebrek aan efficiëntie, kwaliteit en innovatie. Dat biedt mogelijkheden voor Nederlandse bedrijven die producten met een hoge toegevoegde waarde kunnen leveren. Een goed voorbeeld van zo n bedrijf is het Utrechtse Incontrol Simulation Solutions.,,Wij zijn onlangs begonnen in Brazilië. Met onze simulatiesoftware gaan wij de bezoekersstromen analyseren van een voetbalstadion in Porto Alegre. Denk hierbij aan instroom en evacuatie. Dat soort diensten kennen ze niet in Brazilië, zegt Jeroen Steenbakkers, sales-manager van Incontrol. 17

11 18 Robert Verhoeve kwam in 2005 eigenlijk bij toeval in Brazilië terecht. Een vriend had er een tweede huis in de deelstaat Ceará gekocht en raadde hem aan hetzelfde te doen. De locatie, met haar witte stranden en de zwiepende palmbomen, was prachtig.,,zonder het doen van marktonderzoek, besloten mijn vrouw en ik op intuïtie er ook een vervallen koloniaal landhuis aan zee te kopen. INTERVIEW Robert Verhoeve heeft een liefdesrelatie met het land, waar hij jaarlijks drie tot vier maanden doorbrengt voor business en plezier. Het vakantiehuis aan zee, nu een klein estate, is een visitekaartje voor relaties, en wordt ook verhuurd, inspelend op het groeiend toerisme in Brazilië.,,Eerst had ik vooral buitenlandse klanten, maar tegenwoordig komen er ook steeds meer Brazilianen. Inmiddels onderneemt Verhoeve in Brazilië. Als consultant helpt hij Nederlandse bedrijven succesvol te zijn op de Braziliaanse markt. Daarnaast ontwikkelt hij een condominium met duurzame kenmerken (zoals het gebruik van zonne-energie). Het is bestemd voor de Braziliaanse markt, waar de groeiende middenklasse nadrukkelijk actief is op de vastgoedmarkt. Met een groep buitenlandse investeerders heeft hij 90 hectare grond gekocht in Flecheiras, eveneens in de noordoostelijke deelstaat Ceará.,,We willen de schitterende maar kwetsbare natuur beschermen. Dat betekent dat er op slechts 30 hectare van het terrein wordt gebouwd. Bovendien proberen we zo veel mogelijk lokale mensen en bedrijven bij het project te betrekken. Onzekerheid Een van de belangrijkste lessen die hij heeft geleerd over zaken doen in Brazilië is dat je altijd een goede accountant en advocaat nodig hebt.,,het is ook mijn eerste vraag aan mensen die in Brazilië zaken willen doen: wie is je advocaat. Waarom?,,Ondernemen is het benutten van kansen en managen van onzekerheid. In Brazilië liggen veel kansen voor Nederlandse ondernemers, maar er is vergeleken bij Nederland veel onvoorspelbaarheid in het zakendoen. De regelgeving is complex, de instanties kunnen onvoorspelbaar zijn. Het managen van die onzekerheid is de sleutel tot succes. Onderneem in Brazilië daarom niet zonder advocaat. Iemand die je vertrouwt, op aanraden van jouw netwerk. Maar hoe vind je zo iemand? Ook hier ontkom je niet aan het woord netwerk. Verhoeve:,,In Brazilië is alles persoonlijk, het onderscheid tussen persoonlijk en professioneel gaat niet op. Ze moeten je aardig vinden, kunnen vertrouwen. Anders geen zaken. 19

12 20 Relaties De meerderheid van de mkb-bedrijven is hier een familieonderneming. Macht en invloed worden uitgeoefend via - onzichtbare - persoonlijke familielijnen.,,dat moet je begrijpen als je bijvoorbeeld bezig bent met een partner. Besteed dus structureel anderhalve dag per week aan het bouwen van een relevant netwerk in Brazilië. Nederlandse ondernemers concentreren zich op de inhoud van de propositie en besteden over het algemeen te weinig aandacht aan de relatie. In Brazilië is succes van een deal sterk afhankelijk van de kwaliteit van de persoonlijke relatie. Een deal in Brazilië mislukt vaak niet omdat de business case rammelt, maar omdat de relaties met de Braziliaanse stakeholders zijn veronachtzaamd. De complexe regelgeving in het land maakt instanties, van gemeentes tot milieuinstituten van de overheid, onvoorspelbaar. Daarom is opnieuw een goed netwerk, het liefst met contacten in de instanties die je nodig hebt voor je zaken, onontbeerlijk.,,anders raak je de weg kwijt. Een Braziliaanse partner met de juiste connecties is extreem belangrijk. Hij kan er ook bijvoorbeeld voor zorgen dat je niet twee dagen staat te wachten in de rij bij de Belastingdienst om iets te regelen. Zo werkt het in Brazilië. Maar wie in Brazilië zaken wil doen, moet het land ook een beetje leuk vinden, waarschuwt Verhoeve. Natuurlijk, de vooroordelen die er bestaan, zijn vaak waar. Mensen komen niet opdagen op afspraken. Contracten worden opengebroken. Vluchtgedrag in plaats van verantwoordelijkheid nemen, komt regelmatig voor.,,als je daarvan alleen maar cynisch wordt, kan je beter iets anders gaan doen. Naar een land gaan alleen maar vanwege de economische groei is niet genoeg. Hier past als gast bescheidenheid. Brazilianen zijn de grootmeesters van de improvisatie, daar kunnen wij in Nederland veel van leren. Toen Verhoeve enkele jaren terug besloot in Braziliaanse projectontwikkeling te stappen, deed hij dat via een Nederlander die een makelaarskantoor heeft in Fortaleza, de hoofdstad Ze moeten je aardig vinden, kunnen vertrouwen. Anders geen zaken van Ceará.,,Die had ik eerder leren kennen en zo heb je in ieder geval iemand die je kan vertrouwen. Het bleek dat onze vaders allebei op dezelfde bijzondere middelbare school in Rolduc hadden gezeten. Dat schept een band. Dat prettig vinden, is erg Braziliaans. Procedures Verder heeft hij natuurlijk te maken met de gemeente, de deelstaat en andere overheidsinstanties.,,dan weet je dat alles lang gaat duren. Dus moet je geen haast hebben. Hij geeft een voorbeeld.,,voor het vergunningentraject hebben we ons laten begeleiden door de drie meest gerenommeerde lokale onderzoeksbureaus. Alle drie voorspelden een korte procedure. We kregen een langere en duurdere procedure. Welkom in Brazilië! Onzekerheid en onvoorspelbaarheid zijn in Brazilië part of the deal, horen erbij. En corruptie is in Brazilië alom aanwezig. Wat Verhoeve daarvan vindt?,,corruptie is een realiteit, mijn advies is hieraan niet mee te doen. Overigens zien we langzaam verbeteringen. De pers publiceert erover, sommige zaken halen de rechter. Bezoek aan Hans Mulder van de Nederlands-Braziliaanse Kamer van Koophandel in São Paulo Fortaleza 21

13 22 INTERVIEW Het eerste contract, in dit geval voor de leverantie van simulatiesoftware voor het voetbalstadion van de Braziliaanse voetbalclub FC Gremio in Porto Alegre, is zo goed als rond.,,de puntjes moeten nog op de i worden gezet, maar we zijn al begonnen met de voorbereidingen en hebben de tekening van het stadion al binnen, zegt Jeroen Steenbakkers, salesmanager van het Utrechtse bedrijf. Het stadion van Gremio wordt gebouwd door het Braziliaanse OAS, waarmee het contract is getekend, vertelt Steenbakkers.,,En datzelfde bedrijf is ook verantwoordelijk voor de bouw van twee andere stadions die voor het WK in 2014 gereed moeten worden gemaakt. Er bestaat een grote kans dat we voor die twee stadions eveneens ons product kunnen leveren. Ons product biedt een uitkomst voor Brazilië 23 Een van die bedrijven die hoopt te profiteren van de komende sportevenementen in Brazilië is Incontrol Simulation Solutions, toeleverancier van hoogwaardige software. Incontrol maakt onder meer simulatiesoftware waarmee bezoekersstromen van stadions kunnen worden geanalyseerd. Uniek product Incontrol is zo n typisch mkb-bedrijf (90 werknemers, met kantoren in Duitsland en China) dat opereert in een niche. Er zijn wereldwijd slechts drie ondernemingen die software simulatiemodellen ontwerpen. In Brazilië is in ieder geval geen vergelijkbaar Braziliaans bedrijf actief, dat hetzelfde product maakt.,,oas kende het product aanvankelijk niet, maar heeft het wel nodig. Veiligheid wordt steeds belangrijker. Wij kunnen via simulatie laten zien hoe snel een menigte uit een stadion geëvacueerd kan worden. In mei van dit jaar werden de eerste contacten gelegd. Amsterdam Arena Consultancy, betrokken als adviseur in Brazilië bij de bouw en de exploitatie van het WK-stadion in Porto Alegre en Salvador, organiseerde in Nederland een workshop waarbij ook managers van OAS aanwezig waren.,,wij waren er bij en er hebben toen gesprekken plaatsgehad. In juli kwamen ze weer naar Nederland en ze waren geïnteresseerd. Het is wat dat betreft redelijk snel gegaan. Van de beroemde traagheid rond het zakendoen met Brazilianen was hier eigenlijk geen sprake.,,het ging niet veel trager dan bij andere klanten van ons. Het gaat natuurlijk niet zo als bij de Duitsers en de Nederlanders. Die zeggen: er ligt morgen een contract

14 24 en dan is het ook zo. Je moet er wel achteraan zitten, maar dat is normaal. Ook vond Steenbakkers zijn Braziliaanse gesprekpartners duidelijk tijdens de onderhandelingen. Hij zegt:,,je hebt te maken met professionele mensen. Ze waren duidelijk: wij kunnen dit betalen en als jullie meer willen, moeten we met onze bazen overleggen en dan kan het allemaal weer veel langer duren. Daarmee hebben ze wel een gunstigere prijs gekregen, maar daar staat tegenover dat er voor ons meer werk uit kan voortvloeien. Ondernemende types Inmiddels is Steenbakkers zelf naar Porto Alegre gevlogen om verder te praten over het project. Daar ontmoette hij managers van het operationeel niveau en van het management, ondernemende types.,,je kunt sneller knopen doorhakken. Je merkt ook dat je pas vertrouwen kan winnen, als je je gezicht laat zien. Dat is heel belangrijk. Een webpresentatie vanuit Nederland is dan niet genoeg. Hun Engels was soms wel wat stroef, wat dat betreft is het handig om een tolk bij je te hebben. Wat hij wel merkte, is dat Brazilianen niet graag uitbesteden aan buitenlandse bedrijven.,,er zijn veel regels voor buitenlandse firma s om hier zaken te doen, dat maakt het allemaal wat ingewikkelder. We denken er wel aan om straks met een lokale vertegenwoordiger te gaan werken, om onze zaken te behartigen. Het is altijd handig om iemand te hebben, die dicht op het vuur zit. Zeker met het oog op het WK en de Olympische Spelen. We beginnen met het Gremiostadion, maar de verwachting is dat we ook andere stadions van het WK gaan bedienen en stadions van de Spelen. De FIFA heeft een serie van eisen neergelegd met betrekking tot veiligheid en andere zaken. Alle twaalf WK-stadions hebben die lijst. Er moeten scenario s klaarliggen in geval van noodsituaties. Ons product biedt daar uitkomst. Voor de stadions van de Olympische Spelen zal dat in 2016 niet veel anders zijn. Dus Er zijn veel regels voor buitenlandse firma s die hier zaken willen doen wat dat betreft hebben we hoge verwachtingen van Brazilië. Ons kantoor in Duitsland is bijvoorbeeld al in contact met met Infraero, een bedrijf dat ongeveer 65 vliegvelden in Brazilië bezit. Die is ook geïnteresseerd in simulatie van bezoekersstromen. Met deze partij is Incontrol in contact gekomen via een lobbyclub uit Duitsland. Vooralsnog heeft Steenbakkers alles kunnen doen zonder hulp van een advocaat of accountant.,,we hebben het contract van OAS ontvangen en vertaald. En als er geen gekke dingen in staan, komen we er zo ook wel uit zonder hulp van advocaten. Mocht het werk straks gaan toenemen, en de contracten groter worden, dan zal dat veranderen. 25

15 26 De Braziliaanse cultuur 27 2 Brazilië is groot, heel groot. Nederland past er zo n 205 keer in. Het is het vijfde land ter wereld in omvang en beslaat zo n 47 procent van Zuid-Amerika. Gevolg: het is een land met verschillende gezichten, klimaten en culturen. En dat is zeer belangrijk voor een ondernemer om te weten voordat hij of zij in Brazilië zaken wil doen.

16 Rondreis Stel je voor, je stapt in het vliegtuig in de Braziliaanse stad Porto Alegre, in het zuidelijkste puntje van het land. Deze stad ligt in de deelstaat Rio Grande do Sul, die grenst aan Argentinië en Uruguay. Voordat je wegvliegt, laat je nog even de indrukken van Rio Grande do Sul op je inwerken. Want dit is toch qua levenstandaard de vierde deelstaat van het land. Hier wordt de Braziliaanse wijn gecultiveerd. Maar eveneens is dit een regio die soja, vlees en schoenen produceert. Het is een gebied waar het zo maar 5 graden onder nul kan vriezen of meer, maar ook waar de temperaturen kunnen oplopen tot 30 graden. De regio heeft nog iets markants: 80 procent van de inwoners is blank. Afstammelingen van onder andere Duitse, Italiaanse en Poolse immigranten zijn hier naar toegetrokken. Het doet redelijk Europees aan, het is er wat minder chaotisch in de straten van de steden. Hier is de beroemde Braziliaanse regenboognatie dus vooral wit. 7 uur vliegen Maar goed, je stapt dus in het vliegtuig, wellicht in een Braziliaanse Embraer, een van de grootste vliegtuigfabrikanten ter wereld. En je bestemming is Macapá, de hoofdstad van Amazonedeelstaat Amapa, in het noorden van het land. Een reis van 3341 kilometer, zeven uur in een vliegtuig, alsof je van Amsterdam naar New York vliegt. Amapa grenst overigens aan Suriname. Over het land vliegend zie je onder meer São Paulo, de economische motor van het land, Rio de Janeiro, tegenwoordig de oliehoofdstad van Brazilië. Even verderop Minas Giras, bekend om zijn productie van koffie, ijzererts en melk, een deelstaat die groter is dan Frankrijk. En wellicht kan er een glimp worden opgevangen van deelstaat Mato Grosso, landbouwschuur van het land. Daarvandaan gaan onder meer tonnen soja en vlees de hele wereld over. Eindpunt Amapa is ook tekenend voor Brazilië. Een regio die voor 70 procent bedekt is door regenwoud en bijna drie keer zo groot is als Nederland. Met minimum temperaturen van 16 graden en een maximum van 38 graden. Op economisch gebied gebeurt er niet zo veel. Er wonen minder dan mensen en daarvan is 70 procent van gemengde afkomst. Hier vormen de blanken met 24 procent een minderheid. Het is slechts een tipje van de Braziliaanse sluier, maar het illustreert meteen de complexiteit van het land voor een Nederlandse ondernemer. Wie in Brazilië zijn producten of diensten wil verkopen, moet zich goed afvragen - en daar uitvoerig onderzoek naar doen - welke regio het meest geschikt is. En vergeet niet: Brazilië heeft in totaal 26 deelstaten en ook nog een federaal district. 2.2 Bestuur Het is daarom ook goed om kort stil te staan bij het bestuur van het land. Brazilië is een zogeheten presidentiële republiek. De president is de baas van de uitvoerende macht. Hij of zij wordt voor vier jaar gekozen en kan zich daarna aansluitend nog één keer laten herkiezen. Het parlement bestaat uit twee Kamers. Er is de senaat, met 81 zetels, en de Kamer van Afgevaardigden, een soort Tweede Kamer, met 513 zetels. Deze Kamer bestaat uit een gewogen vertegenwoordiging van de 26 deelstaten en het federale district, waar de hoofdstad Brasília zich bevindt. Daarnaast worden de deelstaten bestuurd door gouverneurs die gecontroleerd worden door de regionale parlementen. Zelfbewustzijn Sinds 2011 wordt het land geregeerd door president Dilma Rousseff van de Arbeiderspartij (PT: Partido dostrabalhadores). Zij is de opvolger van Luiz Inácio Lula da Silva, beter bekend als kortweg Lula. De Arbeiderspartij is sinds 2003 aan de macht en vormt een coalitie met een trits van partijen, velen van wat linkse signatuur. De verkiezing van Lula in 2002 betekende overigens een aardverschuiving in het politieke landschap van Brazilië. Lula kwam namelijk niet voort uit de blanke, rijke elite van het land, die van oudsher de politiek bestuurde. Nee, het ging hier om een voormalige fabrieksarbeider, een vakbondsman. Iemand die zijn middelbare school nooit had afgemaakt. 29

17 30 Voor het eerst was er dus een president gekozen waar ook veel arme Brazilianen zich mee konden identificeren. Lula sprak hun taal, die van de straat. Hij was één van hen. En daarmee heeft hij zeker bijgedragen aan het toegenomen zelfbewustzijn van de Brazilianen. Zijn verkiezing betekende dat het voor de gewone man toch ook mogelijk was om hogerop te komen in de maatschappij. Schandalen Politici staan doorgaans niet hoog aangeschreven in de Braziliaanse maatschappij. Zij worden als gevolg van terugkerende schandalen vaak gezien als corrupt en als mensen die er voor hun eigen gewin zitten. Het is tekenend dat president Dilma in haar eerste regeringsjaar, 2011, zes ministers de wacht heeft aangezegd vanwege verdenkingen van corruptie, onder wie Orlando Silva, de minster van Sport (verantwoordelijk voor het WK en Olympische Spelen). Feitelijk, zo zeggen politieke wetenschappers, kent Brazilië slechts twee politieke partijen die echt een ideologie aanhangen. Dat zijn de Arbeiderspartij en de PSDB, de Sociaaldemocratische Partij van Brazilië. De laatste partij was aan de macht tussen 1995 en 2002, met Fernando Henrique Cardoso als president. De andere partijen worden vooral bemand door politici die deelbelangen nastreven. 2.3 Regenboognatie Japanse populatie buiten Japan. De eerste lichting kwam 20 jaar na de afschaffing van de slavernij in 1888 aan. Zij ging aan het werk op de koffieplantages, waar een tekort aan goedkope arbeidskrachten bestond sinds het einde van de slavernij. Sindsdien zijn ze niet weg te denken uit de Braziliaanse samenleving, waar veel Braziliaanse Japanners zich op hebben gewerkt en succesrijke carrières hebben. Sushi is in Brazilië wat voor Nederlanders de Javaanse keuken is: rijkelijk aanwezig tegen relatief lage prijzen. Holambra Nog groter is de Libanese gemeenschap in het land. Met zo n 6 miljoen mensen van Libanese oorsprong zijn zij eveneens integraal onderdeel van de Braziliaanse cultuur. En zo zijn er Duitse, Italiaanse en natuurlijk ook Nederlandse gemeenschappen. Er zijn zes zogenoemde kolonies van Nederlandse immigranten: Arapoti, Castrolanda en Carambeí in de deelstaat Paraná, Não-me-toque in Rio Grande do Sul en Holambra e Holambra II in São Paulo. Holambra een samenvoeging van Holland, Amerika en Brazilië is een gemeente in de staat São Paulo, ontstaan door de komst van Nederlandse immigranten na de Tweede Wereldoorlog. Het plaatsje wordt beschouwd als toeristische trekpleister en is tegenwoordig de grootste teler en veiler van planten en bloemen in Latijns Amerika. Castrolanda, in het zuiden van Brazilië is een van oorsprong Nederlandse boerengemeenschap die vooral bekend staat om zijn melk en sojaproductie. 31 Brazilië staat bij de buitenwereld vooral bekend als, zoals eerder gezegd, een regenboognatie. Een kleurrijke mix van Portugezen, Afrikanen en Indianen. Wat de Afro-Brazilianen betreft: in Brazilië leeft de grootste groep mensen van Afrikaanse afkomst buiten Afrika, een gevolg van de slavenhandel in het verleden. In totaal zouden er zo n 3,5 miljoen Afrikanen naar Brazilië zijn gebracht tijdens de Portugese overheersing. Brazilië was van 1530 tot 1815 een Portugese kolonie. Maar wat mensen soms wel eens vergeten, is dat het land ook altijd een immigrantenland is geweest. Zo zijn er bijvoorbeeld de Braziliaanse Japanners. Het is wellicht een kleine gemeenschap van 1,5 miljoen mensen, maar het is de grootste 2.4 Religie speelt een belangrijke rol in Brazilië Een veel gebruikte groet in dit land is: Ga met God, ook al ga je bij wijze van spreken even snel een boodschap doen en kom je binnen vijf minuten weer terug. Een kruisje slaan als je langs een kerk loopt is bijna vanzelfsprekend. Brazilië is het grootste katholieke land ter wereld. Ruim 73 procent van de bevolking is katholiek. Maar haar omvang is wel aan het afnemen. Dat komt door de opkomst van de evangelische (protestantse) kerken. Die zijn sinds 2000 met ruim 61 procent gegroeid.

18 32 Tegenwoordig is 22 procent van de Brazilianen protestants. Daarnaast speelt spiritisme met ruim 20 miljoen aanhangers een belangrijke rol in het religieuze leven, net als verschillende Afro-Braziliaanse religies, die zich vaak vrolijk gemengd hebben met het katholieke geloof. Deze aanwezige mix en kruisbestuiving van religies zijn typisch voor Brazilië. Hoe ver dat gaat, blijkt vooral rond de jaarwisseling in vooral Rio de Janeiro. Dan verzamelen zich meer dan een miljoen mensen, van alle lagen en kleuren, om op het strand de zeegodin Lemanjá te eren. Het ritueel is afkomstig uit de Candomble en Umbanda, religieuze stromingen met Afrikaanse wortels ontstaan tijdens de koloniale periode. Maar ondanks de nadrukkelijke aanwezigheid van religie in de maatschappij, gaan Brazilianen tegelijkertijd ontspannen om met geloof. De onderlinge tolerantie tussen verschillende geloven is groot. In het zakenleven speelt religie verder niet echt een rol. Je moet er als Nederlander alleen wel rekening mee houden dat de meeste mensen in Brazilië, anders dan in Nederland, een geloof aanhangen. 2.5 Omgangsvormen en sociale structuren Op zich is de Braziliaanse maatschappij een redelijk informele. Mensen zijn makkelijk in de omgang. Je wordt hier snel, net als in de Verenigde Staten, aangesproken met je voornaam. Het is daarbij van belang de taal te spreken, want het is in Brazilië verre vanzelfsprekend dat mensen de Engelse taal machtig zijn, en dat geldt ook voor hoger opgeleiden. Brazilië is overigens nog steeds een hiërarchische maatschappij. Dat heeft soms zijn nadelen. Als je iets voor elkaar wilt krijgen, moet je wel precies weten met wie je iets afspreekt. Als een afspraak niet wordt nagekomen, en dat gebeurt regelmatig, dan kan het lastig zijn de verantwoordelijke te vinden. Voor een ondernemer is dat belangrijk om te weten. Op tijd komen op afspraken, zoals in Nederland, is in Brazilië minder een halszaak. Ook in het bedrijfsleven. Een tropische regenbui in een stad als São Paulo of Rio de Janeiro kan bijvoorbeeld gemakkelijk tot chaos op de wegen leiden. Voor een Nederlandse ondernemer kan dat betekenen, stel dat hij een afspraak heeft met een Braziliaanse klant, dat die ineens niet komt opdagen. Voor de Braziliaan is een telefoontje om zijn Nederlandse relatie in te lichten niet per se vanzelfsprekend. Waarom niet?,,ach, het regent toch. Conclusie: de vooroordelen die er bestaan, zegt Robert Verhoeve, projectontwikkelaar en eigenaar van Lua Brisa Consult in Brazilië, zijn vaak waar. Contracten worden opengebroken. Verantwoordelijkheid afschuiven is ook zoiets.,,als je daarvan alleen maar cynisch wordt, kan je beter iets anders gaan doen. Naar Brazilië gaan alleen maar vanwege de economische groei is niet genoeg. Je moet het een beetje leuk vinden. Do s en dont s Een vakbeurs bezoeken en dan een paar maanden van te voren alvast wat monsters van je product vanuit Nederland opsturen. Consultant Tjitte van der Werf, actief in het zuiden van Brazilië, heeft wel eens een ondernemer meegemaakt die dat had gedaan.,,toen de beurs plaatshad, lagen de spullen gewoon nog bij de Braziliaanse douane. Zoiets moet je van te voren heel goed regelen, anders sta je met lege handen. Een zakenreis plannen moet je eveneens goed timen. Waarom? Omdat rond carnaval bijvoorbeeld alles stil ligt. Die tijd moet je mijden. Weken met nationale feestdagen zijn ook onhandig, omdat er vaak een tripje aan wordt vastgeknoopt, waardoor een hoop mensen dan weer weg zijn. En onthoud dat een vergadering altijd later begint dan afgesproken. Vooral zakenpartners met een hoge functie laten op zich wachten; zorg dat je zelf wel op tijd bent en heb geduld! Zuid-Amerikanen praten eerst over koetjes en kalfjes (familie, sport, voetbal!) voordat ze aan een onderhandeling beginnen. Ze zijn meer geïnteresseerd in je als persoon dan in jou als vertegenwoordiger van je bedrijf. Reken dus rustig een kwartiertje voor een informeel gesprek en begin niet direct over zaken; begin het zakengesprek in elk geval ook nooit vóór de gastheer dit doet! Verder zeggen Brazilianen makkelijk: laten we snel een keer afspreken, eten, kom bij me langs. Het klinkt enthousiast, maar het moet vooral niet al te letterlijk worden genomen. Vooral eerst zeggen dat je het waardeert, maar dan 33

19 34 afwachten hoe serieus ze zijn. Dus niet ineens bij iemand voor de deur staan of nadrukkelijk een eetafspraak proberen te maken. Relaties warmhouden en persoonlijke contacten zijn op dit continent wel veel belangrijker dan in Nederland. Eigenlijk moet je iedere week iets laten horen om niet naar de achtergrond te verdwijnen. Het is een cultuur van ons kent ons ; je moet door de jaren heen erachter komen wie wie kent. Wordt je uitgenodigd voor het eten, bedenk dan: de gastheer brengt de eerste toost uit! En het is misschien even wennen: maar wees niet verbaasd als jouw Braziliaanse zakenpartner dicht tegen je aan staat tijdens een gesprek, of je elleboog vasthoudt of zelfs arm-inarm met je door de stad loopt! Brazilianen zijn erg fysiek in de omgang. Optimisme Wat Brazilianen bewonderenswaardig maakt is hun optimistische kijk op het leven. Maar dat optimisme heeft natuurlijk ook een keerzijde. Soms worden zaken daardoor te eenvoudig ingeschat of onderschat, waardoor afspraken niet gehaald kunnen worden. Dus als je vraagt of iets zal lukken, zal het antwoord vaak positief zijn. Wat daarbij tot misverstanden kan leiden voor de Nederlandse ondernemer is dat de Braziliaan nooit keihard nee zal zeggen, ook al is dat wel de juiste reactie, zegt advocaat Frans Nederstigt. Nederstigt is partner van het Braziliaanse kantoor Nicodemos, Nederstigt & Espírito Santo Advogados Associados. Hij is als Nederlander ingeschreven bij de Braziliaanse Orde van Advocaten.,,Er is een neiging om dan zaken af te schuiven. Het kan daardoor tijdrovend zijn om precies te achterhalen wat de werkelijke stand van zaken is. Lees meer hierover in hoofdstuk 3. Je zou verder ook kunnen zeggen dat wanneer een Braziliaan iemand ontmoet hij of zij die persoon gewoon aardig vindt, zonder dat er op zijn Nederlands eerst de kat uit de boom wordt gekeken. En dat kan soms best eens een verademing zijn. Brazilianen zijn overigens redelijk nationalistisch en trots op hun land. Tegelijkertijd hoor je ze ook vaak klagen over politici, de slechte ziekenhuizen en andere zaken. Cynische grappen worden daarbij niet geschuwd. Maar wees gewaarschuwd als Nederlandse ondernemer. Voor buitenlanders gelden andere regels. Kritiek leveren op Brazilië wordt vaak niet erg gewaardeerd, ook al zeg je hetzelfde als de Brazilianen. In de watten Wat in Brazilie heel normaal is, maar in Nederland ondenkbaar, is dat de meeste middenklasse families een vaste schoonmaakster in dienst hebben die vijf dagen per week werkt. Vaak is er ook nog een babysitter voor de kinderen en soms is er ook een chauffeur in dienst. De zelfstandigheid die kinderen en tieners in Nederland wellicht kenmerkt, is hier daardoor veel minder in ieder geval onder de kinderen van de middenklasse die daardoor toch erg beschermd worden opgevoed. Studenten blijven bovendien tijdens hun studie gewoon thuis wonen. Handig en vaak ook goedkoper. Grote steden kennen doorgaans geen structuur van goedkope studentenwoningen. Ook parttime baantjes voor studenten bestaan amper in de Braziliaanse samenleving. Een Nederlandse ondernemer op zoek naar net afgestudeerde werknemers in Brazilië beklaagde zich een keer over hun mentaliteit:,,ze zijn altijd in de watten gelegd, hebben geen ervaring met werken naast hun studie en zijn ook niet echt gewend zelf initiatieven te nemen. Het is wat generaliserend, want genoeg studies in Brazilië eisen bijvoorbeeld ook dat studenten stages doen, maar er zit een kern van waarheid in. Advocaat Nederstigt constateert dan ook:,,het kost tijd en moeite om goed personeel te vinden, een universitaire opleiding zegt niets. Er zijn Nederlandse bedrijven die zeggen dat het Braziliaanse academisch niveau niets hoger ligt dan dat van Schoevers in Nederland. 2.6 De stad en het platteland Hoewel Brazilië officieel nog altijd als een ontwikkelingsland omschreven wordt, betekent dat niet dat de meerderheid van de bevolking nog op het platteland leeft. Sinds de jaren vijftig heeft Brazilië een heuse verstedelijking ondergaan. Tegenwoordig leeft zo n 80 procent van de bevolking in de stad; tegen 2020 zal dat percentage zelfs rond de 90 procent liggen. 35

20 36 Een nieuwe ontwikkeling daarbij is de groei van kleinere steden. In het recente verleden trokken Brazilianen uit arme streken vaak naar grote steden als São Paulo, Rio de Janeiro of Belo Horizonte. Maar tegenwoordig trekken kleinere steden, met minder dan een miljoen inwoners, ook steeds meer migranten aan. Dat is mede het gevolg van de spreiding van de economische activiteit in het land. Een voorbeeld hiervan is Macaé (ruim inwoners), gelegen in de deelstaat Rio de Janeiro. Deze stad is de afgelopen jaren hard gegroeid, als gevolg van werkzoekenden uit alle delen van het land die afkwamen op de snel expanderende oliesector in Macaé. Verenigde Staten Wat opvalt in grotere steden is de aanwezigheid van talrijke shoppingmalls. Brazilianen, vooral de opkomende middenklasse, zijn gek op deze grote winkelcentra. In een typische opkomende wijk als Barra da Tijuca in Rio de Janeiro is dat goed zichtbaar. Hier wordt voortdurend gebouwd, van luxe appartementenblokken, verscholen achter hoge omheiningen, tot kantoorcentra en shoppingmalls. Deze woonwijk is voor autobezitters en voetganger- en fietsonvriendelijk. Niets bevindt zich hier op loopafstand. Zonder auto ben je nergens, noodzakelijk voor de dagelijkse uitjes naar de shoppingmall waar de winkels, banken en restaurants zich bevinden. Een shoppingmall staat toch symbool voor welvaart naar het voorbeeld van de Verenigde Staten. Veel nieuwe middenklassers spiegelen zich graag aan de VS. Net als Brazilië een groot land, een voormalige kolonie, maar vooral een succesrijk land. Er is grote bewondering voor de economische prestaties van de VS. Uitersten Tot slot. De verstedelijking van Brazilië heeft nog niet geleid tot een einde aan de grote inkomensongelijkheid die het land kent. Begin jaren negentig werd Brazilië gekenmerkt als het land in Latijns-Amerika waar de inkomensongelijkheid het grootst was. Sindsdien is het wel afgenomen, maar er is nog altijd een lange weg te gaan. In 2012 maakte de VN een nieuwe lijst bekend, waarop Brazilië een vierde plek inneemt. Alleen in Guatemala, Honduras en Colombia zijn de inkomensongelijkheden groter. Ondernemer Robert Verhoeve verwoordt het zo:,,brazilië is een land van uitersten, Brazilie is twee landen. Brazilië is eerste en derde wereld. Mensen gebruiken helikopters en ezels om naar hun werk te komen, het is ultra modern en behoudend, vooruitstrevend en conservatief, libertijns en diep religieus, gefortuneerd en straatarm. Brazilië is stad en natuur. De natuur is altijd voelbaar, ook in de grote stad. Om Brazilië te begrijpen moet je beide kanten (willen) zien. Brazilië kent dus ook armoede en dat brengt natuurlijk ook criminaliteit met zich mee. In grote steden moet je je als Nederlander daarom wel bewust zijn van je omgeving. Welke buurten zijn veilig, welke niet? Als je als ondernemer besluit je in Brazilië te vestigen, is veiligheid een belangrijk onderwerp, in relatie tot de plek van je bedrijf en je eigen woonlocatie. Daarover kunnen de Nederlandse ambassade in Brasília, de consulaten-generaal in São Paulo en Rio de Janeiro, de NBSO s (Netherlands Business Support Offices) in Recife en Porto Alegre en de consulaten meer informatie verstrekken. Veiligheid Wie dagelijks de Braziliaanse kranten bestudeert en de televisiejournaals bekijkt, kan zich nog wel eens ongemakkelijk gaan voelen na het lezen over of het zien van zoveel geweld en criminaliteit. Roofovervallen door zwaarbewapende boeven in huizen, restaurants, s avonds bij stoplichten, zijn aan de orde van de dag. Schietpartijen tussen politie en drugsbendes in sloppenwijken komen regelmatig voor. Onschuldige doden door verdwaalde kogels. Oftewel: let goed op en val vooral niet te veel op. Draag als buitenlander niet te opzichtige sieraden, horloges en speel niet te nadrukkelijk met je smartphone op straat. In grote steden stoppen veel Brazilianen s avonds liever niet voor een rood licht in een verlaten buurt; volg hun voorbeeld. Houd de autodeuren altijd op slot en gebruik het liefst donkere ramen in je auto, zodat je van buiten niet goed kan zien wie erin zit. En wie overvallen wordt, moet zich vooral niet verzetten. Een kogel is in Brazilië snel gelost. Hier geldt bijvoorbeeld ook: hoe groter je auto, hoe sneller je s avonds een slachtoffer van een misdaad kan zijn. 37