KWARTAALBLAD VAN DE TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN

Transcriptie

1 MATR IX KWARTAALBLAD VAN DE TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN JAARGANG 11 ZOMER / 2004 Onderzoeksprofilering TU/e ANNETTE NIJS OVER SAMENWERKING DRIE TU S SCHAKELPROGRAMMA S VOOR HBO-ERS ONDERZOEKSPROGRAMMA INDUSTRIAL DESIGN

2 Colofon Technische Universiteit Eindhoven Communicatie Service Centrum Postbus MB Eindhoven homepage: Hoofdredactie Drs. Han Konings Telefoon (040) / Telefax (040) Informatie over adverteren H&J Uitgevers Telefoon (010) Telefax (010) Medewerkers aan dit nummer Cora van den Berg Merijn van den Berg Han Gommeren Chris van de Graaf Joep Huiskamp Chantal Louwers Corine Legdeur Paula van de Riet Monique van de Ven Gerard Verhoogt TU/e -CONGRESTIP Sixth European Symposium on Electromagnetic Compatibility (EMCEurope 2004) Datum: Van 6 tot en met 10 september Plaats: TU/e-auditorium. Inhoud: Kleine tot grote systemen, van chips tot spoorbanen, metingen, numerieke modellen en EMC-aspecten van (tele)communicatie zijn onderwerpen die aan de orde komen. Doelgroep: Onderzoekers op het gebied van elektromagnetische comptabiliteit van universiteiten, onderzoeksinstituten, overheid en de industrie. Organisatie: Dr. A.P.J. van Deursen van de faculteit Elektrotechniek in samenwerking met de Universiteit Twente, Katholieke Hogeschool Brugge Oostende, Philips Electronics B.V. en Fraunhofer IZM. Meer informatie en aanmelding: Foto s en illustraties Ben Bergmans Jeannette Bos Vincent van den Hoogen OGC Bart van Overbeeke Rob Stork Basisvormgeving Proforma, grafisch ontwerp & advies, bno Vormgeving Onnink Grafische Comm. bv, Oudenbosch Druk E.M. de Jong, Baarle-Nassau Redactieadviesgroep Mr.drs. B.C. Donders Drs. W.F. Gaasendam Prof.dr.ir. G.M.W. Kroesen Ir. J. Schlangen Prof.dr.ir. H.C.A. van Tilborg Prof.dr. L.H.J. Verhoef Matrix wordt gemaakt door het Communicatie Service Centrum van de TU/e en verschijnt vier keer per jaar. Het blad wordt (na schriftelijk verzoek) kosteloos toegezonden aan TU/e-ingenieurs en aan een scala van andere, externe relaties. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uit Matrix is alleen toegestaan na overleg met de redactie en met bronvermelding. Voor het gebruik van de foto s of andere illustraties is toestemming van de maker nodig. Het eerstvolgende nummer van Matrix verschijnt in september FOTO: BART VAN OVERBEEKE Paul Peeters (22) ingenieur-in-spe Vierdejaars student Technische Bedrijfskunde. Zit op het moment als penningmeester bij studievereniging Industria. Heeft op het Stedelijk Lyceum in Roermond gezeten. Toekomstig beroep: Ik kom hoogstwaarschijnlijk bij een multinational of in de consultancy terecht om daarna door te groeien naar een leidinggevende functie in het bedrijfsleven. Leukste moment geweest van het afgelopen jaar: De vakantie met vrienden naar Frankrijk en de lustrumweek van Industria. Beste TU/e-docent: Prof.dr. Arjan van Weele, omdat hij erg enthousiast en interessant college kan geven. Hij gebruikt veel anekdotes, wat zijn colleges erg boeiend maakt. Wat wil je graag veranderen: Ik denk dat de TU/e zich meer moet profileren naar buiten toe. Favoriete muziek: Ik vind de meeste muziek wel leuk en heb dus geen uitgesproken smaak. Ik ga in juni naar een concert van André Hazes. Belangrijkste in je omgeving: Mijn familie, vrienden en bestuursgenoten. ISSN X 2

3 inhoud 4 BELEID Onderzoeksprofilering: plussen en minnen Eindhoven heeft met het boek en de interne discussie hierover een prachtig werk in handen, zo jubelde het Technisch Weekblad kort na het verschijnen van het boekwerk Research Profile TU/e. Met het boek schept de universiteit bovendien orde in de chaos, aldus de schrijver van de boekbespreking. Een aantal betrokkenen aan het woord. 20 ONDERZOEK Spinoza-instituut levert researcher van de toekomst Het Junior Researchers Instituut van de TU/e, ook wel Spinoza-instituut genoemd, biedt studenten Scheikundige Technologie en Biomedische Technologie de mogelijkheid al vroegtijdig in hun studie wetenschappelijk onderzoek te doen. Studenten ontwikkelen nieuwe methoden en stoffen. 28 STARTERS Gasturbine van de toekomst In een tiental jaren van student naar directeur van een bedrijf met een omzet van tientallen miljoenen euro s. Utopisch? Een realistische ambitie volgens ir. Henk Ouwerkerk. Vanuit de faculteit Werktuigbouwkunde runt hij zijn bedrijf Heat Power, waar hij op dit moment het prototype van een nieuwe gasturbine bouwt. 32 BELEID Een goudmijn van kennis/technostarters vormen een belangrijk deel van de doelgroep, maar het draait niet puur om deze beginnende ondernemers. Het TU/e Innovation Lab houdt zich bezig met kennisvalorisatie in de breedste zin. 36 SAMENWERKING Optimisme over samengaan postacademische instituten/de Postgraduate School van de Technische Universiteit Eindhoven en de Tias Business School van de Universiteit van Tilburg zien de toekomst met toegenomen vertrouwen tegemoet. Oorzaak van dit optimisme is de fusie van beide onderwijsinstituten die begin maart plaatsvond. Op de cover: De bioreactor waarmee onderzoek wordt gedaan aan de faculteiten Biomedische Technologie en Scheikundige Technologie. Lees verder op pagina 4. Foto: Bart van Overbeeke en verder in dit nummer TU/e in de pers / 7 In gesprek met Annette Nijs, staatssecretaris van Onderwijs / 8 Schakelen van HBO naar TU/e / 12 Op stage, TU/e-student in het buitenland / 14 Nieuws over onderwijs / 15 Onderzoeksprogramma Industrial Design / 16 Nieuws over ontwerpen / 19 Nieuws over onderzoek / 22 Prof.dr.ir. Jack van Wijk, hoogleraar visualisatie van de faculteit Wiskunde en Informatica / 24 Ontwerper in opleiding / 31 Jan Eurlings, ingenieur in energie / 34 Schaalbare audio en videocodering / 38 Revitalisatie van alumnivereniging van bedrijfskundigen / 42 Agenda en servicerubriek / 46 3

4 XXXXXXXXXXX BELEID Research profile TU/e DEPARTMENTS DEPARTMENTAL RESEARCH STRENGTHS Applied Physics (nano-engineering of) functional materials plasma and radiation physics of transport in fluids Architecture, Building and Planning comfort technology and design building design and engineering design & decision support systems urbanism and management Biomedical Engineering biomechanics and tissue engineering molecular bio-engineering & molecular imaging biomedical imaging and modeling De bioreactor waarmee onderzoek wordt gedaan aan de faculteiten Biomedische Technologie en Scheikundige Technologie. Chemical Engineering and Chemistry molecular catalysis and reaction design macromolecular and organic chemistry polymers and functional materials process and product engineering Electrical Engineering broadband communication technology mixed-signal embedded architectures adaptive systems Industrial Design designed intelligence user-centered engineering Mathematics and Computer Science quality software interactive information systems industrial and applied mathematics Onderzoek naar embedded systemen wordt gedaan bij verschillende faculteiten. Op de foto een aangepaste kopieermachine. FOTO S: BART VAN OVERBEEKE Mechanical Engineering Technology Management computational and experimental mechanics dynamic systems design thermo fluids engineering technological change, innovation policy and management operations management human-technology interaction Onderzoeksprofilering: plussen en minnen Eindhoven heeft met het boek en de interne discussie hierover een prachtig werk in handen, zo jubelde het Technisch Weekblad kort na het verschijnen van het boekwerk Research Profile TU/e. En: Hierin staat in 75 glanzende pagina s beschreven hoe de universiteit in Eindhoven zichzelf de komende jaren wil profileren. Met het boek schept de universiteit bovendien orde in de chaos, aldus de schrijver van de boekbespreking. Was er inderdaad sprake van chaos en hoe is de genoemde orde daarin tot stand gekomen? En hoe fijn is die orde? Een aantal betrokkenen aan het woord. Ton Langendorff, hoofd onderzoeksbeleid van de TU/e, is eerlijk: Het boek oogt wel heel glossy, ja. Collegevoorzitter ing. Amandus Lundqvist was daar aanvankelijk ook niet zo blij mee; het oogt misschien iets te nadrukkelijk als gesneden koek, terwijl de komende jaren nog best prioriteiten kunnen worden aangepast, geschrapt of samengevoegd. Met het beschreven profiel geven we aan welke ríchting we in willen. Volgens rector magnificus prof.dr. Rutger van Santen is de profilering terug te voeren naar het streven van de TU/e om sterk 4

5 INTERDEPARTMENTAL RESEARCH PRIORITIES CLUSTERS Nano-engineering of Functional Materials and Devices Comfort Technology and Design Biomedical Technologies Biomedical Engineering Sciences Catalysis and Process Engineering Polymer Science and Technology Het onlangs geopende laboratorium voor katalyseonderzoek bij de faculteit Scheikundige technologie. Broadband Telecommunication Technologies New Materials Ambient Intelligence Science and Engineering of Embedded Systems Dynamics of Fluids and Solids Adaptive Systems Business Process Engineering and Innovation Een Fabry Perot-filter, gemaakt van een halfgeleidend materiaal, wordt gebruikt voor onderzoek naar breedband telecommunicatie technieken. te zijn op het gebied van onderzoek en ontwerpen. Daarvoor zijn investeringen nodig, maar door beperkte middelen moeten keuzes worden gemaakt. Langendorff: De TU/e is een redelijk kleine universiteit. We zijn ongeveer net zo groot als Twente en samen zijn we ongeveer net zo groot als Delft. In studentenaantallen maken we met de drie TU s zo n vijftien procent van de Nederlandse universitaire gemeenschap uit. Als je ziet hoe klein je in feite bent, kun je niet zeggen dat je van alles en nog wat gaat doen. Onze drijfveer is excellentie, maar je kunt nu eenmaal niet heel sterk zijn in alle onderdelen van de vakgebieden. Volgens Van Santen hebben de TU/e-faculteiten in de loop der jaren binnen hun begrotingen al regelmatig keuzes moeten maken. Daaruit is vorig jaar een lijstje van 27 facultaire onderzoekszwaartepunten gerold. Maar wat doe je daarmee als ínstel- ling? De TU/e is vrij disciplinair gericht, vrij extreem zelfs. Technologie kost echter geld en dus moet je kiezen. Bovendien staan ook tússen sommige disciplines spannende dingen te gebeuren. Daarom hebben we erop aangestuurd om ook tussen de faculteiten processen op gang te laten komen. Bestaande sterktes De TU/e kwam tot een aantal clusters van onderzoeksterreinen, waarop de huidige profileringsgebieden aansluiten, aldus de rector. Hierbij is uitgegaan van de bestaande sterktes binnen de universiteit. Daarnaast is gekeken naar aankomende grote technologische ontwikkelingen en inmiddels speelt ook het 3TU-overleg een rol in het profileringsproces van de TU/e. Van Santen: De drie technische universiteiten hebben afgesproken om te komen tot één onderzoeksinstituut, het Institute of Science and Technology. In feite is dat hetzelfde als profileren, maar dan op 3TU-niveau. Volgend jaar komt de eerste discussie waarin we ons eigen profiel gaan vergelijken met dat van Delft en Twente. Enige invloed van het 3TU-overleg op het interne profileringsproces is volgens Van Santen prima, maar deze is niet doorslaggevend. We hebben nadrukkelijk gezegd dat we ons eigen huiswerk doen en zelf bepalen waar we staan. Als Delft op een bepaald gebied heel sterke groepen heeft, moet je wel van heel goede huize komen om overeind te houden dat jij dat óók wilt doen. Wel hebben we bijvoorbeeld alledrie nanotechnologie in onze lijst staan. Dat is een tak van sport waar niemand omheen kan. Langendorff: Delft heeft op nanogebied wel duidelijk meer aandacht voor de fundamentele kant, terwijl Twente er meer technologisch mee bezig is en wij meer op het vlak van engineering zitten. Daarin 5

6 XXXXXXXXXXX BELEID Van Santen: Als Delft op een bepaald gebied heel sterke groepen heeft, moet je wel van heel goede huize komen om overeind te houden dat jij dat óók wilt doen. Prof.dr. Rutger van Santen, rector magnificus van de TU/e. bijten we elkaar dus niet. Bovendien is het wel goed om elkaar soms een beetje te bevechten. We proberen daarom wel gebieden met elkaar af te stemmen, maar willen niet alle overlap eruit halen. Bottom-up Een beetje concurrentie is helemaal niet weg, vindt ook rector Van Santen. Maar om die concurrentie te kunnen aangaan, moet je allereerst wel weten waar je zelf staat en in welke gebieden je grote investeringen wilt gaan doen. En dat willen we niet van bovenaf opleggen als ware het hier een Sovjet-regime. Daarmee komen we bij één van de gevleugelde kreten in het profileringsproces: bottom-up. De profilering is volgens Van Santen nadrukkelijk vanuit de faculteiten tot stand gekomen. Langendorff: Het CvB heeft niet gezegd dat de TU/e goed moet presteren op deze tien gebieden en daarbij meer naast elkaar moet opereren. Dat gebeurt vaak trouwens al vanzelf: Biomedische Technologie, Scheikundige Technologie en Technische Natuurkunde zitten al bijna bij elkaar op schoot. Biomedische Technologie, voortgekomen uit Werktuigbouwkunde, is zelfs profilering avant la lettre, dat is een heel natuurlijk proces geweest. Je ziet dat mensen elkaar op een gegeven moment vanzelf wel opzoeken. Wel heeft het College van Bestuur de decanen een paar maanden terug gevraagd om bij elkaar te gaan zitten en te komen met voorstellen over de faculteitsgrenzen heen. Daarin zit een zekere spanning, aldus Van Santen: Aan de ene kant zullen decanen hun eigen faculteiten zoveel mogelijk verdedigen, aan de andere kant wordt gevraagd om faculteitsoverstijgend bezig te zijn. Er is dan ook veel gesteggeld. Niet zozeer over de gekozen onderwerpen, maar wel over de vraag wie aan welke onderwerpen bijdraagt. Volgens Van Santen dekken de benoemde prioriteiten uiteindelijk vijfentachtig procent van de universiteit. Vijfentachtig procent van ons onderzoek zit ín die profielen en dat is veel. Daaruit kun je aflezen hoe de decanen in grote lijnen geopereerd hebben; ze hebben natuurlijk geprobeerd om hun eigen groepen zoveel mogelijk in die profielen te krijgen. Het zou in elk geval helemáál niet goed zijn als de profielen honderd procent van de universiteit zouden dekken; dat zou namelijk betekenen dat je geen keuzes hebt gemaakt. Leerstoel- en capaciteitsgroepen die zichzelf mogelijk niet direct in de onderzoeksprioriteiten herkennen, hoeven volgens Van Santen niet opeens te vrezen voor hun voortbestaan. De nadruk ligt op de dingen die we willen verstérken, maar de middelen daarvoor moet je wel ergens vandaan halen. Dus zal er wat moeten worden afgenomen bij anderen. Het feit dat we de plussen van onze universiteit hiermee bewust aanwijzen, wil niet zeggen dat we de minnen afstoten, verzekert Langendorff. Als een faculteit een bepaalde tak, die geen plus heeft gekregen, met eigen middelen overeind wil en kán houden, dan mag dat. Als dat niet lukt, zal een faculteit het CvB ervan moeten overtuigen waarom die tak een toekomst en daarmee een plus verdient. Vrijheid De suggestie dat met de gemaakte keuzes de wetenschappelijke vrijheid van onderzoekers in het gedrang zou komen, zoals in januari werd opgemerkt door de universiteitsraad, veegt Van Santen resoluut van tafel. We hebben bepaalde profielen gekozen; daarvoor willen we middelen verwerven en een goede staf kiezen. Maar als een onderzoeker eenmaal is aangetrokken, is deze nog altijd vrij in het onderzoek dat hij of zij gaat doen. Maar het kan best 6

7 zijn dat we, door nadrukkelijker te kiezen voor nano, mogelijk iets mislopen op bijvoorbeeld het gebied van plasma. Dat heeft alleen niks te maken met wel of geen academische vrijheid. De universiteit gaat haar Research Profile voorleggen aan zowel managers vanuit de industrie als aan toponderzoekers van over de hele wereld. Medio juni komen tien topwetenschappers van onder andere MIT en Cambridge naar Eindhoven om inhoudelijk commentaar te geven op het onderzoeksprofiel van de TU/e en de samenhang daarin. Begin april was de eerste bijeenkomst met R&D-managers van onder meer Philips, Akzo en ASML, onder voorzitterschap van Philips-topman en TU/e-alumnus Arthur van der Poel. Langendorff: Zij gaan ons strategisch adviseren, bijvoorbeeld over welke ranking we zouden moeten aanbrengen. In hoeverre het bedrijfsleven nog kan sturen in de gekozen profilering? Níet, zo bezweert de rector. De gesprekken met de managers kunnen nog verrassende reacties gaan opleveren, zegt Van Santen. Kijk, met gebieden als embedded systems en polymeren wéten we wel dat we goed zitten. Maar met biomedische technologie, dat we nu duidelijk bovenaan zetten, hebben we best wel onze nek uitgestoken. Met veel gebieden daarbinnen zijn we al wel bezig, maar hebben we nog geen internationale positie verworven. Behalve de visie van de toponderzoekers en -managers staan ook gesprekken met onder anderen de directeuren van de TU/e-onderzoeksscholen en de hoogleraren op de rol. Ook vanuit de faculteiten komen mogelijk nog reacties op het boek, verwacht Langendorff. In oktober of november gaat de TU/e vervolgens nadrukkelijker haar positie bepalen. Dan gaan we concrete stappen uitzetten en afspraken maken over bijvoorbeeld de financiering. Misschien gaan we bepaalde gebieden bijvoorbeeld inbedden in instituten, om maar iets te noemen. Wanneer de universitaire gemeenschap daadwerkelijk iets gaat merken van de gekozen profilering? Hopelijk volgend jaar, zegt Langendorff. Het CvB zal in januari 2005 zo n beetje met het verhaal komen, maar dat wil niet zeggen dat in februari 2005 de universiteit op haar kop zal staan. Dergelijke processen gaan heel erg traag en moeten mede worden versterkt met externe middelen. Het duurt jaren om een bepaald vakgebied tot bloei te brengen of juist af te bouwen. Maar met deze profielen geven we in elk geval een signaal af: we gaan díe kant op. De houdbaarheid van het boek en de gemaakte keuzes is volgens Langendorff beperkt: In feite kan dit boek eind dit jaar de prullenbak of de kast in; dan zeggen we hoe we als universiteit met deze profielen willen omgaan. Bovendien ben je eigenlijk continu bezig jezelf te profileren, inspelend op ontwikkelingen. Het verschil is dat we het nu nadrukkelijk hebben opgeschreven; in die zin is dit boek misschien meer een ritueel moment. TU/e in de pers berichten uit landelijke en regionale bladen MIJN NIEUWSTE PROMOVENDI ZIJN VOOR HET EERST WEER NEDERLANDERS. Prof.dr.ir. ARTHUR VAN ROERMUND, hoogleraar Micro-elektronica van de faculteit Elektrotechniek, in het artikel Wetenschap wordt weer populair in DE VOLKSKRANT van 27 maart IK DENK DAT DE DRIE TU S IN NEDERLAND KUNNEN KOMEN TOT ÉÉN NEDERLANDSE MIT. Ing. AMANDUS LUNDQVIST, CvB-voorzitter, in het artikel TU helpt regio op de kaart, in HET FINANCIEELE DAGBLAD van 20 april VOORZITTER VAN VNO-NCW JACQUES SCHRAVEN ZEI WEL EENS DAT ONDERZOEKERS MOE- TEN LEREN OM OVER DE DIJKEN HEEN TE KIJKEN. ACH MAN, DENK IK DAN, DAT DOE IK AL DERTIG JAAR. Prof.dr.ir. JAN BLOM, decaan van de faculteit Elektrotechniek in het artikel Ach man, we werken al dertig jaar samen in het TECHNISCH WEEKBLAD van 14 mei DE OPENHEID IN DE AUTOMOTIVE BRANCHE HAD IK NOOIT DURVEN BEDENKEN. Prof.ir. NORT LIEBRAND, directeur Automotive Technology Centre en deeltijdhoogleraar bij de faculteit Werktuigbouwkunde in Facility sharing: grote bereidheid en interesse in LINK van april HET IS INTERESSANT OM NU MET BETALINGSYSTEMEN VOOR INTERNET TE KOMEN. ER IS EEN ENORME WILDGROEI ONTSTAAN. ER ZITTEN GOEDE SYSTEMEN TUS- SEN, MAAR OOK BEUNHAZEN. Dr. BERRY SCHOENMAKERS van de faculteit Wiskunde en Informatica, in het artikel Betalen via het internet is nog onveilig, in het ALGEMEEN DAGBLAD van 21 april ER ZIJN DINGEN, DIE ALS JE ER NIETS AAN DOET, GEWOON OVERWAAIEN. AL DIE NOTA S FOTO: BART VAN OVERBEEKE Prof.dr.ir. Arthur van Roermund WAAR JE EEN MENING OVER MOET HEBBEN. Prof.dr. HAN MEIJER, hoogleraar Polymeertechnologie, in het artikel De rompslomp-academie in DE VOLKSKRANT van 12 mei

8 XXXXXXXXXXX IN GESPREK ANNETTE NIJS, STAATSSECRETARIS VAN ONDERWIJS Annette Nijs wil dat de universiteiten onderling en met het bedrijfsleven samenwerken. FOTO S: BART VAN OVERBEEKE Nederland is te klein om elkaar de tent uit te knokken Bij de presentatie van het Sectorplan Wetenschap & Techniek, afgelopen maart, had ze het al enthousiast geroepen en ook in het gesprek met Matrix komt de term meermalen op tafel. De samenwerkingsplannen van de drie TU s zijn echt trendsettend, zo vindt staatssecretaris drs. Annette Nijs van Onderwijs. Ze knokken niet tegen elkaar, maar maken één vuist. Dat vind ik mooi. Het Sectorplan dat de TU s in maart aan de staatssecretaris presenteerden onder de titel Slagkracht in innovatie en waarin wordt gestreefd naar een federatieve TU Nederland, gaat beduidend verder dan de bescheiden opdracht die de drie instellingen anderhalf jaar terug van Nijs kregen. Aanleiding was het idee om de invoering van de bachelor-masterstructuur aan een aantal universiteiten te stimuleren, verklaart ze. Daar was een kleine pot met geld voor en de drie TU s hebben daar naar meegedongen. Om dat voor elkaar te krijgen, hebben ze die eerste samenwerking moeten zoeken. Dat was eigenlijk de enige opdracht. De TU s zijn dat vervolgens zelf gaan uitbouwen, constateert Nijs. Op een gegeven moment hebben ze gezegd dat zij verder willen gaan dan alleen de samenwerking op het gebied van onderwijs door ook kijken naar het onder- 8

9 Nijs: Het gaat er om de gezonde concurrentie tussen de drie TU s te vinden. zoek en naar de toepassing daarvan. Prima, vind ik. Waar het om gaat, is dat je een samenwerking tussen universiteiten krijgt die nodig is om ieders sterke punten naar voren te halen. Dat je de krachten bundelt en de mogelijk zwakkere plekken die je hebt, gaat afbouwen. Vaak wordt gezegd dat in het hoger onderwijs geconcurreerd móet worden, vervolgt de staatssecretaris. Het gaat er hierbij om de gezonde concurrentie te vinden en niet de óngezonde. Deze drie instellingen zijn er niet op uit elkaar te kopiëren, maar zijn bezig de sterke punten bij elkaar te leggen en zich daarmee te profileren. Ze knokken dus niet tegen elkáár, maar maken een gezamenlijke vuist waarmee ze de concurrentie met andere instellingen in Europa aangaan. Dat vind ik eigenlijk het mooiste van de plannen. Nederland is bovendien te klein om elkaar de tent uit te knokken. Volgens de staatssecretaris is het Sectorplan een fantastisch voorbeeld voor andere onderwijsinstellingen. Er is geen enkele combinatie van universiteiten die zover gaat in de samenwerking. De tijd is er rijp voor. Ik vind dan ook dat andere instellingen dit voorbeeld maar moeten volgen, maar wel op hun eigen manier. Dat gebeurt overigens al, zij het in een meer bescheiden vorm. Zo werkt een aantal instellingen binnen de disciplines letteren en natuurwetenschappen samen op onderwijsgebied, vertelt Nijs, maar dat gaat lang niet zo ver als waar de drie TU s mee bezig zijn. Karakter Voor het aangaan van dergelijke samenwerkingsverbanden moet bij veel mensen wel eerst een knop om, constateert de bewindsvrouw. Centraal staat het idee dat je als universiteit of hogeschool meerwaarde haalt uit het samenwerken met anderen. Maar dat vinden we in Nederland nog wel eens lastig. Wij zijn niet echt goede netwerkers. Dat zit in ons karakter; we vinden over het algemeen dat we alles erg goed kunnen en vooral dat we het zélf wel kunnen. Het omzetten van die knop gaat tegenwoordig wel wat makkelijker, meent Nijs. In de huidige wereld word je eigenlijk pas echt goed door netwerken en door samenwerking met anderen. Het Sectorplan past heel goed binnen die trend. Aan de ene kant is er de overheid die aangeeft de sterke punten op te zoeken en de zwakkere af te bouwen en samenwerking te zoeken. Daar komt bij dat een aantal universiteiten het financieel toch wel een beetje moeilijk heeft. Er is dus ook een zekere financiële noodzaak om jezelf als instelling te veranderen, te versterken en opnieuw op de kaart te zetten. Als dergelijke omstandigheden bij elkaar komen, ontstaat er vanzelf een momentum. Wat we ook niet moeten wegvlakken, is dat twee van de TU-voorzitters uit het bedrijfsleven komen en dat de derde van zichzelf ontzettend ondernemend is. Het zijn mensen die het gewend zijn om dit soort samenwerkingen op te zoeken. Daardoor denk ik dat dit proces wat soepeler verloopt, omdat ze elkaar goed begrijpen. Natuurlijk wil je als voorzitter dat je eigen universiteit hier beter uitkomt. Dat is ook goed. Als je je eigenbelang in zo n verregaande samenwerking niet in de gaten houdt, struikel je vroeg of laat toch. In dit plan zijn eigenbelang en gezamenlijk belang verenigd en dat vind ik heel bijzonder. Draagkracht Met de overeenstemming tussen de collegevoorzitters zijn de TU s er nog niet, benadrukt Nijs: Dit is een heel 9

10 XXXXXXXXXXX IN GESPREK Nijs: Als je je eigenbelang in z n verregaande samenwerking niet in de gaten houdt, struikel je vroeg of laat toch. verstrekkend plan. Je bouwt samen aan een bepaalde reputatie, waarmee je eigen reputatie van Technische Universiteit Eindhoven, Delft of Twente in zekere zin op de tweede plaats komt. Ik kan me voorstellen dat sommige mensen binnen de TU/e zich afvragen of dit allemaal moet. Het is best lastig om mensen aan het veranderen te krijgen, ook binnen universiteiten. Die wisselwerking tussen wat de voorzitters willen en de draagkracht die je nodig hebt vanuit de organisatie, zorgt tijdens het vormgeven van dit soort plannen voor een bepaalde spanning. Die spanning is volgens de staatssecretaris geen probleem, maar juist gezond. Sowieso is ze bovenal positief over de 3TU-plannen en terughoudend met suggesties of kritiek. Ik vind dat het niet aan mij is om te bepalen hoe zij het moeten gaan doen. Die behoefte heb ik ook niet. Natuurlijk verwachten zij van mij wel een stukje bevestiging of zij de goede weg inslaan. En daar bovenop komt dan al snel de vraag of wij hen kunnen helpen met de tweehonderd miljoen euro die hiervoor nodig zijn. Voor wat betreft het laatste moeten de drie TU s hun hoop vooralsnog laten varen. Ik heb gemerkt dat het een soort van reflex is, misschien wel typisch Nederlands, om mensen met geld te belonen voor iets goeds. Ik vind dit een goed en belangrijk project, maar vind eigenlijk dat de drie TU s dit in eerste instantie op eigen kracht zouden moeten kunnen doen. Het moet mogelijk zijn om met deze drie instellingen tweehonderd miljoen te lenen. Een concreet steuntje in de rug van overheidswege is natuurlijk mooi, erkent Nijs, maar het is niet echt de taak van de overheid om het allemaal maar te financieren. Ik zou ook niet weten waar ik het geld vandaan zou moeten halen. Bovendien ga ik niet alleen voor de drie TU s geld opzij zetten. Als je dat ook voor andere universiteiten die willen gaan samenwerken moet gaan doen, kom je al snel aan een half miljard euro of meer. De kunst is om binnen het bestaande beleid te kijken wat wij momenteel nog in onze enveloppen hebben zitten, zoals dat zo mooi heet, en welke enveloppen passen bij dit soort samenwerking. Daarnaast heeft de staatssecretaris haar hoop gevestigd op het bedrijfsleven. Het gaat er mij niet alleen om dat bedrijven geld op tafel moeten leggen. Het zou ook goed zijn als ze, zoals Shell nu al veel doet met Delft en Philips met Eindhoven, samenwerking in het totale verband gaan zoeken en niet blijven hangen in de individuele relaties die ze nu al hebben. Convenant Nijs ziet de bijdragen van verschillende partijen graag op korte termijn geconcretiseerd in de vorm van een convenant tussen de TU s, de overheid en het bedrijfsleven. Hierin wordt vastgelegd wat ieders rol in het geheel is en worden afspraken gemaakt. De staatssecretaris wil hiermee niet al te lang wachten, maar of het convenant er dit jaar nog komt, weet ze niet. Dit jaar is voor de drie TU s niet eens zo heel belangrijk; dit plan speelt toch meer op langere termijn. Wat wél belangrijk is dat als hier vanuit de overheid geld voor komt, dat dit in ieder geval in de begroting moet staan. Dus er moet vóór Prinsjesdag duidelijkheid over zijn. De helderheid over hoe de beoogde federatie der drie TU s eruit moet komen te zien, is wat Nijs betreft minder urgent. Het is natuurlijk wel slim om voor ogen te hebben wat je einddoel is, maar ik vind het verstandig om de weg daar naartoe wat opener te houden. Dat kan ook. Deze universiteiten vertrouwen elkaar, hebben al een heel proces met elkaar doorgemaakt en hebben een gezamenlijke visie. Hoe ze daar precies naartoe gaan, wordt dan ook minder van belang. Volgens Nijs hoeven onderwijsinstellingen niet per se te fuseren om een federatie te beklinken. Een meer virtueel netwerk is natuurlijk ook heel erg mooi. Dat neemt niet weg dat een fusie wat haar betreft niet uitgesloten is: Die optie blijft net zolang bestaan totdat je gefuseerd bént, denk ik. Of het een góede optie zou zijn? Het is te vroeg om daar iets over te zeggen. Ze moeten eerst maar eens zien hoe hun samenwerking gestalte krijgt en daaraan hebben ze voorlopig de handen wel vol. 1 0

11 bedrijfsleven nieuws AUTO-INDUSTRIE GAAT TESTFACILITEITEN DELEN Prof.ir. Nort Liebrand, directeur van het ATC. De Nederlandse auto-industrie, die vooral geconcentreerd is in Zuidoost-Nederland, is bereid om testfaciliteiten te delen. Dat blijkt uit een rapport van het Automotive Technology Centre (ATC, met deeltijdhoogleraar prof.ir. Nort Liebrand als directeur) en het programmabureau Horizon. Het programma Horizon is gericht op de versterking van de economische structuur in de Regio Eindhoven. DAF-topman Jim Cardillo nam het eerste exemplaar van het rapport in april in ontvangst. ATC en Horizon inventariseerden de samenwerkingsbereidheid onder 54 bedrijven en instellingen in de automotive branche. MINACNED MinacNed is een nieuwe organisatie waarin de Nederlandse micro- en nanotechnologie de krachten bundelen. Op 1 april werd het startsein gegeven voor dit nationale initiatief dat een vervolg is op Minac, Microsysteem- en Nanotechnologie Cluster. De organisatie richt zich op het versterken van de economische activiteit in Nederland gebaseerd op micro- en nanotechnologie. MinacNed wordt financieel en inhoudelijk ondersteund door onder meer de TU/e, Philips, TNO en de TU Delft. Ook vertegenwoordigers van de grote Bsik-onderzoeksprogramma s MicroNed en NanoNed maken deel uit van MinacNed. TOPTECHNOLOGIE-REGIO ONDERNEMENDE STUDENTEN Voor het vak Entrepreneurschap in het midden- en kleinbedrijf togen vijftig studenten en verschillende jury s, bestaande uit mensen van de universiteit, het bedrijfsleven en de financiële wereld naar Kalkar in Duitsland. Daar werden de ondernemingsplannen van de studenten door de jury s tegen het licht gehouden. Winnaars waren de studenten Technische Natuurkunde Maarten van Weert, Joris Vorselaars en Siebe van Mensfoort met hun plan Physh BV. Physh BV wil de kennis binnen universiteiten omzetten in concepten voor bedrijven. De jury adviseert de studenten snel te starten met hun bedrijf. De studenten willen het eerst in Eindhoven uitproberen en als het goed loopt, willen zij het bedrijf uitbreiden naar de andere twee technische universiteiten. Hoe het bedrijfsleven precies gebruik kan maken van de kennis van de universiteit, houden de studenten voor zichzelf. De studenten hopen subsidie te kunnen krijgen van het Europese Leonardo da Vinci-programma. TOELEVERINGSPROCESSEN BIJ PHILIPS Prof.dr. Ton de Kok, verbonden aan de faculteit Technologie Management ontwikkelde een wiskundig model waarmee de Philips-bedrijven erin zijn geslaagd de toeleveringsprocessen sterk te reguleren. Al tien jaar geleden ging hij hiermee aan de slag en bereikte onlangs in Cambridge, Massachussets, de finale om de prestigieuze Franz Edelman Award, met zijn wiskundige spitsvondigheden. Het systeem dat De Kok en zijn mede-researchers ontwikkelden, maakt het mogelijk dat de verantwoordelijke managers op willekeurige Philips-locaties in de wereld via wekelijks contact dankzij de software samen kunnen zien waar bijvoorbeeld vertragingen, overschotten of tekorten in de toelevering dreigen te ontstaan. Philips heeft het systeem in 2000 getest en in 2001 definitief geïmplementeerd. Het onderhoud is inmiddels aan een commercieel bedrijf uitbesteed. De steden Eindhoven, Aken en Leuven gaan samenwerken met als doel één van de Europese toptechnologie-regio s te worden. Daarvoor ondertekenden de burgemeesters van deze steden in maart een intentieverklaring. Namens de TU/e was CvB-voorzitter ing. Amandus Lundqvist aanwezig. Elk van de drie steden beschikt over specifieke kennis en kunde. De bedoeling is om die kennis en kunde te bundelen, vooral wat betreft de ontwikkeling op het gebied van mechanische, chemische en biomedische systemen. Behalve de kennisinstellingen, zoals de TU/e, werken ook industriële bedrijven mee. De drie steden verwachten in juli met elkaar om de tafel te gaan zitten en binnen een half jaar een gezamenlijk programma te hebben. De universiteiten van Eindhoven, Leuven, Luik, Maastricht en Aken werken samen binnen de regio. Op dit moment is de driehoek bezig om de gegevens die de regio interessant maken in kaart te brengen. Subsidie SUBSIDIE VOOR AUTOMAAT EN KINDERZITJE Stimulus, het Europese stimuleringsprogramma voor de regio Eindhoven, geeft zes ton subsidie voor twee projecten in de autobranche. Het gaat om Impulse Shift Transmission Technology (IST), een project van de TU/e, Drivetrain Innovations, het Auto Technology Centre en Van Eijk Transmissie uit Asten. Met IST kan naar verwachting tot 25 procent brandstofbesparing gerealiseerd worden terwijl er in de motoraansturing van het voertuig weinig aanpassingen nodig zijn. Het tweede programma draait om innovatieve kinderzitjes en wordt uitgevoerd door het Dutch Polymer Institute van de TU/e, Maxi Milliaan uit Helmond en Van Berlo Studio s. Het nieuwe autozitje voor peuters moet voldoen aan consumenten- en veiligheidseisen en vooral aan Isofix, het standaard ingebouwde bevestigingssysteem voor sommige auto s. Aan beide projecten draagt Stimulus honderdvijftigduizend euro bij, evenals het ministerie van Economische Zaken, de provincie Noord-Brabant en het Samenwerkingsverband Regio Eindhoven. 1 1

12 XXXXXXXXXXX ONDERWIJS Schakelen van HBO naar TU/e HBO-ers met een bachelor op zak mogen niet zomaar doorstuderen aan een masteropleiding van de TU/e. Voorheen konden ze instromen in een verkorte opleiding van de universiteit. Maar vanaf september worden ze bijgespijkerd via een schakelprogramma HBO+. De TU/e heeft daarvoor een overeenkomst gesloten met een paar hogescholen. Hogescholen en de TU/e hebben elkaar nodig. HBO s willen graag doorstroommogelijkheden voor afgestudeerden die hun carrièremogelijkheden willen vergroten. En de TU/e kan altijd nieuwe studenten gebruiken. De instroom vanuit hogescholen aan de TU/e is de laatste jaren gegroeid. Alle reden dus om de overstap van HBO naar universiteit goed te laten verlopen. De TU/e heeft jarenlang een verkorte opleiding gehad voor HTS-ers, vertelt drs. Wilma Groenendaal, stafmedewerker onderwijs van de TU/e. HTS-ers konden daarmee een TU-diploma verwerven in minder dan vijf jaar. In de verkorte opleiding volgden ze enkele vakken speciaal voor de HBO-ers, en andere vakken uit de FOTO: BART VAN OVERBEEKE 1 2

13 vijfjarige TU-opleidingen. Daarnaast kregen ze individueel vrijstellingen. Dit systeem heeft altijd goed gedraaid. Maar de nieuwe bachelor-masterstructuur maakte een verandering noodzakelijk. De vijfjarige opleidingen zijn nu opgedeeld in een driejarige bacheloropleiding en een tweejarige masteropleiding, legt Groenendaal uit. Onze bachelors kunnen rechtstreeks doorstromen in verschillende masteropleiding. Maar de bachelors van een HBO kunnen dat niet. Terwijl die juist niet veel studiefinanciering en dus tijd meer hebben om zich extra voor te bereiden op de master. Zo is het idee ontstaan van een schakelprogramma. Het schakelprogramma kan al in de laatste fase van de HBO-opleiding beginnen, het zogenaamde HBO+-programma. De studenten kunnen hiermee hun niveau opvijzelen, zodat ze aan de academische eisen van de masteropleiding voldoen. De TU/e heeft hiervoor een contract gesloten met de hogescholen Fontys en Avans. Met twee andere HBO-instellingen zijn we in gesprek, namelijk de Hogeschool Zuyd en de Hogeschool Arnhem-Nijmegen. Keuzevakken In september gaan de eerste schakelprogramma s draaien op een aantal opleidingen. Ze zijn twintig tot veertig punten in omvang, volgens het Europese credit transfer system (ECTS), oftewel één à twee trimesters. Ze zijn per opleiding verschillend en moeten de komende tijd concreet invulling krijgen. De instroom in de opleiding Technische Bedrijfskunde is heel divers, dus dan moet het schakelprogramma breed van aard zijn, geeft Groenendaal als voorbeeld. In tegenstelling tot Technische Informatica, waar de studenten puur een verdieping van het eigen vak krijgen. De schakelprogramma s lijken op de vakken in de eerste jaren van de TU-opleidingen. Bij Technische Informatica gaan we ze apart geven, vertelt ir. Ria van Ouwerkerk, docent aan de faculteit Wiskunde en Informatica. De voorkennis van de HTS-ers is heel anders dan die van VWO-leerlingen. Bovendien zijn de instromers vaak wat ouder dan de bachelorstudenten aan de universiteit. Die spreek je anders aan. Bij andere opleidingen is het schakelprogramma opgebouwd uit het bestaande aanbod van vakken. Soms worden er gecombineerde groepen samengesteld, eventueel met buitenlandse studenten erbij, die vaak ook op één of andere manier nog bijgespijkerd moeten worden. Ook de hogescholen gaan verschillend met de schakelprogramma s om. Bij sommige HTS-opleidingen mogen de studenten Vlnr: drs.ir. Frans Vonken, drs. Wilma Groenendaal en ir. Ria van Ouwerkerk. FOTO: BART VAN OVERBEEKE schakelvakken volgen in plaats van andere keuzevakken, zegt Van Ouwerkerk. Andere opleidingen geven er de voorkeur aan de schakelvakken náást de eigen vakken te doen. Voor beide varianten is wel iets te zeggen. De eerste lijkt qua tijd gunstig, maar heeft als risico dat een student geen HTS-diploma krijgt als hij niet slaagt voor de schakelvakken. Daar moeten we dus voorzichtig mee omgaan. Notebooks Eén van de voordelen van de schakelprogramma s is dat HTS-ers vooraf kunnen kijken of de universiteit iets voor ze is. Maar er zijn eerst nog praktische problemen op te lossen. Er zitten nogal wat haken en ogen aan het nieuwe systeem, aldus Van Ouwerkerk. De kloof tussen bachelor en master is veel groter dan gedacht. Vroeger was de overgang van het derde naar het vierde jaar heel vloeiend. Afstuderen terwijl je nog vakken moest doen was heel normaal. Nu word je pas toegelaten tot een masteropleiding als je de bachelor (bijna) afgerond hebt. De schakelstudenten kunnen officieel nog geen vakken volgen in de master. Terwijl ze in veel gevallen sowieso tijd te kort komen binnen hun studiefinanciering. Er zijn wel constructies bedacht om zulke problemen op te lossen. Bijvoorbeeld bepaalde vakken alvast op contractbasis volgen, en die vakken verzilveren zodra de student officieel is toegelaten. Een ander praktisch probleem is de aanschaf van notebooks. De TU/e-studenten hebben een notebook vanaf hun eerste jaar, een investering voor vijf jaar, legt Groenendaal uit. Voor studenten die vanaf de master instromen is dat nog maar twee jaar. En wat moet er gebeuren als studenten voor een schakelprogramma een notebook nodig hebben, maar het programma niet afmaken? Zulke vragen komen boven nu we met de uitvoering gaan beginnen. Niet alle masters hebben overigens een schakelprogramma klaar. Bij Industrial Design hebben ze nog de handen vol aan de ontwikkeling van het masterprogramma voor de eigen studenten. Bij Biomedische Technologie zijn er nauwelijks verwante HBO-opleidingen. En bij Technische Natuurkunde is de instroom zo beperkt dat er individuele regelingen getroffen worden. Het grote verschil met de verkorte opleiding is dat het schakelprogramma niet rechtstreeks met de bachelorstof te maken HBO-instroom in schakelprogramma De student zal zich eerst via de IB-Groep moeten vooraanmelden voor een studie aan de TU/e. Deze gegevens worden door de IB-Groep doorgegeven aan de TU/e. De student kan aangeven dat hij zich wil aanmelden voor een schakelprogramma.de studenten die worden toegelaten tot het schakelprogramma worden ingeschreven in de bacheloropleiding, met als kenmerk schakelprogramma. Of de student ook daadwerkelijk toelaatbaar is tot het schakelprogramma wordt vervolgens gecontroleerd door de faculteit. Zodra ze het volledige schakelprogramma hebben afgerond, kunnen ze worden toegelaten tot een masteropleiding. Op dit moment wordt binnen de TU/e nog gezocht naar mogelijkheden om deze studenten toch al in de gelegenheid te stellen een aantal vakken te volgen voordat ze het schakelprogramma hebben afgerond. Dit om te voorkomen dat studenten een langdurige periode geen studievoortgang kunnen boeken. 1 3

14 ONDERWIJS heeft. De verkorte opleiding moest de garantie bieden dat de afstudeerders aan het eind van het programma de stof van vijf jaar wisten, zegt Van Ouwerkerk. Nu moeten we ze klaar stomen om aan een master te beginnen. We geven ze geen bachelordiploma, dat hebben ze al. We geven ze alleen een toelating tot de masteropleiding. Van Ouwerkerk verwacht dat er meer HTSers voor een master zullen kiezen dan voorheen voor de verkorte opleiding. Het voelt FOTO: ROB STORK meer als een vervolgopleiding. Ze zijn tenslotte al ingenieur als ze van de HTS afkomen. Straks worden ze master, dat heeft meer status. Hoewel de praktijk laat zien dat HBO-opleidingen steeds meer gericht zijn op de praktijk en minder op de theorie. De HTS wijkt wat dat betreft steeds meer af van een wetenschappelijke opleiding. De situatie op de arbeidsmarkt heeft grote invloed op de instroom van HTS-ers, zo blijkt. Bij Technische Informatica zie je dat heel sterk, zegt Van Ouwerkerk. Door de krappe arbeidsmarkt stromen er meer HTS-ers in, die na hun afstuderen niet gelijk een baan hebben gevonden. Ook drs.ir. Frens Vonken, coördinator onderwijsontwikkeling bij de Informaticaopleiding van Fontys Hogescholen Eindhoven, ziet een rechtstreeks verband tussen doorstroom en arbeidsmarkt. Het aantal studenten van ons dat een vervolgopleiding kiest lijkt toe te nemen. Nu wordt op individuele basis gekeken hoe de voor- bereiding op de vervolgopleiding eventueel is in te passen. Door overleg over de doorstroomprogramma s wordt dat misschien makkelijker. Bij Fontys wordt gewerkt aan de ontwikkeling van een major-minor structuur voor alle opleidingen. De major omvat de eigenlijke hoofdopleiding, legt Vonken uit. Die wordt verbreed met een of twee minors van een half jaar. In de huidige pilotfase kijken we voor een aantal opleidingen naar de relatie tussen een doorstroomprogramma en een minor. Op termijn liggen hier dus misschien mogelijkheden. Maar zo ver zijn we nog niet. Voorlopig is er vooral op praktisch gebied dus nog genoeg te bespreken voor de coördinatoren van de schakelprogramma s. Maar de intentie is aanwezig, en de eerste programma s gaan draaien. De tijd moet leren of de instroom voor HBO-studenten makkelijker wordt en of de TU/e vers bloed tegemoet kan blijven zien. 0p stage ervaringen van een TU/e-student in het buitenland Meten aan vlammen Jappe Hoeben, student aan de faculteit Werktuigbouwkunde, ThermoFluidsEngineering, CombustionTechnology, verblijft voor een gedeelte van zijn afstuderen in San Diego, Californië, aan het Center for Energy Research (CER) onderdeel van de Faculty of Fluid Mechanics, Combustion and Engineering Physics. Foreman Williams is directeur van het CER, en bekend van door zijn grote bijdrage aan de moderne combustion theory. Ik werk onder professor Kal Seshadri en Dr Reinhard Seiser aan karakterisering van brandstoffen in een niet-voorgemengde counterflow brander. We doen onder andere extinctie en zelfontstekingsmetingen. Ik ben zojuist teruggekomen van mijn stage in San Diego. De laatste dagen waren zeer intensief en tot de laatste dag heb ik hard doorgewerkt. Mijn laatste metingen zijn nog steeds niet op het niveau zoals we het zouden willen, maar het ziet er zeer veel belovend uit. Mijn (ons) doel is gehaald. De vaporizer werkt: extinctie en zelfontstekingsmetingen aan hoog moleculair gewicht koolwaterstoffen (zoals dodecaan en hexadecaan) en brandstofmixen (Diesel en Kerosine) zijn nu mogelijk. Met deze extinctie (en zo dadelijk zelfontstekingsexperimenten) is het mogelijk de chemisch kinetische schema s die gebruikt worden bij numerieke simulaties aan te vullen en te verbeteren. Weer een klein stapje verder in de wetenschap. Voor mij een bijzondere ervaring en een goed gevoel. Met de Counterflowbrander die we voor de experimenten gebruikten konden we bij verschillende temperaturen meten en met verschillende samenstellingen van de brandstof experimenteren. Afgelopen maanden waren een bijzondere ervaring. De werkomgeving is bijzonder multicultureel, promovendi van overal ter wereld werken hier met een droom, de beste worden (en rijk worden, de Amerikaanse droom leeft nog steeds). Ik heb veel geleerd over andere culturen in Verenigde Staten, ik begrijp nu een beetje de Amerikaanse politiek. Hoogpunten tijdens mijn stage waren de bezoeken van de vele Jappe Hoeben (tweede van rechts)met zijn tijdelijke collega s in San Diego. bekende en beroemde mensen. Zoveel grote namen in de verbrandingswereld komen langs in de groep of stoppen even tijdens hun vakantie in San Diego om bij te praten en nieuwe ideeën te bedenken. John Fenn, Nobelprijswinnaar Scheikunde 2002 was hier voor een lezing. Zijn presentatie was er een om door een ringetje te halen. Het was een bijzonder spannende tijd. Ik heb kennis gemaakt met nieuwe ideeën en stukjes mee mogen realiseren. 1 42

15 onderwijs nieuws GEEN BINDEND STUDIE-ADVIES Prof.ir. Roel Pieper tijdens het virtuele 3TU-college. De afgelopen maanden heeft de faculteit Bouwkunde zich gebogen over de vraag of een bindend studie-advies ingevoerd zou moeten worden. Doorstroming en studierendement zijn namelijk niet optimaal. Het bestuur heeft besloten om nog geen bindend studie-advies in te voeren. In plaats daarvan gaat de faculteit eerst het onderwijsproces beter reguleren bijvoorbeeld door strengere controle bij het inschrijven op vakken en projecten. Ook moeten studenten eerst de vereiste vakken hebben afgerond voordat ze aan nieuwe kunnen beginnen. Daarnaast wordt het aantal herkansingsmogelijkheden ingeperkt. De toestroom van eerstejaars is groot -een stijging van dertig tot veertig procent wordt verwacht- terwijl het aantal afstudeerders achterblijft. THEATER DOOR LEERLINGEN Twintig leerlingen uit de vierde en vijfde klas van gymnasium Beekvliet uit Sint-Michielsgestel hebben enige tijd geleden voor elkaar shows met natuur- en scheikundeproefjes opgevoerd. In het gebouw N-laag van de faculteit Technische Natuurkunde mochten de leerlingen in twee groepen experimenten doen en kregen ze een les theatervaardigheden. De groep gaat op de eigen school de show nog een keer opvoeren voor de onderbouw. Deze dag was een pilot voor de Stichting Techniekpromotie. In de toekomst zal er meer aan bod komen dan alleen natuurkunde en scheikunde. 3TU-COLLEGE De studenten kunnen beleven hoe het is om manager te zijn. In ieder college krijgen de studenten een opdracht die ze in groepjes van vier of vijf moeten uitwerken. Tevens moeten ze een reactie geven op een stelling die in dat college is gegeven en reageren op de opdrachten van andere groepen. Daarvoor worden de inzendingen op internet gezet. BROCHURES EN SITE TU/e GOED BEOORDEELD Het onderzoeksbureau R&M nam begin dit jaar de vernieuwde voorlichtingssite en -brochures voor studiekiezers onder de loep. Zowel de site als de brochures werd door de ondervraagden met een zeven tot acht beloond. Aan het begin van dit collegejaar heeft het Communicatie Service Centrum (CSC) de voorlichtingssite en -brochures voor studiekiezers vernieuwd. Om te kijken of de aanpassingen het gewenste effect hadden, werden in totaal 44 potentiële studenten uitgebreid ondervraagd door onderzoeksbureau R&M uit Maastricht. Bij het onderzoek naar de website werd bekeken hoe de proefpersonen hun weg weten te vinden op de TU/e-site. Volgens de onderzoekers gebruiken studiekiezers de website meer voor een eerste oriëntatie en kennismaking en verwacht men van de brochures meer diepgang en meer concrete informatie over de opleidingen. NIEUWE NAAM TU/e-OPLEIDING Technische Innovatiewetenschappen moet de nieuwe naam worden voor de bacheloropleiding Techniek en Maatschappij (TeMa) van de faculteit Technologie Management. De gewenste naamsverandering hangt samen met de veranderingen in het kader van de bachelor-master-structuur. De invoering van deze structuur met driejarige bachelor- en tweejarige masteropleidingen, leidde bij de opleiding TeMa tot twee verdiepende masteropleidingen Human Technology Interaction en Technology & Policy. Om bij de instroom van scholieren de bacheloropleiding goed te kunnen profileren past de naam Technische Innovatiewetenschappen beter als Techniek en Maatschappij. Het doel van de bacheloropleiding Technische Innovatiewetenschappen is studenten in staat te stellen zich op academisch niveau te specialiseren in het bestuderen en beïnvloeden van innovatief gedrag in een afgebakend techniekgebied en het daarop kunnen reflecteren. FOTO: BART VAN OVERBEEKE De door de 3 TU s gezamenlijk opgestarte collegereeks Entrepreneuring ging in april van start. Het eerste college werd gegeven vanuit de Universiteit Twente en was op de TU Delft en de TU/e op twee schermen te volgen via videoconferencing. Het virtuele college wordt gegeven door prof. ir. Wim Dik van de TUD, prof.ir. Roel Pieper van de Universiteit Twente en prof.mr.dr.ir. Sicco Santema, hoogleraar van de capaciteitsgroep Organisation, Science and Marketing aan de TU/e, bijgestaan door teams van de eigen universiteiten. In een reeks van tien wekelijkse Engelstalige colleges over het ondernemerschap, moeten de studenten zin in het ondernemerschap krijgen. Visie rector magnificus IR. MOET KENNISONDERNEMER ZIJN Prof.dr. Rutger van Santen pleitte tijdens zijn lezing op de 48ste dies natalis van de TU/e voor een ingenieur die een knowledge entrepreneur moet zijn. Van Santen gaf aan dat het tempo waarin de technologie zich ontwikkelt steeds hoger wordt. Waar vroeger een technologie jarenlang gebruikt werd, waardoor de samenleving uitgebreid de kans had om ervaring op te doen met voor- en nadelen, risico s en gevaren, is de doorloopsnelheid nu korter. Zo kort, dat de mens eerder de stabiele factor lijkt te zijn dan de technologie. Volgens de rector brengt dat verantwoordelijkheid mee voor de kennisondernemer die de ingenieur moet zijn. Het TU/e-programma academische vorming levert de student hier handvatten voor aan, volgens Van Santen. 31 5

16 ONDERZOEK FOTO S: BART VAN OVERBEEKE ONDERZOEKS- PROGRAMMA VAN DE FACULTEIT INDUSTRIAL DESIGN De nog jonge TU/e-faculteit Industrial Design (ID) start volgend studiejaar met de masteropleiding. Deze masteropleiding sluit aan op de driejarige bacheloropleiding Industrial Design. Aan de faculteit is hard gewerkt om het onderzoeksprogramma, dat een belangrijke rol speelt in de masteropleiding, rond te krijgen. Het onderzoek van de faculteit spitst zich toe op interactie en op intelligente producten, systemen en diensten. Met het organiseren van verschillende congressen zet de faculteit zich op de kaart. Venster op de internationale gemeenschap We zijn anderhalf jaar bezig met ons researchprogramma en hebben nu twee groepen, User Centered Engineering (UCE) en Designed Intelligence (DI). Idealiter willen we er nog twee groepen bij hebben: Design Theory and Strategy en Ambient Design, vertelt prof.dr.ir. Loe Feijs, vice-decaan en portefeuillehouder Onderzoek bij ID. Onderzoek doe je om twee redenen, stelt Feijs. De eerste is om een venster te hebben op de internationale gemeenschap, de tweede is om zelf kennis te ontwikkelen. Het eerste punt wordt nogal eens onderschat. Kennis en onderzoek van anderen kun je pas goed lezen als je dat zelf ontwikkelt, als je zelf met dezelfde of vergelijkbare problemen hebt geworsteld. Als zwaartepunt koos de faculteit voor actuele technische ontwikkelingen, intelligente producten, systemen en diensten. Daarvoor werd gekozen op basis van marktonderzoek en gesprekken met captains of industry. Dit zwaartepunt is sterk gerelateerd aan embedded systemen, die bij steeds meer producten worden ingebouwd. Het betreft allerlei netwerken van apparaten en detectoren: audio, video, identificatie en beveiliging, verwarming, et cetera. In de nabije toekomst gaat dit een steeds grotere rol spelen en op dit gebied zijn ook de meeste nieu we ontwikkelingen te verwachten. Het is de techniek van de toekomst, zegt Feijs. De keuze voor deze zwaartepunten, het gegeven dat ID een aparte faculteit is, en het innovatieve onderwijs zorgen voor de profilering ten opzichte van andere opleidingen Industrieel Ontwerpen die in Nederland bestaan. 1 6

17 Internationale conferenties waarmee ID zich op de kaart zet ICEC 2004 (International Conference on Entertainment Computing) Prof.dr. Matthias Rauterberg, die in Duitsland psychologie en informatica (user-system interactie) studeerde, is sinds 1998 hoogleraar voor Human-Communication Technology. Hij is vooral geïnteresseerd in het ontwikkelen van nieuwe instrumenten en interactiestijlen om met computers te communiceren. Het gaat Rauterberg met name om non-verbale, emotionele en onbewuste communicatie. Om op de hoogte te blijven van entertainment computing bezocht hij tijdens conferenties in Japan, Europa of Amerika regelmatig speelhallen met geavanceerde computerspellen. Dit vakgebied kent een heel eigen ontwikkeling vertelt hij en vervolgt met: Komen de meeste computertoepassingen voort uit de academische- of onderzoekswereld, bij entertainment computing heeft de industrie de innovatie ter hand genomen. Voor de duidelijkheid: de game-industrie is nu al groter dan Hollywood en groeit nog steeds. De conferentie, de derde over Entertainment Computing, wordt gehouden onder auspiciën van de International Federation for Information Processing (IFIP). De deelnemers komen vooral uit Japan, Amerika en Europa en de conferentie wordt ook beurtelings in deze landen gehouden. De onderzoekstopics waar deelnemers een paper voor in konden sturen, variëren van Avatars and Virtual Action, Art, Human Factors of Games, Robots and Cyber Pets en Intelligente Board Games. De onderwerpen komen aan bod middels lezingen, poster- en systeemdemonstraties. Er worden ook case-studies gepresenteerd rond de thema s entertainment en edutainment-application. Als deelthema s worden onder meer Culturele Heritage, E-Commerce en E-Learning, Media Systemen Design of Service Robotics genoemd. Waarschijnlijk is er ook een wedstrijd tussen een van Nederlands topschakers en een schaakcomputer. De conferentie is op 1, 2 en 3 september op de TU/e, zie ook Prof.dr.ir. Loe Feijs, vice-decaan en portefeuillehouder Onderzoek. Alleen, er is nog veel werk te doen. Echt intelligent zijn systemen vaak nog niet en de interactie met andere apparaten, systemen en de gebruiker laat nog te wensen over. Pas als ze wel intelligent zijn én adaptief zijn naar de gebruiker, is er sprake van Ambient Intelligence. Als voorbeeld noemt Feijs de verschillende digitale klokjes die iedereen in huis heeft en die allemaal op een andere manier verzet moeten worden als de zomer- of wintertijd aanbreekt. Dat moet beter kunnen. Integratie Het onderzoeksprogramma van Designed Intelligence is de afgelopen anderhalf jaar ontwikkeld en heeft vier thema s: Ambient Culture, Rijke Interactie, Emoties en Flow. De groep Designed Intelligence kent momenteel twee hoogleraren, prof.dr.ir. Berry Eggen en Feijs. De medewerkers komen uit diverse achtergronden; design, werktuigbouw, informatica en elektro- >> Second European Symposium on Ambient Intelligence Ambient Intelligence verwijst naar toekomstige elektronisch verrijkte leefomgevingen, die zich bewust zijn van de aanwezigheid van mensen en daar op een gepaste en betekenisvolle manier op kunnen reageren. Apparaten zullen zodanig veranderen dat ze veel meer op zullen gaan in het alledaagse leven. Hiermee verdwijnt niet de functionaliteit van die apparaten. Maar de nieuwe manier waarop mensen toegang krijgen tot die functionaliteit zal leiden tot een natuurlijker interactie van mensen met systemen. Organisatoren van de conferentie zijn prof.dr.ir. Berry Eggen en dr. Panos Markopoulos, universitair docent bij ID die onder meer bij de University of Londen en Philips Research werkte. De conferentie bestaat uit lezingen, workshops, tutorials en demonstraties van ambient intelligence systemen. Belangrijke sprekers zijn Ted Selker van het MIT Media Lab en Tom Rodden, University of Nottingham. De conferentie kent vier hoofdthema s: 1) Ubiquitous Computing. Apparaten verdwijnen in de omgeving, maar zijn onderling via netwerken met elkaar verbonden. Dit thema behandelt onderwerpen als de benodigde software architectuur, discovery mechanisms en ad-hoc netwerken. 2) Context Awareness. De omgeving wordt zich bewust van de actuele situatie, bijvoorbeeld hoeveel mensen er aanwezig zijn. Ook zal het systeem zich vervolgens op de juiste manier moeten aanpassen. Wat is er technisch nodig om deze systeemeigenschappen te realiseren. 3) Intelligence. Het netwerk moet intelligent reageren op alle verzamelde informatie, zo is de bedoeling. Maar wat is intelligent precies? Hier komen onderwerpen ter sprake als leeralgoritmes, personalisatie en agent-based user interfaces. 4) Natural User System Interaction. Dit onderwerp betreft de interactie met de intelligente omgeving. Vragen die aan bod komen zijn: Hoe moet een apparaat, dat zelf geen gevoelens heeft, die gevoelens of stemmingen herkennen en daarop reageren? De conferentie wordt gehouden van 8 t/m 10 nov. op de TU/e, zie ook: Designing Pleasurable Products & Interfaces Een derde conferentie op het gebied van Designing zal plaatsvinden in januari Het onderwerp spitst zich toe op het ontwerp van Pleasurable products and interfaces. Organisator is dr. Kees Overbeeke, universitair docent. Interactie is niet alleen maar efficiënt, maar ook plezierig en zelfs aantrekkelijk. De centrale vragen zijn hoe dit plezier te formaliseren en te meten is. Een nieuw gebied waarin human factors en design samenkomen. 1 7

18 ONDERZOEK Dr. Panos Markopoulos (links) en prof.dr.ir. Berry Eggen. Feijs: Pas als systemen intelligent zijn én adaptief zijn naar de gebruiker, is er sprake van Ambient Intelligence. Prof.dr. Matthias Rauterberg. maar groter. Die moet die apparaten op elkaar afstemmen in plaats van omgekeerd. De centrale vraag bij User-Centered Engineering (UCE) is wat gebruikers zouden willen en waar ruimte is voor nieuwe producten. De muis en het toetsenbord zullen niet het einde zijn van de ontwikkelingen op computergebied en gebruik. Zo doet prof.dr.ir. Jean-Bernard Martens onderzoek naar nieuwe systemen met meer natuurlijke vormen van interactie, zoals met de hand virtuele objecten oppakken en verplaatsen. Waar de interactie nu grotendeels wordt gedicteerd door de computer, zien we de computer in de toekomst meer als een partner in de interactie tussen mensen. Daarom wordt eveneens onderzoek gedaan naar interactie tussen meerdere mensen en de rol van de computer daarin. techniek. Feijs heeft zelf een gevarieerde achtergrond in elektrotechniek, informatica, bij Philips Research en hij was directeur van het Eindhoven Embedded Systems Instituut (EESI) op de TU/ecampus. Hij is heel benieuwd naar de resultaten van deze kruisbestuiving. Want design is een breed gebied, waar allerlei dingen geïntegreerd worden. Eggen, sinds 2003 full-time hoogleraar bij ID, is afkomstig van Philips waar hij als deskundige op het gebied van menssysteem interactie werkzaam was binnen het Ambient Intelligence researchprogramma. Hij was ook nauw betrokken bij de opzet van het HomeLab van Philips en is nu druk doende om Ambient Culture op te zetten. Het betreft onderzoek naar meerdere intelligente apparaten in één ruimte. Die moeten zich volgens ordelijke protocollen op een fatsoenlijke manier gedragen, zowel naar elkaar als naar de gebruiker toe. Echter, momenteel zijn apparaten nog niet écht intelligent. Als hun aantal toeneemt, hetgeen de ontwikkeling is, wordt de last voor de gebruiker alleen Big Brother Martens: Daarom besteden we ook aandacht aan de privacy, want niet iedereen zal er even blij mee zijn dat computers mensen en hun activiteiten niet alleen herkennen, maar deze informatie ook opslaan. En we willen niet naar een scenario van Big Brother toe. Het ontwerpen van nieuwe systemen roept ook andere vragen op. Waar kunnen gebruikers wel of niet mee omgaan, welke eisen moet je aan (nieuwe) producten stellen en hoe kun je tijdens het ontwerpen vermijden dat je in oude valkuilen valt. Dat stelt ook specifieke eisen aan de evaluatie. Martens: Een ontwerper is meestal zo intensief met (de techniek van) het ontwerp bezig, dat hij niet aan alles tegelijk kan denken, waardoor er gebruikersfoutjes ontstaan. Om die foutjes eruit te halen worden bestaande evaluatiemethodes toegepast en aangepast of er worden nieuwe ontwikkeld, bijvoorbeeld voor kleine kinderen. 1 8

19 ontwerpen nieuws CONTRACTERINGSMETHODIEK Ir. J.F. de Bruijn, inmiddels PDEng, heeft gedurende zijn ontwerpersopleiding Architectural Design Management Systems zijn ontwerpopdracht uitgevoerd bij bouwadviesbureau Van Zanten raadgevende ingenieurs (Zri) in Den Haag. Binnen Zri was een duidelijke methodiek voor het adviseren in het contracteren van uitvoerende partijen slechts beperkt aanwezig. De Bruijn heeft uitgezocht welke beslissingen genomen moeten worden om te komen tot een bepaalde bouworganisatie- of contractvorm. Er is ingespeeld op de ontwikkelingen van procesinnovaties in de bouw: klantgerichtheid, professionalisering van de opdrachtgever en integratie van bouwprocesfuncties. De contracteringsmethoden van Zri zijn getoetst in de praktijk en vervolgens is een ontwerp gemaakt voor een contracteringsmethodiek. De methodiek beschrijft alle handelingen die moeten worden verricht voor advisering in het contracteringsproces. Voor Zri zijn verschillende instrumenten ontwikkeld. GEZONDE ZIEKENHUIZEN Fouten en tekortkomingen in het bouwkundig ontwerp van ziekenhuizen veroorzaken onder meer het Sick Hospital Syndrome. Promovenda Simona di Cicco stelt in haar proefschrift Well Being in Hospitals een reeks bouwtechnische maatregelen voor om dat te voorkomen. Een sterke bevolkingsgroei en een stormachtige ontwikkeling van allerlei sociale, wetenschappelijke en technische zaken hebben de laatste honderd jaar hun uitwerking op de gezondheidszorg en het ontwerp van ziekenhuizen niet gemist. Volgens de Italiaanse onderzoekster Simona di Cicco, werkzaam bij het Istituto Superiore di Sanità in Rome en gepromoveerd bij de TU/e-faculteit Bouwkunde, moeten ontwerpers van ziekenhuizen zich veel meer op de patiënt richten. Ook zouden ze goed moeten kijken naar de geschiedenis van de gezondheidszorg en ziekenhuisbouw en een afweging maken van de voor- en nadelen die daarbij boven water komen. Met kritiek en adviezen die geuit worden door patiënten, de medische staf, de bouwers en de managers, moet ook meer gedaan worden. In het zogeheten SHAWB-model (Supporting Health and Well Being) heeft Di Cicco de criteria ondergebracht die moeten zorgen voor het ontwerp van een gezond ziekenhuis. Duurzaamheid en preventie zijn hierbij de sleutelwoorden. In Eindhoven heeft Di Cicco het Maxima Medisch Centrum onder de loep genomen. Dit ziekenhuis is onlangs ingrijpend gerenoveerd en uitgebreid. In het nieuwe deel zijn ontwerpcriteria toegepast uit het SHAWB-model. KOE OP GRASVELD Cheops, de studievereniging van de faculteit Bouwkunde, vond dat de studenten wel eens iets mochten ontwerpen wat ook daadwerkelijk gerealiseerd zou worden. Daarom werd de ontwerpwedstrijd KOE in het leven geroepen. KOE staat voor Kunstobject, Ontmoetingsplaats Eindhoven. De naam zegt eigenlijk al wat het ontwerp moet worden: het moet leuk zijn om naar te kijken, je moet er elkaar kunnen ontmoeten en het moet een goede plaats zijn voor activiteiten. Het is de bedoeling dat het kunstwerk op het terrein van de TU/e komt te staan. Bij de ontwerpwedstrijd voor studenten worden zo min mogelijk randvoorwaarden vastgelegd. De voorwaarden die er nu zijn, zoals grootte en financiën, liggen ook nog niet definitief vast. Om mee te doen aan de prijsvraag, moet twintig euro inschrijfgeld betaald worden. De ontwerpwedstrijd bestaat uit meerdere onderdelen. De eerste ronde bestond uit lezingen en een kickoff-dag in mei. Tijdens de zomer kan gewerkt worden aan het ontwerp, dat begin september ingeleverd moet worden. De tweede ronde bestaat waarschijnlijk uit een masterclass voor de vijf beste deelnemers uit ronde één. Daarna wordt gekeken naar de realisatie van het winnende ontwerp, waarvoor het CvB van de TU/e wel haar goedkeuring moet geven. Andere titulatuur Het ontwerp van Hugo Lenselink VISIE OP DE ACHTERHOEK De Stichting voor Kunst en Cultuur Gelderland (SKCG) heeft voor Archipuncturale 2004 verschillende architecten, landschapsarchitecten en beeldend kunstenaars bijeen geroepen en gevraagd een visie te ontwikkelen over het gebied rondom de oude IJssel in Gelderland, bij Doesburg. Ook de faculteit Bouwkunde van de TU/e is van de partij. Een groep van vier studenten Architectuur ging met de opdracht aan de slag. Na een grondige analyse hebben de groepsleden ieder een eigen idee uitgewerkt. Het harmonica-huisje van student Hugo Lenselink komt op de tentoonstelling te staan die SKCG houdt van 4 juni tot en met 29 augustus. Lenselink heeft expliciet rekening gehouden met de uiterwaarden, die natuurlijk wel eens onder water kunnen komen te staan. Zijn ontwerp kan in een uiterwaard geplaatst worden. Als het water stijgt, komen de wanden en het plafond van het huisje naar boven. Het klapt als een soort lampion uit. PROFESSIONAL DOCTORATE IN ENGINEERING (PDEng) Recent hebben de drie technische universiteiten in Nederland toestemming gekregen om aan degenen die een postdoctorale ontwerpersopleiding aan de TU Delft, Universiteit van Twente of aan de TU/e hebben afgerond, een andere titel toe te kennen. De nieuwe titel luidt Professional Doctorate in Engineering (PDEng), die achter de naam van de afgestudeerde wordt geplaatst. Deze nieuwe titel is op 1 januari 2004 ingegaan. Reden voor de wijziging in de titulatuur is de invoering van het bachelor-masterstructuur. Doordat studenten na het afronden van een ingenieursopleiding de titel Master of Science (MSc.) mogen voeren, ontstaat verwarring met de oude titel Master of Technological Design (MTD). Het onderscheid tussen de postdoctorale ontwerpersopleidingen en de ingenieursopleidingen kwam niet in de oude titel tot uiting en leidde, zeker ook internationaal, tot verwarring. 1 9

20 ONDERZOEK Spinoza-instituut levert researcher van de toekomst Het Junior Researchers Instituut van de TU/e biedt studenten Scheikundige Technologie en Biomedische Technologie de mogelijkheid al vroegtijdig in hun studie wetenschappelijk onderzoek te doen. Studenten ontwikkelen nieuwe methoden en stoffen. Bovendien verdienen ze er geld mee. Enthousiasme alom over het initiatief van hoogleraar dr. Bert Meijer, dat in de wandelgangen het Spinoza-instituut wordt genoemd. Wetenschappelijke vernieuwing ligt in handen van jonge onderzoekers, zo is de overtuiging van Meijer. Hij sprak die onlangs nog uit in een interview in weekblad Elsevier. Waarom zou een derdejaars student hier geen wetenschappelijk onderzoek kunnen doen, maar twee jaar later na zijn studie plotseling wel? Dat is onzin. Mensen zijn het meest vindingrijk en creatief op jonge leeftijd, aldus Meijer. Topwetenschap is topsport. Keer op keer blijkt dat mensen tussen hun achttiende en vijfentwintigste jaar op hun best zijn. Twee jaar geleden nam hij daarom het initiatief tot de oprichting van het Junior Researchers Instituut, dat zich 2 0