WARMTENETWERK NR 22. HERFST 2015

Transcriptie

1 WARMTENETWERK NR 22. HERFST 2015 MAGAZINE Energie voor de verticale stad Warmtevisie en Programma Warmte van EZ Aanleg warmteneten in bestaande bouw

2 Inhoud 3 Column: een stroom van goed nieuws 4 Warmtevisie markeert ommekeer in beleid EZ 6 Programma Warmte ministerie van EZ 8 Energie voor een verticale stad 11 Warmteplannen en aansluitplicht 13 Aanleg warmtenetten in bestaande bouw 16 Warmtenet Hengelo is partner voor industrie 18 Na Nieuw-Zuid volgen Antwerpen-Noord en Ecluse 19 Koninklijke aandacht voor warmtecentrale De Purmer 20 Introductie elf nieuwe deelnemers 22 Overzicht deelnemers Warmtenetwerk 23 Agenda en colofon Omslagfoto: De Rotterdam van Rem Koolhaas is een van de grootste gebouwen van Nederland en combineert wonen, werken en recreatie. In het EU-programma Celsius Smart Cities waar Rotterdam in deelneemt, staat dit gebouw model als vertical city. foto: Ossip van Duivenbode 2 WARMTENETWERK MAGAZINE

3 Introductie Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland en Vlaanderen. Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmte- en koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied. Meer dan 180 organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk. _ WARMTENETWERK meer comfort met minder fossiele energie Een stroom van goed nieuws Op 2 april stuurde minister Kamp van Economische Zaken zijn langverwachte warmtevisie naar de Tweede Kamer. Het roer gaat in Nederland Aardgasland drastisch om. Kamp wil de rol van aardgas voor verwarming van gebouwen terugdringen ten gunste van warmtenetten die restwarmte en duurzame warmte leveren. Dit is een goed moment om de warmtevoorziening te moderniseren en te verduurzamen, omdat in veel steden het gasnet aan renovatie of vervanging toe is. Ook bereiden we ons hiermee voor op een vermindering van de gaswinning en het in de toekomst anders inzetten van de Nederlandse gasvoorraden, aldus Kamp. Die uitspraak in april werd nog eens versterkt met het besluit van Kamp in juni om de aardgasproductie te beperken tot 30 miljard m 3 in In 2013 was de productie nog 54 miljard m 3. Kamp wil de rol van aardgas voor verwarming van gebouwen terugdringen ten gunste van warmtenetten Inmiddels is op Kamps ministerie een reorganisatie van het Directoraat Energie in gang gezet. Een van de programma s binnen de nieuwe Directie Energieuitdagingen 2020 is Warmte. Dit programma moet de knelpunten voor ontwikkeling van warmtenetten oplossen. Een van de taken is het schrijven van een nieuwe warmtewet. Maar niet alleen de minister kwam in het voorjaar van 2015 met mooie plannen. Er was in deze periode ook een stroom van overeenkomsten om nieuwe projecten te ontwikkelen of bestaande uit te breiden zoals: oprichting van Het Groene Net door warmtebedrijf Ennatuurlijk en de gemeenten Sittard-Geleen, Beek en Stein samenwerkingsovereenkomst voor Regionaal Warmtenet Metropool Amsterdam door 25 partijen met steun van 10 woningcorporaties samenwerking gemeente Hengelo, Ennatuurlijk en Alliander Duurzame Gebiedsontwikkeling voor uitbouw Warmtenet Hengelo en overeenkomst van dit warmtebedrijf met AkzoNobel voor restwarmtelevering samenwerking steden Rotterdam en Leiden voor aansluiting van het warmtenet van Leiden op de Zuid-Hollandse warmterotonde B&W van Groningen besluiten om geld beschikbaar te stellen voor een warmtenet voor het equivalent van tienduizend woningen en een geothermiebron op campus Zernike aanbesteding door Westpoort Warmte (NUON-AEB) van de transportleiding Noorderwarmte onder het IJ door Ook in Vlaanderen komt de ontwikkeling van warmtenetten goed op gang. Zo tekenden stad en provincie Antwerpen met corporatie Woonhaven en netbeheerders Eandis en Infrax een overeenkomst voor een net in Antwerpen-Noord dat gebruik zal maken van restwarmte uit de haven. De warmtesector is in Nederland en Vlaanderen een nieuwe fase ingegaan. De beleidsmakers hebben nu hun hoop op ons gevestigd! _ Klaas de Jong NR 22. HERFST

4 Warmtevisie markeert ommekeer in beleid EZ Forse krantenkoppen leverde de warmtevisie van het ministerie van Economische Zaken in Den Haag op in april. Kabinet wil af van gasverwarming, was de kop in chocoladeletters op de voorkant van Telegraaf en Algemeen Dagblad. Ook de tv-journaals van NOS en RTL gaven een duidelijke boodschap: Nederland schakelt over van gasketels op warmtenetten. Warmtevisie: meer duurzame warmte en restwarmte In zijn brief aan de Tweede Kamer van 2 april schreef minister Kamp: Het kabinet gaat de komende jaren stimuleren dat huizen en bedrijven minder door gas en meer door duurzame warmte en restwarmte worden verwarmd. Zo kan energie worden bespaard en CO 2 -uitstoot worden teruggedrongen. Aandacht voor warmte is nodig. In de brief staat dat bijna zestig procent van alle energie die in Nederland wordt verbruikt, voor de opwek van warmte is: voor bijvoorbeeld de cv-ketel, douchen of afwassen. Maar ook voor de hoge temperaturen die nodig zijn voor productie in de industrie. In bijna heel Nederland wordt hiervoor nu gas gebruikt. Dit is een goed moment om de warmtevoorziening te moderniseren en te verduurzamen, omdat in veel steden het gasnet aan renovatie of vervanging toe is. Veel van deze opgewekte warmte gaat nu nog verloren en kan nuttiger worden ingezet. Dat kan bijvoorbeeld door restwarmte uit de industrie via een warmtenet aan te bieden aan huishoudens en bedrijven. Dit bespaart energie én levert tot 75 % minder CO 2 -uitstoot op ten opzichte van een huishouden met een cv-installatie. De kansen die warmtetechnologie biedt voor de toekomst moeten we niet laten liggen. aldus Kamp. Kamp kondigde in de brief een hervorming aan van de wet- en regelgeving voor warmtelevering om knelpunten voor de ontwikkeling van warmtenetten weg te nemen. Zo wordt gewerkt aan een nieuw marktmodel voor onder andere warmtenetten, zodat de markt voor duurzame warmte meer gaat lijken op de markten voor elektriciteit en gas. Dit draagt bij aan de leveringszekerheid en zorgt voor een toekomstbestendige warmtevoorziening. Dit is een goed moment om de warmtevoorziening te moderniseren en te verduurzamen, omdat in veel steden het gasnet aan renovatie of vervanging toe is. Ook bereiden we ons hiermee voor op een vermindering van de gaswinning en het in de toekomst anders inzetten van de Nederlandse gasvoorraden, aldus Kamp. 4 WARMTENETWERK MAGAZINE

5 Knelpunten bij restwarmte Voor duurzame warmte heeft EZ de SDE+ als financieel instrument om projecten haalbaar te maken. Minister Kamp onderkent als knelpunt voor de toepassing van restwarmte uit de industrie het lage financiële rendement van dergelijke projecten. Een tweede knelpunt bij restwarmte is het verkrijgen van voldoende leveringszekerheid als er maar één warmtebron aanwezig is. Voor het eind van het jaar zal er een Energierapport gepubliceerd worden waarin het potentieel voor warmtelevering in kaart wordt gebracht. Nieuwe marktmodellen en financiering Het kabinet wil het potentieel van verduurzaming van de warmtevoorziening maximaal benutten. Regelgeving mag niet belemmerend werken. Omdat de bestaande warmtewet zich onvoldoende leent voor de gewenste ontwikkeling komt er een nieuwe wet. De financieringsmogelijkheden van warmtenetten hangen af van een groot aantal factoren. Samen met marktpartijen gaat EZ een rekenmodel ontwikkelen dat de integrale business case van warmtenetten in kaart brengt. Verder voert de ACM onderzoek uit naar het rendement van bestaande netten. Voor het eind van het jaar moeten rekenmodel en rendementsmonitor gereed zijn. Minister Kamp verzamelt samen met schoolkinderen brandstof voor de afvalenergiecentrale ARN bij de opening van de warmteleiding van ARN naar de Waalsprong in Nijmegen. Regelgeving mag niet belemmerend werken Bestuur Warmtenetwerk: vijfhonderd procent groei Een kwantitatief doel is nog niet duidelijk omschreven, stelt het bestuur van Warmtenetwerk, maar in de tekst wordt gesproken over twintig procent van de woningen: een potentieel dat 1 á 2 miljoen woningequivalenten omvat. Dit getal wordt door Warmtenetwerk onderschreven en betekent een meer dan vervijfvoudiging van de huidige situatie. Dat vraagt om een stevige uitvoeringsagenda en bijbehorend instrumentarium en een trendbreuk met de huidige lijn. De volledige tekst van de reactie van het bestuur is gepubliceerd op _ NR 22. HERFST

6 Programma Warmte ministerie van EZ Het Ministerie van Economische zaken (EZ) heeft in juli voor de sector energie een nieuwe opzet gekregen. Warmte speelt een belangrijke rol in de nieuwe organisatie. Drs. Tjalling de Vries, programma leider warmte en drs. Mark Driessen, projectleider warmtewet, gaan intensief aan de slag met de warmtesector. 6 WARMTENETWERK MAGAZINE

7 Waarom was er een nieuwe opzet nodig voor de energiesector? De Vries: Door de groei van duurzame energie en het Energieakkoord liep de oude organisatiestructuur niet meer goed. Om de doelstellingen van het Energieakkoord te halen was een andere opzet nodig waarin de knelpunten in het beleid effectiever kunnen worden aangepakt. Er zijn drie nieuwe energiedirecties: Markten & Innovatie, Energie & Omgeving en Energie-uitdagingen Daarnaast is er nog een dienst Groningen voor de problematiek rondom de aardgaswinning. De directie Energie-uitdagingen 2020 is verantwoordelijk voor de overheidstaken in het Energieakkoord. Het Programma Warmte is onderdeel van Energie-uitdagingen Warmtesector pakt graag nieuwe activiteiten op Is het Programma Warmte gericht op huishoudelijke markt of zakelijke? De Vries: We richten ons op alle sectoren: woningen, utiliteit, industrie en glastuinbouw. Het zijn verschillende markten maar ze moeten allemaal hun bijdrage leveren aan de doelstellingen van het Energieakkoord. Een van jullie taken is een nieuwe warmtewet. Is het niet lastig uit te leggen waarom er zo snel al een nieuwe warmtewet nodig is? Driessen: Minister Kamp heeft in zijn brief over de warmtevisie aan de Tweede Kamer uitgelegd waarom dat nodig is. EZ heeft een inventarisatie gemaakt van knelpunten voor de ontwikkeling van warmtedistributie. Die knelpunten raken aan de fundamenten van de huidige warmtewet. Daarnaast gaan de ontwikkelingen in de warmtesector snel. Het is zaak om daar op aan te sluiten en de sector heldere speelregels te geven. Een nieuwe wet is daarom veel beter dan met allerlei lapmiddelen proberen de huidige wet te verbeteren. Is warmte nieuw voor jullie? De Vries: Warmte is niet nieuw voor EZ. De warmtevisie die dit voorjaar uitkwam, laat zien hoe betrokken EZ is bij dit onderwerp. Zelf werk ik nu vier jaar bij de directie energie waar ik me heb bezig gehouden met de elektriciteitsmarkt en netbeheer. Ik ben ook betrokken geweest bij de totstandkoming van het Energieakkoord waarin warmte een grote rol speelt. Driessen: Ik zit alweer negen jaar bij de directie energie en ben betrokken geweest bij de onderwerpen energiemarkt, regulering, netbeheer gas en elektriciteit en het Energierapport. Daar komt straks weer een nieuwe versie van. Het schrijven van een nieuwe warmtewet vind ik een prachtige opdracht. Wat is jullie eerste indruk van de warmtesector? De Vries: Ik heb veel enthousiaste mensen gesproken. Er is nu echt sprake van een omslag in de warmtesector van aardgas naar duurzame warmte en restwarmte. Een veelbelovende ontwikkeling. In de komende tijd ga ik verder in gesprek met stakeholders om de markt optimaal te leren kennen. Driessen: Het is mij in de gesprekken met de sector opgevallen dat men graag nieuwe activiteiten wil ontwikkelen. Er liggen dan ook veel kansen bij warmte om te verduurzamen en te besparen. Wat zijn de eerste acties in het Programma Warmte? Driessen vertelt dat er een bureau is ingeschakeld om de knelpunten in de warmtesector te evalueren en bouwstenen aan te dragen voor een nieuw marktmodel voor de warmtesector. EZ heeft de opdracht voor deze taken gegeven aan Ecorys. Wat is de langetermijnvisie voor warmte van EZ? De Vries: Onze eerste taak is het behalen van de doelen van het Energieakkoord voor 2020 en Op de langere termijn zal de rol van aardgas sterk veranderen. In 2050 zal er hoogstwaarschijnlijk geen aardgas meer worden gebruikt om gebouwen te verwarmen maar alleen nog gas voor hoogwaardige toepassingen. De doelstelling van EZ voor 2050 is een klimaatneutrale energievoorziening die veilig, betrouwbaar en betaalbaar is. _ Mark Driessen (l) en Tjalling de Vries (r) NR 22. HERFST

8 Energie voor een verticale stad Wekelijks meren er enorme cruiseschepen af aan de Wilhelminapier. Het is een mooie herleving van de Rotterdamse Kop van Zuid waar ooit de schepen van de Holland Amerika Lijn vertrokken. Het monumentale gebouw uit 1917 van deze roemruchte rederij staat er nog maar wordt volledig overschaduwd door enorme futuristische torens en de Erasmusbrug. De Rotterdam is de nieuwste aanwinst van de Kop van Zuid en tegelijk een van de hoogste en grootste gebouwen van Nederland. Het is een verticale stad met woon-, werk- en recreatiefuncties. Een uitdagend bouwproject Het ontwikkelingstraject van het door Rem Koolhaas getekende markante gebouw kende enkele grote crises. De voorbereiding startte in 1998 maar na de aanslag van 9/11 legde men het project stil totdat in 2006 een herstart werd gemaakt. Ondanks de financiële crisis van 2008 werd in 2009 met de bouw begonnen. Vier jaar later op 15 november 2013 exact om uur was een van de grootste en hoogste gebouwen van Nederland gereed. De bouw van m 2 vloeroppervlak op een grondoppervlak van m 2 was een technisch en logistiek kunststukje. Er waren tot achthonderd man gelijktijdig aan het werk op dit kleine stukje grond aan het water en dat vergde een heel strakke planning van kranen en liften en aanvoer van materiaal. De projectontwikkelaar eiste een heel duurzaam gebouw en dat is bereikt met een aantal zaken: mengen van verschillende functies voor sociale cohesie, ondergrondse fietsenstalling, bereikbaarheid met openbaar vervoer, aansluiting op warmtenet, Maaswaterkoeling en biowkk. De energievoorziening heeft een voorbeeldfunctie. Binnen het Europese programma Celsius Smart Cities is De Rotterdam het proefproject The Vertical City. Ook de heat hub van 50 MW in Rotterdam is een proefproject binnen dit Europese programma dat zich richt op de ontwikkeling van warmte- en koudenetten. De energievoorziening van De Rotterdam heeft een Europese voorbeeldfunctie Groene warmte van Rozenburg De Rotterdam is aangesloten op het Rotterdamse warmte net van Eneco. Het merendeel van de warmte komt via een zestien kilometer lang leidingtracé van de afval energiecentrale van AVR op Rozenburg. Maar bij vrieskou 8 WARMTENETWERK MAGAZINE

9 heeft De Rotterdam dan ook niet maar wel wekt men zelf groene warmte en elektriciteit op met een wkk op biodiesel. De wkk heeft een elektrisch vermogen van 250 kw maar wordt vanwege de hoge brandstofkosten en de logistieke problemen van de brandstoflevering maar beperkt ingezet. kan de warmte ook komen van de warmtekrachtcentrale van E.On aan de Capelseweg. De warmte van het Rotterdamse warmtenet is deels hernieuwbaar en zorgt voor een grote reductie van de emissie van CO 2. Uit het oogpunt van milieu en energie besparing is deze warmte veel gunstiger dan mogelijk is met elektrisch aangedreven warmtepompen. Die foto: Ossip van Duivenbode De warmte uit het Rotterdamse net bespaart meer CO 2 dan een elektrische warmtepomp Slimme aansluiting op warmtenet De appartementen en het hotel in De Rotterdam vragen een aanvoertemperatuur van het water in het warmtenet van minstens 70 graden. Dat is nodig om warm tapwater te kunnen bereiden zonder gevaar voor legionella. Voor de twee kantoortorens is een veel lagere watertemperatuur mogelijk. De ingenieurs van Eneco Warmte & Koude hebben handig gebruik gemaakt van dit verschil om een zo laag mogelijke temperatuur van het water te bereiken dat naar het warmtenet teruggaat. De kantoren zijn aangesloten op de retourleiding van het warmtenet. NR 22. HERFST

10 De drie schroefkoelachines zijn ondergebracht in de kelder in twee geluiddempende omkastingen. Koelen met rivierwater De Rotterdam ligt aan de Maas en koelen met Maaswater ligt dan ook voor de hand. Bij Eneco Warmte & Koude hebben ze al de nodige ervaring opgedaan met gebruik van rivierwater voor koeling. Die praktijkervaring is verwerkt in De Rotterdam. Er is een speciaal persluchtsysteem om de filters voor het Maaswater schoon te houden en daarnaast zijn er technieken geïnstalleerd om de aangroei van mossels tegen te gaan. Eneco heeft ervaring met het gebruik van brak Maaswater voor koeling In een groot deel van het jaar is de koudevraag laag en is het Maaswater koel. Het koudenet in De Rotterdam wordt dan via een warmtewisselaar afgekoeld door het Maaswater. In de zomer is de koudevraag hoog en is het Maaswater 15 tot 25 graden. Dat is te warm voor het koudenet maar wel ideaal voor de afvoer van warmte uit de condensors van koelmachines. Hoe lager de condensatietemperatuur des te minder energie vraagt de koel compressor. Daarom ook wordt het Maaswater rechtstreeks door de condensors gevoerd. Carrier, de fabrikant van de machines, heeft daartoe speciale pijpen van een legering van koper met nikkel gemaakt die bestand zijn tegen het brakke Maaswater. Het totale koelvermogen is 6 MW. De koelmachines leveren gekoeld water van 6 graden waardoor de ventilatielucht s zomers kan worden ontvochtigd en de warmtewisselaars een lage luchtweerstand hebben. Dat vermindert weer het stroomverbruik van de ventilatoren. Koudenet voor Kop van Zuid? De koudecentrale van De Rotterdam is ruim bemeten en heet bovendien ruimte voor nog meer koelmachines. Dat is een bewuste keus van Eneco. De ontwikkeling van de Kop van Zuid is nog niet voltooid. Op dit kleine stukje grond zullen nog meer torens verrijzen. Het is de opzet om de gebouwen op het schiereilandje in de Maas met elkaar te koppelen door een koudenet. Zo n net maakt het mogelijk om de voorzieningen in De Rotterdam zoals het Maaswatersysteem optimaal te gebruiken en ruimte te besparen in de nieuwe torens. _ Aanvoerleiding van Maaswater naar de warmtewisselaar voor vrije koeling en de condensors van de koelmachines. 10 WARMTENETWERK MAGAZINE

11 Warmteplannen en aansluitplicht Een gemeente kan in het kader van het Nederlandse Bouwbesluit van 2012 aansluiting op een warmtenet verplichten in een bepaald gebied. Wie een gelijkwaardig alternatief heeft, kan vrijstelling krijgen van deze verplichting. Er is in de praktijk de nodige verwarring ontstaan over de definitie van gelijkwaardigheid. Marinke Israëls van Nauta Dutilh en Wim Mans van Innoforte publiceerden in het Nederlands Tijdschrift voor Energierecht nummer 1 van 2015 een verhelderend artikel waarvan hieronder een samenvatting. Waarom een warmteplan? Het beleid van bijna alle gemeenten is gericht op een beter milieu en een verlaging van de uitstoot van broeikasgassen en van emissies die schadelijk zijn voor de gezondheid zoals NO x en fijn stof. Als blijkt dat in een bepaald gebied veel winst te behalen valt met distributie van duurzame warmte of van restwarmte dan kan een gemeente een warmteplan voor dat gebied opstellen. Doel van het warmteplan is om een verantwoorde exploitatie van het net mogelijk te maken. Daartoe is het nodig dat een minimaal aantal aansluitingen op het net wordt gehaald. Voordat het Bouwbesluit 2012 van kracht werd namen verschillende gemeenten een aansluitplicht op een warmtenet in de lokale bouwverordening op. Dat is nu niet meer mogelijk maar moet in het warmteplan worden opgenomen. Het warmteplan zorgt ervoor dat de regie weer bij de gemeente komt te liggen. De gemeente moet een bepaalde periode voor de werking van het warmteplan vaststellen waarbinnen de aansluitplicht geldt. Het gelijkwaardigheidsbeginsel blijft wel staan maar wordt ingekaderd in een helderder toetsing. Individuele bouwers kunnen dus onder de aansluitplicht uit komen door zich te beroepen op gelijkwaardigheid. Wat is gelijkwaardigheid? Over de term gelijkwaardigheid is al snel veel discussie ontstaan. Aan welke voorwaarden moet het alternatief voldoen om dezelfde milieuvoordelen en energiebesparing te bereiken als het warmtenet? Gaat het om een gelijkwaardige energieprestatie van alleen de woning of om het primair energieverbruik van de gehele warmteketen? Mag je als alternatief voor een aansluiting op een warmtenet de duurzaamheid met PV-panelen voor zonnestroom invullen en hoe toets je dat? Inkadering Het is aan de gemeente om in het warmteplan een toetsing vast te leggen voor de gelijkwaardigheid. De gemeente maakt een afbakening binnen de functionele eisen van het Bouwbesluit. Daarbij is de eindsituatie van het warmtenet het uitgangspunt voor de vergelijking. De mogelijkheden voor inkadering van de gelijkwaardigheidstoets zijn: A de gebouwgebonden opwekking van warmte wordt op basis van energiezuinigheid vergeleken met het warmtenet B de gebouwgebonden opwekking van warmte èn het warmteverbruik van het alternatief worden samen op energiezuinigheid vergeleken met het warmtenet C het geheel van gebouwgebonden opwekking van warmte en elektriciteit en verbruik van warmte en elektriciteit plus gebiedsgebonden opwekking van elektriciteit wordt vergeleken met hetzelfde gebouw op een warmtenet maar met een andere set aan overige maatregelen. Bij optie A is een alternatief pas gelijkwaardig als het opwekrendement van de eigen warmtebron net zo goed is als die van het warmtenet. Bij optie B kan de eigen warmtebron een slechter rendement hebben dan het warmtenet maar kan dit worden gecompenseerd door verlaging van de warmtevraag bijvoorbeeld door extra isolatie. Bij optie C wordt elektriciteit meegenomen in de vergelijking en kan bijvoorbeeld een grote windturbine in het gebied compensatie bieden voor slechtere warmtebronnen. Dat is wat wonderlijk want er is nauwelijks sprake van een fysieke koppeling tussen gebouw en windturbine waardoor er voor een warmtenet geen sprake meer is van een eerlijke vergelijking. Het is dan ook logischer voor een gemeente om zich te beperken tot de warmteketen zoals wordt gedaan in optie B of het opwekrendement voor warmte in optie A. Deze laatste optie is een scherpe begrenzing die minder recht doet aan de ketengedachte van het Bouwbesluit. In het artikel in het Nederlands Tijdschrift voor Energierecht gaan Mans en Israëls verder in op de consequenties van de keuze van de afbakening en op de juridische mogelijkheden voor gemeenten om deze keuzes te kunnen maken. Het artikel is op te vragen bij Warmtenetwerk. NR 22. HERFST

12 A opwekking gebied gebouw verbruik warmte Primair energieverbruik Centraal in de berekening van de gelijkwaardigheid staat het zogenaamde Equivalente Opwekkings elektriciteit Rendement ofwel EOR. Voor het warmtenet wordt met de EOR het primaire energieverbruik van de warmtebron bedoeld inclusief het energieverbruik van pompen en met verrekening van de warmteverliezen van het net. B opwekking gebied gebouw verbruik Het is kortom het verbruik aan primaire energie voor een eenheid warmte geleverd aan de deur van een woning. warmte De berekening van de EOR wordt gemaakt voor de definitieve vorm van het warmtenet. elektriciteit De Duitse EEG kent onvoorwaardelijke aansluitplicht op warmmtenet C opwekking gebied gebouw verbruik In optie A vergelijkt men de EOR van het warmtenet met de eventuele eigen warmtebron, bij B EOR + warmtevraag met alternatief en bij C EOR van zowel warmte als elektriciteit en vraag van beide met het alternatief. De EOR is een term die uit de voorlopige Energie prestatienorm voor Maatregelen op Gebiedsniveau (EMG) komt. In de zomer van 2015 is het concept voor een definitieve NEN-norm van de EMG gepubliceerd. Daarin is de term EOR vervangen door de Primaire Energie Factor (PEF). Duitsland en Denemarken Een verplichte aansluiting op een warmtenet is niet een unieke Nederlandse regeling. Andere EU-staten kennen soortgelijke en soms strengere regelingen. Zo kunnen in Duitsland gemeentebesturen op basis van de Duitse variant van de Warmtewet, de Erneurbare Energie Wärmegesetz (EEWärmeG), een onvoorwaardelijke aansluitplicht voor nieuwe gebouwen vastleggen. In de Duitse tegenhanger van de EPC, de EnergieEinsparVerordnung (EnEV) mag alleen gebouwgebonden productie van duurzame elektriciteit worden verdisconteerd voor zover deze niet het elektriciteitsgebruik voor de klimaatinstallaties (voor bijvoorbeeld een warmtepomp) overtreft. In Denemarken gaat men nog verder. Gemeenten hebben hier zelfs de bevoegdheid om ook bestaande gebouwen binnen een periode van negen jaar verplicht aan te sluiten. _ EMG wordt NEN-norm warmte elektriciteit Met de Energieprestatienorm voor Maatregelen op Gebiedsniveau (EMG) kan de invloed van een collectief energiesysteem worden verrekend in de energieprestatie van de aangesloten gebouwen (EPG). Sinds 2011 is de EMG beschikbaar als voornorm. Na een herziening krijgt de EMG de status van een NEN-norm. De wijzigingen betreffen o.a aanpassingen in de bepaling van de distributieverliezen van warmteen koudenetten, een andere waardering van wkk en toevoeging van de waardering van biobrandstoffen en van biogasnetten. Belanghebbenden kunnen tot 15 november 2015 commentaar indienen op het normontwerp. Daarna wordt NEN 7125 gepubliceerd. 12 WARMTENETWERK MAGAZINE

13 Aanleg warmtenetten in bestaande bouw Er was grote belangstelling voor het seminar over de aanleg van warmtenetten in de bestaande bouw dat Warmtenetwerk organiseerde op 21 mei in Dordrecht. De locatie was perfect gekozen. Het Energiehuis, een tot cultureel centrum verbouwde energiecentrale, is vorig jaar aangesloten op het warmtenet van Dordrecht en heeft met Ketel 1 een prachtig auditorium met 146 zitplaatsen, net genoeg voor de 140 deelnemers. Periode van sterke groei Gijs de Man, voorzitter van Warmtenetwerk, gaf in zijn openingsrede aan dat restwarmte en duurzame warmte een heel groot aandeel hebben in de doelstelling van het Energieakkoord. We hebben lang moeten wachten op de Warmtevisie van het Ministerie van EZ maar dat heeft geleid tot een beter resultaat, aldus De Man. Bij het ministerie heeft men nu ook een helder beeld van mogelijkheden en nog aanwezige knelpunten. De warmtesector staat nu voor een periode van sterke groei. Warmterotonde Zuid-Holland Zuid-Holland liet een analyse maken van de maatschappelijke kosten en baten van 20 Petajoule hernieuwbare warmte. Dat levert voor een periode van vijftig jaar tegenover 4,5 miljard euro kosten 7 miljard euro aan baten. Helaas vallen de baten deels buiten de keten, aldus Maya van der Steenhoven, directeur van het Projectbureau Warmte en Koude Zuid-Holland. Ondanks allerlei knelpunten krijgt de ontwikkeling naar een provinciale warmterotonde, ooit het Grand Design genoemd, wel degelijk vorm. In Zuid-Holland heeft het projectbureau samen met de gemeenten hard gewerkt aan warmteplannen en is men ook druk bezig aan campagnes voor de bevolking. Het is jammer dat er juist bij duurzame energie zoveel verwarring gesticht wordt door mensen die belang hebben bij een bepaalde optie. We hebben alle opties hard nodig, aldus Van der Steenhoven. Het aansluiten van een aantal appartementenflats vereiste wel de medewerking van woningcorporaties Dordtse samenwerking Dordrecht is in Nederland een van de grote praktijkvoorbeelden voor de aanleg van een warmtenet in bestaande bouw. De sleutel tot het succes is samenwerking, stelde Roosmarijn Sweers van gemeente Dordrecht. In 2007 kwam het rapport Industriële restwarmte Drechtsteden uit. Dat rapport liet zien dat er veel warmte beschikbaar was en na het verschijnen van het rapport meldde een partner met heel veel restwarmte zich bij de gemeente. Dat was HVC, een intergemeentelijk afvalbedrijf met centrales in Alkmaar en Dordrecht. Het klikte tussen gemeente en HVC. En toen de warmteleverancier instemde met de door Dordrecht verlangde reductie van CO 2 en een korting op de warmteprijs voor de inwoners kon men samen aan de slag. NR 22. HERFST

14 Warmtenet in een dorp Warmteprojecten in de bestaande bouw zijn niet alleen iets voor grote steden. Het kan ook in dorpen. Het warmtenet in het Groningse Marum is een mooi praktijkvoorbeeld. Het net is een initiatief van de gemeente Marum maar bij de aanbesteding in 2007 bleek dat het project niet rendabel was. Het bedrijf Bioforte kreeg in 2008 de kans om het project te herontwikkelen. Herontwikkeling met kostenbewuster ontwerp en lokale samenwerking maakte warmtenet in Marum haalbaar De oorspronkelijke opzet was gericht op een warmtenet voor nieuwbouwgebieden maar de berekeningen lieten zien dat een net naar een aantal over de stad verspreide nieuwbouwwijken economisch niet haalbaar was. Gelukkg gaf men de moed niet op maar ging rekenen aan een opzet waarin ook de bestaande bouw werd betrokken. Dat bleek een haalbare oplossing. Het aansluiten van een aantal appartementenflats vereiste wel de medewerking van woningcorporaties. Ook hier lukte de samenwerking: Woonbron en Trivire besloten mee te doen. De samenwerking kreeg op het seminar gestalte door een knap kunststukje: Robert Crabbendam van HVC, Marleen van de Kamp van Trivire en Roosmarijn Sweers waren in hun gezamenlijke presentatie van een half uur keurig in balans. Martin de Kuiper van HVC liet in zijn presentatie over praktijkervaringen bij de aanleg van het net in Dordrecht zien hoe belangrijk de medewerking van de gemeente is. In een oude stad kom je van alles tegen als je gaat graven. Door goed samen te werken, los je onverwachte problemen op. De gemeente heeft ook een belangrijke rol in de communicatie met de burgers als het gaat om tijdelijke verkeershinder vanwege graafwerkzaamheden. Voor grote obstakels als spoorwegen en drukke wegen maakt men gebruik van gestuurde boringen om de leidingen zonder graafwerk aan te leggen. Han Beckmann van Bioforte legde uit hoe men tot een rendabele opzet kwam. Dankzij uitgekiend ontwerp kon men de investeringen met 20 % verlagen en door een slimme inpassing bij de warmteklanten kon men de afzet van warmte met twintig procent verhogen. Bovendien zag Bioforte kans om de operationele kosten te verlagen door voor de houtaanvoer gebruik te maken van een regionale dienst. In het voorjaar van 2012 werden warmtecentrale en warmtenet gerealiseerd. De centrale bestaat uit een houtketel en een warmtebuffer. Het hout wordt geleverd door agrarische natuurverenigingen in de omgeving. Het warmtenet is 1,5 km lang en verbindt de centrale met negen grotere warmteklanten. De praktijkervaringen zij bijzonder gunstig. Dankzij de op afstand regelbare afleversets wordt dit groene net optimaal gebruikt. Het aandeel duurzame warmte is vrijwel 100 % aldus Beckmann. De warmtecentrale in Marum met ondergrondse houtopslag. 14 WARMTENETWERK MAGAZINE

15 ... Een stoeptegel markeert in Dordrecht gebouwen die op het warmtenet zijn aangesloten; hier plaatst wethouder Rik van der Linden een tegel bij Schouwburg Kunstmin. Zakelijke klanten belangrijk In Dordrecht worden niet alleen woningen aangesloten maar ook grote zakelijke klanten. Crabbendam noemde als voorbeelden het ziekenhuis en de gevangenis maar ook het Energiehuis. Gemeente Dordrecht laat voor zover mogelijk haar eigen gebouwen aansluiten waaronder het stadskantoor. In het Groningse Marum zijn alle klanten zakelijk. Han Beckmann van Bio Forte stelde dat het zwembad essentieel was voor de haalbaarheid van het warmtenet. Klaas de Jong vroeg de deelnemers of ze zich verdiept hadden in de argumenten voor zakelijke klanten om op een warmtenet aan te sluiten. Dat bleek nog best lastig. Veel kantoren hebben een WKO met een elektrisch aangedreven warmtepomp. De Jong liet zien dat een door stadswarmte aangedreven absorptiewarmtepomp prima te combineren is met een WKO. Voor de afnemer geeft die combinatie lager verbruik en lagere energiekosten. Voor de exploitant van het warmtenet is het grote voordeel een veel gelijkmatiger levering van warmte door het jaar heen. _ Het openluchtbad in Marum zorgt voor een gelijkmatiger afzet van warmte over het jaar. De presentaties van het seminar zijn te bekijken op: NR 22. HERFST

16 Warmtenet Hengelo is partner voor industrie Met de levering van warmte aan Eaton gaat onze omzet drastisch omhoog, vertelt Wim Goosen van Warmtenet Hengelo met gepaste trots. De productiehallen en kantoren van Eaton, het vroegere Holec, tellen m 2 vloeroppervlak. Het is niet de enige grootzakelijke klant voor dit jonge warmtebedrijf. Het ROC van Twente was de allereerste klant en men levert ook aan het Twentebad terwijl er nu gewerkt wordt aan aansluiting van het bedrijf Galvano. De overeenkomst met AkzoNobel en containerterminal CTT op 19 februari 2015 is de grote klapper die verdere expansie van het warmtebedrijf mogelijk maakt. Restwarmte van AkzoNobel De zoutfabriek van AkzoNobel is enkele jaren geleden met een stoomleiding verbonden met de afvalenergiecentrale van Twence. Die koppeling heeft geresulteerd in een enorme vermindering van het aardgasverbruik van de zoutfabriek. Maar wat aan stoom de fabriek ingaat, komt er uiteindelijk als restwarmte toch ook weer uit. AkzoNobel loost tot nu toe zoveel warmte dat je er heel Hengelo mee zou kunnen verwarmen. Het beschikbare warmtevermogen is 120 Megawatt. Maar de benutting van deze restwarmte is niet zo eenvoudig. De temperatuur van het koelwater bedraagt slechts 40 graden en tussen de fabriek en de stad ligt het Twentekanaal. Het was een technische en financiële uitdaging. Uiteindelijk zijn oplossingen gevonden waarbij voor het financiële deel steun van provincie Overijssel en de EU doorslaggevend waren. Op 19 februari 2015 tekende wethouder Elferink namens gemeente Hengelo een overeenkomst met Akzo Nobel en met Combi Terminal Twente (CTT). Akzo Nobel heeft zich in deze overeenkomst vastgelegd op een termijn van vijftien jaar voor warmtelevering waarmee de continuïteit is verzekerd. Combi Terminal Twente is eerste afnemer van restwarmte van AkzoNobel CTT is met de ondertekening van deze tripartite-overeenkomst de eerste afnemer van Warmtenet Hengelo voor de restwarmte van Akzo Nobel. CTT is een ideale afnemer want dit bedrijf kan de warmte van 40 graden rechtstreeks gebruiken in haar vloerverwarming. Aanbesteding backbone met BVP De gemeenteraad van Hengelo heeft op 24 juni ingestemd met de aanleg van de ruggengraat, de backbone, van het warmtenet: een warmtetransportleiding van Akzo Nobel naar de wijk Hart van Zuid. Daar heeft het warmtebedrijf al meer dan vijfhonderd woningen aangesloten en hier zullen de grote uitbreidingen van het net komen. Projectleider Raymond Frank licht toe dat Warmtenet 16 WARMTENETWERK MAGAZINE

17 Hengelo bij ontwerp en uitvoering werkt op basis van Best Value Procurement (BVP). Deze methode gaat uit van de meeste waarde voor de laagste prijs. Bij BVPprojecten is de opdrachtnemer voor de zaken die worden uitbesteed in the lead. Aanbieders krijgen zo de kans om hun expertise optimaal in te zetten. Alliander en Ennatuurlijk partners Twee toezeggingen waren cruciaal voor de beslissing van de gemeenteraad op 24 juni om ja te zeggen tegen de investering van 14 miljoen euro in de backbone. De eerste was de samenwerkingsovereenkomst die op 5 juni werd gesloten met warmtebedrijf Ennatuurlijk en Alliander Duurzame Gebiedsontwikkeling. De tweede was de toezegging van de provincie Overijssel van een bijdrage van 4 miljoen euro in de investeringen. Energiesprong bij Eaton In 1907 begon Floris Hazemeijer met de ontwikkeling van schakelmateriaal voor elektrische installaties in een oude textielfabriek. In 2003 nam Eaton het bedrijf over dat inmiddels Holec heette en vanuit verschillende panden in Hengelo werkte. Eaton besloot alle activiteiten te concentreren op een nieuwe locatie. Voor een duurzame energievoorziening voor het nieuwe complex schakelde men Warmtenet Hengelo in. Het warmtebedrijf kreeg als taak om niet alleen de warmtevraag duurzaam in te vullen maar ook de elektriciteitsbehoefte. Om gebruik te kunnen maken van steun van het innovatieprogramma Energiesprong moest men ervoor zorgen dat minstens 45 procent van het totale energieverbruik uit hernieuwbare bronnen uit de directe omgeving komt. Frank vertelt dat men in eerste instantie biogas van de rioolwaterzuivering van Hengelo wilde gebruiken maar wegens onvoldoende beschikbaarheid een andere oplossing moest zoeken. Voor de stroomvoorziening realiseerde Warmtenet Hengelo uiteindelijk een overkapping van het parkeerterrein met pv-panelen. Het oppervlak is met meer dan m 2 indrukwekkend. Voor de levering van duurzame warmte bouwde men een warmtecentrale met twee houtgestookte ketels van elk 600 kw, een warmtebuffer met een inhoud van 27 m 3 water en een in de buffertank geïntegreerde hulpketel. Het hout wordt door Bruins en Kwast geleverd. Dit bedrijf voldoet aan de eis van het programma Energiesprong dat het hout binnen een afstand van tien kilometer van Eaton wordt gewonnen. Uit de monitoring moet blijken of het aandeel duurzame energie in de praktijk wordt gehaald. Meindert Smallenbroek, directeur Bouwen bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties kon bij een bedrijfsbezoek op 4 december 2014 in elk geval al constateren dat er een indrukwekkend project was gerealiseerd door Warmtenet Hengelo. Het eerste begin van een warmtenet op bedrijventerrein Westermaat is een feit Op 6 februari 2015 werd de warmtecentrale officieel in gebruik genomen door gedeputeerde Eddy van Hijum van de provincie Overijssel. Inmiddels is ook het naastgelegen bedrijf Galvano aangesloten op de warmtecentrale waarmee het eerste begin van een warmtenet op bedrijventerrein Westermaat een feit is. Daarmee maakt Warmtenet Hengelo nog eens duidelijk dat men niet alleen mikt op woningen, scholen en kantoren maar ook op de industrie. _ Het dak over het parkeerterrein van Eaton is bedekt met m 2 pv-panelen. NR 22. HERFST

18 Na Nieuw Zuid volgen Antwerpen-Noord en Ecluse De Vlaamse minister Annemie Turtelboom en de Antwerpse schepen Nabilla Ait Daoud legden op 28 april symbolisch de eerste leiding voor het warmtenet op Nieuw Zuid, het eerste warmtenet van Antwerpen. De stad gaat op volle kracht verder. Op 30 juni tekende men een overeenkomst voor een warmtenet in Antwerpen-Noord. Warmtenet Noord - Situatieschets Woonwijk Nieuw Zuid Achter het Antwerpse Justitiepaleis, in het verlengde van de gedempte Zuiderdokken en de Scheldekaaien, bouwt ontwikkelaar Triple Living de duurzame woonwijk Nieuw Zuid. Stad Antwerpen en de projectontwikkelaar werden het eens over een collectieve en duurzame warmtevoorziening voor tweeduizend woningen, winkels en kantoren in deze nieuwe wijk. Na een aanbesteding heeft Stad Antwerpen aan een consortium bestaande uit Veolia, IVEG, AWW en Indaver de concessie verleend voor het exploiteren van het warmtenet. Het consortium opereert onder de naam warmte@zuid. Het net in deze nieuwbouwwijk wordt het grootste warmtenet van België volgens Sam Verbelen, energiedeskundige bij de stad Antwerpen. Bij de ontwikkeling is nog een belangrijke uitbreiding voorzien naar grote bestaande gebouwen in de omgeving zoals het Paleis van Justitie. De tijdelijke warmtecentrale en de hoofdleiding voor het net zijn al gerealiseerd. Het net is ontworpen door Rotterdam Engineering en de aannemer is Marconi Oranje.... Havenwarmte voor woonwijken Antwerpen-Noord Benutting van de restwarmte van het havengebied van Antwerpen met daarbij ook de afvalenergiecentrale van ISVAG is al jaren onderwerp van onderzoek. Er is genoeg warmte om meer dan vijfduizend woningen te verwarmen in de noordelijke wijken van de stad. Dat is financieel ook haalbaar gebleken. Daarom heeft stad Antwerpen een alliantie gevormd die moet leiden naar realisatie van warmtenet Antwerpen-Noord. Op 30 juni tekenden Stad Antwerpen, Provincie Antwerpen, corporatie Woonhaven en netbeheerders Eandis en Infrax een samenwerkingsovereenkomst voor warmtenetten in de bestaande woonwijken Luchtbal, Rozemaal en Luithagen en Logistiek Park Schijns. 18 WARMTENETWERK MAGAZINE

19 Warmtenet Noord - Aanpak Stoomnet voor Waaslandhaven ECLUSE is de naam van het stoomnetwerk dat ontwikkeld wordt in de Antwerpse Waaslandhaven. Dit stoomnet wordt een sluis van groene energie. De stoom zal worden geleverd door de waste-to-energycentrales van Indaver en Sleco. Zes bedrijven tekenden op 8 mei een intentieverklaring voor afname van de groene stoom: Lanxess, Monument Chemical, ADPO, Ashland, De Neef Chemical Processing en Phenol dat nu al stoom afneemt. Netbeheerder Infrax investeert in het stoomnet. Frank Vanbrabant, CEO Infrax: Door te investeren in dit stoomnet leveren we een belangrijke bijdrage aan een duurzame toekomst. Koninklijke aandacht voor warmtecentrale De Purmer Koning Willem-Alexander opende op 13 maart officieel biowarmtecentrale De Purmer. Deze centrale heeft vier houtgestookte ketels met een totaal vermogen van maar liefst 44 Megawatt. Staatsbosbeheer levert de brandstof: ton houtsnippers die vrijkomen bij het onderhoud aan de bossen. Dankzij de nieuwe centrale is de warmte van de klanten van Stadverwarming Purmerend nu op jaarbasis voor 80 % uit hernieuwbare bron. Voorheen kwam de warmte van een gasgestookte warmtekrachtcentrale. NR 22. HERFST

20 Introductie elf nieuwe deelnemers In de eerste helft van 2015 hebben elf organisaties zich aangemeld als deelnemer aan Warmtenetwerk. Albrand Albrand is een Nederlandse fabrikant van vloerverwarmingssystemen en warmteverdelers waaronder verschillende modellen voor stadsverwarming en ook vierpijpsnetten met koudelevering. Albrand levert producten voor zowel woningprojecten als utiliteit. Het hoofdkantoor is gevestigd in Didam en de fabriek in Aalten. IOK De Intercommunale Ontwikkelingsmaatschappij voor de Kempen (IOK) heeft een Groene Kempen als doelstelling. Het samenwerkingsverband van de Kempense gemeenten is actief op diverse gebieden van energie in gebouwen tot mobiliteit en natuurbeheer; voor de afvalvoorziening is er IOK Afvalbeheer. IOK is coördinator voor het project Kempen2020, een convenant van de Kempense gemeenten om de uitstoot van CO 2 met 20 % te reduceren in Ook is IOK partner in het Efro-project 910 voor de ontwikkeling van diepe geothermie in de Kempen. Dit project staat onder coördinatie van Vito. APV Benelux APV is een onderdeel van SPX Flow Technology. Het bedrijf vervaardigt pompen, afsluiters, mengers en warmtewisselaars voor diverse toepassingen, waaronder warmteterugwinning, winning van koude en warmte uit meren en aquifers, warmteopslag en complete warmtestations voor warmtenetten. Het hoofdkantoor voor de Benelux is gevestigd in Erpe-Mere. Bosch Thermotechnology Bosch Thermotechnology integreert internationale en regionale thermotechnologie-merken zoals Bosch, Buderus, Junkers en Nefit. Binnen de Bosch Groep met bijna medewerkers is Bosch Thermotechnik GmbH de producent van verwarmingsproducten en boilers. De producten van Bosch Thermotechnology zijn huishoudelijke en industriële ketels, warmwaterboilers, warmtepompen, zonneboilers en warmtekrachtinstallaties met een elektrisch vermogen van 50 kw tot meer dan 2 MW. Het hoofdkantoor voor België is gevestigd in Aartselaar. Itron Itron is wereldwijd toonaangevend op het gebied van technologie en diensten om op een duurzame manier om te kunnen gaan met energie en water. Het bedrijf levert oplossingen voor het meten, beheren en analyseren van energie- en waterverbruik. Naast meet- en regelapparatuur voor elektriciteit, gas, water en thermische energie, bevat het portfolio communicatiesystemen, software, adviesdiensten en beheer. Met duizenden medewerkers wereldwijd ondersteunt Itron ruim achtduizend klanten in meer dan honderd landen. In Nederland is het bedrijf al sinds 1858 actief. Itron bedient de Nederlandse markt vanuit zijn vestiging in Dordrecht. In België is Itron Contigea gevestigd in Brussel. Rombouts Kunststof Techniek Rombouts Kunststof Techniek BV maakt leidingsystemen, vaten en vormstukken van thermohardende en thermoplastische kunststoffen. Rombouts ontwikkelde voor Gasunie het PUPP lining system, een polypropyleen beschermlaag voor grote stalen leidingen. Het bedrijf is gevestigd in Tholen. 20 WARMTENETWERK MAGAZINE