DE AMBACHTSHEERLIJKHEID VAN HILLEGERSBERG

Transcriptie

1 DE AMBACHTSHEERLIJKHEID VAN HILLEGERSBERG door MR. DR. L. DE GOU DE gemeente Rotterdam is tot het midden van de vorige eeuw in het bezit geweest van enkele ambachtsheerlijkheden, waaronder ook de ambachtsheerlijkheid van Hillegersberg, Bergschenhoek en Rotteban, in dit artikel verder kortheidshalve de ambachtsheerlijkheid van Hillegersberg genaamd. Wat was eigenlijk een ambachtsheerlijkheid? Een ambachtsheerlijkheid ontstond in de middeleeuwen, indien de landsheer het schoutambt in een bepaald territoir - in het westen des lands gewoonlijk ambacht geheten - vervreemdde en dit ambt daardoor erfelijk in andere handen overging. De eigenaar van het schoutambt was dus heer van het schoutambt in het ambacht geworden, werd ambachtsheer en zijn rechtsgebied werd ambachtsheerlijkheid geheten. Werd aanvankelijk het overheidsgezag door de schout alleen uitgeoefend, allengs werd hij in de uitoefening van dit overheidsgezag bijgestaan door allerlei functionarissen zoals burgemeesters, schepenen, heemraden, weesmeesteren e.a., wier benoemingsrecht hem bij de verkrijging van het erfelijk schoutambt eveneens door de landsheer verleend was, hetzij later langs legale of illegale weg verkregen was. Ook zorgde hij er wel voor de andere regalia op den duur hetzij uitdrukkelijk hetzij stilzwijgend in handen te krijgen. Tot deze overige regalia behoorde een grote verscheidenheid van rechten. Het is vrijwel ondoenlijk een volledige opsomming van alle heerlijke rechten te geven. Wij noemen slechts het recht van de wind - d.i. het recht van de ambachtsheer om met uitsluiting van ieder ander windmolens te hebben -, veerrechten, tolrechten, rechten van aanwas en opwas, naastingrecht, weide-, pooten plantrechten, jachtrechten, visrechten, het recht van zwaandrift - d.i. het recht om met uitsluiting van ieder ander zwanen te houden - enz. enz. De uitoefening van al deze rechten leverde oudtijds de ambachtsheer niet onaardige periodieke inkomsten op. Bovendien was het gewoonte om de naam van de ambachtsheerlijkheid aan zijn geslachtsnaam toe te voegen, het wapen van de ambachtsheerlijkheid 136

2 als hartschild in zijn familiewapen op te nemen en 's zondags met zijn gezin de kerkdienst bij te wonen, gezeten in de z.g. Herenbank van de kerk. Het is duidelijk, dat ten tijde der Republiek het bezit van een heerlijkheid aan de opkomende regentenfamilies de nodige luister kon bijzetten met als gevolg een levendige handel in ambachtsheerlijkheden tegen hoge prijzen. De Bataafse omwenteling maakte aan al deze heerlijke genoegens een wreed einde. De Nationale Vergadering bepaalde immers in art. 24 van de Staatsregeling van 1798: 'Alle eigenlijk gezegde heerlijke regten waardoor aan een byzonder persoon zou worden toegekend eenig gezag omtrent het bestuur in eenige stad, dorp of plaats, of de aanstelling van deze of gene ambtenaaren binnen dezelve, worden zonder eenige schaevergoeding, voor altijd vernietigd.' Deze opheffing zonder schadevergoeding was overigens in flagrante strijd met art. 40 van dezelfde Staatsregeling dat bepaalde: 'Niemand kan van het geringste gedeelte van zijn eigendom beroofd worden dan alleen op voorwaarde eener billijke schaevergoeding.' En voorzover men van oordeel mocht zijn, dat de heerlijke jacht- en visrechten en het recht van de wind door art. 24 ongedeerd waren gebleven bepaalde art. 27 nog: 'Alle burgers hebben ten allen tijde het regt om met uitsluiting van anderen op hunnen eigen of gebruikten grond te jagen te vogelen en te visschen' en art. 53, dat iedere burger het recht heeft 'zoodanige fabriek of trafiek op te rigten of zoodanig eerlyk bedrijf aan te vangen, als hij verkiezen zal.' Deze situatie bleef ongewijzigd in de Staatsregelingen van 1801 en 1805 en in de Constitutie van Gelukkig voor de ambachtsheren bracht koning Willem I bij Souverein Besluit van 26 maart 1814 ook op het gebied van de heerlijke rechten een heerlijke restauratie ten aanzien van het benoemingsrecht en de jacht- en visrechten, al was het dan niet in gelijke omvang als vóór 1798, omdat het benoemingsrecht van de hogere functionarissen slechts beperkt werd tot het maken van een voordracht en alleen het benoemingsrecht van de lagere beambten teruggegeven werd. De Grondwetsherziening van 1848 bracht daarna weer een opschudding onder de ambachtsheren teweeg. In het voor deze heren beruchte artikel 4 der Additionele Bepa- 137

3 lingen stond namelijk te lezen: 'De Heerlijke Regten, betreffende voordragt of aanstelling van personen tot openbare betrekkingen zijn afgeschaft. De opheffing der overige Heerlijke Regten en de schadeloosstelling der eigenaren kunnen door de wet worden vastgesteld en geregeld.' Op die schadeloosstelling zitten de ambachtsheren nu sedert 1848 nog steeds te wachten, niettegenstaande ook de grondwet van 1848 in artikel 147 bepaalde dat niemand van zijn eigendom ontzet kon worden dan ten algemenen nutte en tegen voorafgaande schadevergoeding. Langzamerhand zijn de ambachtsheren ook tot een van de vergeten groepen onzer samenleving geworden. Nochtans blijven zij natuurlijk erop vertrouwen, dat dit eens door de regering gegeven woord waar gemaakt zal worden! Het benoemingsrecht van personen tot openbare ambten werd dus in 1848 definitief afgeschaft. De overige heerlijke rechten zijn nadien gedeeltelijk bij verschillende wetten opgeheven, soms wel, soms niet tegen schadevergoeding. Het Heerlijke Jachtrecht werd bij de Jachtwet van 1923 afgeschaft, de Heerlijke Veerrechten werden nader geregeld in de Veren wet van 1921 en de patronaats- of collectierechten werden zonder schadevergoeding bij de Grondwetsherziening van 1922 afgeschaft. Toch zijn er nog verschillende heerlijke rechten zoals plantrechten en visrechten blijven bestaan, evenals het oude gebruik om het wapen van de ambachtsheer lij kheid als hartschild in het familiewapen op te nemen en wordt nog steeds door vele ambachtsheren de naam van de ambachtsheerlijkheid als eigendomsaanduiding aan de geslachtsnaam toegevoegd. Ten onrechte is wel eens betoogd, dat de ambachtsheerlijkheden door de afschaffing van het benoemingsrecht vermeld in het reeds genoemde art. 4 van de Add. Bep. van de Grondwet van 1848 te niet zijn gegaan. Volkomen terecht heeft dan ook nog zeer onlangs prof. mr. J. Ph. de Monté ver Loren *) betoogd, dat een heerlijkheid eerst te niet is gegaan, nadat het laatste uitoefenbare heerlijke recht is komen te vervallen. Hoe zit het nu met de ambachtsheerlijkheid van Hillegersberg? Over de vroegste periode is reeds door Chr. van den Berg in het Rotterdamsch Jaarboekje *) een en ander beschreven. De jongste 138

4 geschiedenis moge hieronder volgen. In de tweede helft van de 16de eeuw kwam de ambachtsheerlijkheid in handen van de Magistraat van Rotterdam. Dat de Magistraat van Rotterdam er reeds toen veel aan gelegen geweest zal zijn om de heerlijke rechten en met name het benoemingsrecht in de aangrenzende ambachtsheerlijkheden uit te oefenen is zonder meer duidelijk. Met het oog op de toekomstige Europoort-politiek kunnen we zonder meer zelfs zeggen, dat het getuigde van ver vooruitziende visie. De toenmalige Rotterdamse Magistraat zal dan ook wel alles in het werk gesteld hebben om de ambachtsheerlijkheid van Hillegersberg in handen te krijgen. Op welke wijze dat geschied is, is nog steeds in de nevelen der historie verborgen en het zou de moeite waard zijn hierover nog eens een nader archiefonderzoek te doen instellen. Van den Berg twijfelt in zijn voormelde artikel aan de rechtmatigheid der inbezitneming door Rotterdam. Het Rotterdamse Gemeentebestuur beriep zich in antwoord op een desbetreffende vraag van de Gouverneur van Zuid-Holland d.d. 16 september 1818 op een koopacte van 14 februari Helaas is deze koopacte onvindbaar. In ieder geval staat wel vast dat de Rotterdamse Magistraat zich sedert 1576 als ambachtsheer van Hillegersberg heeft gedragen tot het midden van de vorige eeuw. Toen de Grondwetswijziging van 1848 een einde maakte aan het heerlijke benoemingsrecht van overheidsfunctionarissen was het bezit van de ambachtsheerlijkheid voor het Rotterdamse Gemeentebestuur blijkbaar niet meer zo interessant en besloot het tot verkoop daarvan over te gaan. Dit besluit tot verkoop van de heerlijkheid van Hillegersberg werd door de Gemeenteraad van Rotterdam op 24 november 1851 genomen en door Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland op 17 december van hetzelfde jaar goedgekeurd. De verkoop zou door publieke veiling dienen te geschieden, waarbij aan de koper de heerlijkheid overgedragen zou worden met alle de ap- en dependentiën, gerechtigheden, privileges en titels uit de vroegere verlij- en opdrachtsbrieven en verdere bescheiden voortspruitende; evenwel werden door het Gemeentebestuur van Rotterdam uitdrukkelijk van de verkoop uitgesloten 139

5 en aan zich voorbehouden de tienden, de wegentollen, de visrechten benevens de hiervoren reeds vermelde door artikel IV van de Additionele Bepalingen van de Grondwetswijziging van 1848 in het vooruitzicht gestelde schadeloosstelling wegens de afschaffing van het benoemingsrecht tot openbare betrekkingen. De verkoop vond plaats bij openbare veiling en toewijzing resp. op 21 en 28 juli 1853 ten overstaan van notaris J. C. Paats te Rotterdam aan ds. Jan Jacob van Voorst te Amsterdam. Ds. van Voorst verkocht de heerlijkheid 9 juli 1861 ten overstaan van notaris H. A. J. Amija Esser te Amsterdam aan mr. P. G. J. Hoog van ter Aar, rechter in de arrondissementsrechtbank en lid van de stedelijke Raad van Rotterdam. Mr. Hoog van ter Aar overleed kinderloos te Rotterdam 16 augustus 1867, na bij testament op 2 mei 1862 zijn echtgenote tot universeel erfgename benoemd te hebben ten overstaan van notaris J. van Vollenhoven jr. te Rotterdam. Zijn weduwe - Louisa Eleonora Constantia van Ingen - liet de heerlijkheid publiek veilen. De veiling en toewijzing vonden plaats te Rotterdam resp. op 26 februari en 4 maart 1868 ten overstaan van notaris C. E. M. Plemp aldaar aan Leendert Pieter Ie Sage ten Broek, ontvanger der successierechten te Rotterdam, zich verder noemende en schrijvende L. P. Ie Sage ten Broek van Hillegersberg, waartoe hij als eigenaar der heerlijkheid de bevoegdheid had. De minister van Justitie had namelijk bij rondschrijven van 15 februari 1859 aan de officieren van justitie bericht, dat zolang men eigenaar van een ambachtsheer lij kheid was, daartegen geen bezwaar bestond. Le Sage ten Broek van Hillegersberg overleed kinderloos te Rotterdam 11 december 1894, na bij testament op 3 januari 1894 ten overstaan van notaris A. C. van Wijngaarden te Rotterdam zijn echtgenote Paulina Johanna Stoop tot universeel erfgename benoemd te hebben. Zijn weduwe overleed te Arnhem 13 november 1916, na bij testament 24 september 1914 ten overstaan van notaris Koopman te Rotterdam aan jonkheer ingenieur Paul Tieleman Marie Stoop, ingenieur eerste klasse in dienst van de gemeente 's-gravenhage de heerlijkheid te hebben gelegateerd. De afgifte van dit legaat geschiedde door de executeur testamentair mr. P. J. van Wijngaarden, notaris te Rotterdam, op 27 april 1917 bij notariële acte, verleden ter overstaan van notaris A. C. de Wilde te Arnhem, aan de legataris - zich sedertdien noemende en schrij- 140

6 vende Stoop van Hillegersberg - die zonder mannelijke nakomelingen 17 december 1943 te Trins bij Steinach am Brenner in Oostenrijk overleden is. Ten overstaan van notaris jhr. G. J. Stoop te Alphen aan de Rijn werd daarna 22 maart 1949 de heerlijkheid Hillegersberg door Johanna Geertruida Maria Petronella Everdina de Vries, douairière jhr. ir. Paul Tieleman Marie Stoop van Hillegersberg overgedragen aan mr. dr. Leonard de Gou, in dezen optredende als gemachtigde van zijn vader Martinus Hendrik de Gou, kassier van de Gemeentelijke Hypotheekbank te 's-gravenhage. Laatstgenoemde overleed te 's-gravenhage 4 januari 1958, waarna de heerlijkheid in het bezit kwam van zijn universeel erfgenaam bij versterf, voornoemde mr. dr. Leonard de Gou, burgemeester van Venlo en lid van de Eerste Kamer der Staten Generaal. 1) Maandblad 'Het Personeel Statuut', jaargang 1961 pag en Maandblad 'De Nederlandsche Leeuw', jaargang 1961 kol ) Rotterdamsch Jaarboekje 1938 pag HOFFELIJKHEID... DEN Municipaal Van Winden aan den schout zoo als te meermalen is geschied afvragende wanneer er Reekening van het Ambacht zal werden gedaan, als meede wanneer hij verantwoording van zijn ontvangene verponding zal doen, off zulks niet meer dan tijd wierd dat hij viesie van zijn gaarboek gaff, is hem door den schout toegevoegt: 'Als gij er op staat, zal ik U het boek laten zien, dog off gij er in kijkt is net zoo veel als off er een os in den Bijbel kijkt'. (Lossetftfwte&ewm^, // #e«<fe voor //i Ae/ /teso/wtfeooefc tfer Mw/HC/pfl/i7eiï vort ft7/ <rc6er, ) 141