Hof van Cassatie van België

Transcriptie

1 13 DECEMBER 2010 C F /1 Hof van Cassatie van België Arrest Nr. C F 1. B. G. en 2. D. D., eisers, vertegenwoordigd door mr. François T Kint, advocaat bij het Hof van Cassatie, tegen V. M., verweerster, vertegenwoordigd door mr. Jacqueline Oosterbosch, advocaat bij het Hof van Cassatie.

2 13 DECEMBER 2010 C F /2 I. RECHTSPLEGING VOOR HET HOF Het cassatieberoep is gericht tegen een arrest, op 23 juni 2009 gewezen door het hof van beroep te Bergen. De zaak is bij beschikking van 18 november 2010 van de eerste voorzitter verwezen naar de derde kamer. Voorzitter Christian Storck heeft verslag uitgebracht. Advocaat-generaal met opdracht Philippe de Koster heeft geconcludeerd. II. CASSATIEMIDDEL De eisers voeren volgend middel aan : Geschonden wettelijke bepalingen - artikel 149 van de Grondwet ; - de artikelen 745bis, 915bis, 3, eerste en tweede lid, en 1134 van het Burgerlijk Wetboek ; - de artikelen 1287, derde en vierde lid, zoals ze gesteld waren vóór de opheffing van het voormelde vierde lid door artikel 31 van de wet van 27 april 2007, die op 1 september 2007 in werking is getreden, en 1288bis van het Gerechtelijk Wetboek ; - algemeen rechtsbeginsel van het ambtshalve optreden van de rechter, dat hem verplicht uit eigen beweging de juiste rechtsregel op het hem voorgelegde geschil toe te passen. Aangevochten beslissingen Het arrest vernietigt het beroepen vonnis, behalve in zoverre het de vordering van de verweerster heeft aangenomen, wijzigt het en zegt voor recht, bij wege van nieuwe beschikkingen, dat er moet worden overgegaan tot het opmaken van de rekeningen en tot de vereffening-verdeling van de nalatenschap van wijlen V. B., zegt voor recht dat de verweerster, overeenkomstig artikel 915bis, 1, van het

3 13 DECEMBER 2010 C F /3 Burgerlijk Wetboek, over het voorbehouden erfdeel van de overlevende echtgenoot in de nalatenschap van de overledene beschikt, verwijst de partijen naar de notarissen B. en B. om over te gaan tot de verrichtingen betreffende de nalatenschap van wijlen V.B. en beveelt, bij gebrek aan overeenstemming tussen de partijen, de verkoop van de niet gevoeglijk te verdelen goederen uit de nalatenschap, op grond dat wijlen V.B., na te hebben aangenomen dat de echtgenoten sinds augustus 2004 gescheiden leefden, de verweerster uit zijn nalatenschap had geschrapt, dat de partijen een procedure van echtscheiding door onderlinge toestemming hadden ingeleid bij een op 31 mei 2005 neergelegd verzoekschrift, en dat V.B. zich vrijwillig van het leven heeft beroofd vóór de eerste verschijning in de echtscheidingsprocedure. Het arrest beslist wat volgt : «Het beginsel van de voorbehouden rechten van de overlevende echtgenoot is vastgelegd in artikel 915bis, 1, van het Burgerlijk Wetboek ( ). Van dat beginsel kan echter worden afgeweken in de gevallen bedoeld in artikel 915bis, 3, eerste en tweede lid (...) ; Welnu, (de eisers) vermelden zowel het eigenhandig testament van V.B. van 1 september 2004, waarin hij preciseert : Ondergetekende, V.B., verklaart het vruchtgebruik waarop mijn vrouw recht heeft, zoveel mogelijk te beperken. Indien ik aan de wettelijke voorwaarden voldoe, schrap ik het volledig'. Tevens maken zij gewag van de voorafgaande overeenkomsten die de echtgenoten B. V. op 10 maart 2005 hebben gesloten : overeenkomstig artikel 1287, derde lid, van het Gerechtelijk Wetboek, komen de echtgenoten overeen dat, indien een van hen zou overlijden vóór het vonnis dat hun echtscheiding definitief uitspreekt, de overlevende echtgenoot met betrekking tot de nalatenschap van de vooroverledene, met ingang van de eerste verschijning, geen van de rechten zal kunnen doen gelden die aan de overlevende echtgenoot worden toegekend door de artikelen 745bis en 915bis van het Burgerlijk Wetboek" ; Er moet evenwel een onderscheid worden gemaakt tussen de respectieve situaties, bedoeld in artikel 915bis, 3, eerste en tweede lid, van het Burgerlijk Wetboek, die betrekking hebben op de mogelijkheid om te onterven, ofwel bij testament, onder bepaalde voorwaarden van scheiding, ofwel bij overeenkomsten die aan een echtscheiding door onderlinge toestemming voorafgaan. Wanneer, zoals in dit geval, vóór de echtscheiding

4 13 DECEMBER 2010 C F /4 door onderlinge toestemming overeenkomsten zijn gesloten, bepaalt artikel 915bis, 3, derde lid, van het Burgerlijk Wetboek ondubbelzinnig dat de onterving bij testament niet meer van toepassing is (...). Hieruit moet te dezen worden afgeleid dat het eigenhandig testament van V.B., waarin hij te kennen geeft dat hij zijn echtgenote wil onterven, voor zover de wet dat mogelijk maakte, geen enkele uitwerking kan krijgen [omdat] er vóór de echtscheiding overeenkomsten door onderlinge toestemming zijn gesloten, voor zover die overeenkomsten zelf uitwerking kunnen krijgen (...) ; Aangezien de voorafgaande overeenkomsten van 10 maart 2005 vóór het overlijden zijn gesloten en zelfs zijn neergelegd op de griffie van het gerecht dat van de zaak heeft kennisgenomen, moeten zij uitwerking krijgen wat betreft de regeling van de nalatenschap, maar die uitwerking moet wel conform de tekst zijn die in die overeenkomst is ingevoegd. Welnu, volgens de tekst van de voorafgaande overeenkomsten mag de overlevende echtgenoot slechts daadwerkelijk onterfd worden indien een van de echtgenoten 'te rekenen van de datum van de eerste verschijning' komt te overlijden ; Tot besluit moet dus worden gezegd dat de verweerster alleen maar haar voorbehouden rechten als overlevende echtgenoot kon verliezen indien het overlijden ten vroegste op 4 juli 2005 had plaatsgevonden en niet, zoals te dezen, twee dagen eerder", Het arrest beslist voorts wat volgt : "De (in de voorafgaande overeenkomsten) gebruikte bewoordingen lijken trouwens vrij goed de wil van V.B. weer te geven. Zijn zelfmoord toonde trouwens aan dat hij de nakende echtscheiding niet verdroeg, zodat hij niet wenste dat die echtscheiding zijn erfrechtelijke gevolgen zou krijgen voordat de procedure onvermijdelijk was geworden, dus vóór de datum van de eerste verschijning".

5 13 DECEMBER 2010 C F /5 Grieven Artikel 745bis, 1,van het Burgerlijk Wetboek bepaalt wat volgt : "Wanneer de overledene afstammelingen, geadopteerde kinderen of afstammelingen van deze achterlaat, verkrijgt de langstlevende echtgenoot het vruchtgebruik van de gehele nalatenschap. Wanneer de overledene andere erfgerechtigden achterlaat, verkrijgt de langstlevende echtgenoot de volle eigendom van het deel van de eerststervende in het gemeenschappelijk vermogen en het vruchtgebruik van diens eigen vermogen". Artikel 915bis van hetzelfde wetboek bepaalt het volgende : " 1. Niettegenstaande elke andersluidende bepaling verkrijgt de langstlevende echtgenoot het vruchtgebruik van de helft van de goederen van de nalatenschap. 2. (...) In geval van feitelijke scheiding van de echtgenoten heeft [het] vruchtgebruik [van het onroerend goed dat het gezin tot voornaamste woning diende en van het daarin aanwezige huisraad] betrekking op het onroerend goed waarin de echtgenoten hun laatste echtelijke verblijfplaats hadden gevestigd en op het daarin aanwezige huisraad, op voorwaarde dat de langstlevende echtgenoot daar is blijven wonen of tegen zijn wil [verhinderd] werd dat te doen en de toewijzing van dit vruchtgebruik voldoet aan de eis van billijkheid. ( ). 3. De rechten bedoeld in paragrafen 1 en 2 kunnen bij testament aan de langstlevende echtgenoot worden ontnomen, indien de echtgenoten op de dag van het overlijden sinds meer dan zes maanden gescheiden leefden en indien de erflater, voor zijn overlijden, bij een gerechtelijke akte als eiser of als verweerder een afzonderlijk verblijf had gevorderd en voor zover de echtgenoten na die akte niet opnieuw zijn gaan samenwonen. Deze bepaling is niet van toepassing indien de echtgenoten de overeenkomst bedoeld in artikel 1287, derde lid, van het Gerechtelijk Wetboek tot stand hebben gebracht".

6 13 DECEMBER 2010 C F /6 Krachtens laatstgenoemde bepaling moeten de echtgenoten die besloten hebben tot echtscheiding door onderlinge toestemming over te gaan, vóór die echtscheiding overeenkomsten sluiten waarin zij, met name, moeten vaststellen wat zij zijn overeengekomen met betrekking tot de uitoefening van de rechten bedoeld in de artikelen 745bis en 915bis van het Burgerlijk Wetboek, voor het geval één van hen zou overlijden vóór het vonnis of het arrest waarbij de echtscheiding definitief wordt uitgesproken. Datzelfde artikel bepaalde echter, in een vierde lid dat pas is opgeheven bij artikel 31 van de wet van 27 april 2007, dat op 1 september 2007 in werking is getreden, zodat die bepaling van toepassing is op het geschil tussen de partijen, dat "deze overeenkomsten geen gevolg hebben, indien afstand wordt gedaan van de procedure". Die procedure wordt volgens artikel 1288bis, eerste, tweede en zesde lid, van genoemd wetboek ingeleid en dus aangevat bij verzoekschrift, dat door de echtgenoten wordt neergelegd ter griffie van de rechtbank van eerste aanleg en dat door beide echtgenoten of door een advocaat of notaris wordt ondertekend. Eerste onderdeel De bepalingen van de voorafgaande overeenkomsten, voor zover zij meer bepaald de uitoefening regelen van de rechten van de echtgenoten op de nalatenschap, zoals zij zijn vastgelegd in de artikelen 745bis en 915bis van het Burgerlijk Wetboek, zijn vervallen en kunnen geen enkele uitwerking krijgen, en dat van bij het begin, wanneer afstand wordt gedaan van de procedure van echtscheiding door onderlinge toestemming die is ingeleid door neerlegging van het verzoekschrift tot echtscheiding ter griffie van de bevoegde rechtbank, samen met de vereiste stukken, dat wil zeggen wanneer die procedure, om welke reden dan ook, niet wordt voortgezet. Artikel 1287, vierde lid, van het Gerechtelijk Wetboek maakt hierin geen enkel onderscheid. Het sluiten van de voorafgaande overeenkomsten, bedoeld in het derde lid van die bepaling, heeft overigens niet tot gevolg dat een eerder testament, dat de echtgenoot al zijn rechten op de nalatenschap van de echtgenooterflater ontneemt, ongeldig wordt, maar heeft gewoon tot gevolg dat die

7 13 DECEMBER 2010 C F /7 testamentaire beschikkingen vervangen worden, voor zover die overeenkomsten nog uitwerking kunnen krijgen, wat uitgesloten is wanneer de procedure van echtscheiding door onderlinge overeenstemming, in welke fase dan ook, niet wordt voortgezet ; dat is het geval wanneer de eerste verschijning na de inleiding van de zaak niet kan plaatsvinden, ongeacht de reden waarom de verschijning niet is kunnen doorgaan. Krachtens het algemeen rechtsbeginsel van het ambtshalve optreden van de rechter, moet laatstgenoemde, zelfs uit eigen beweging, de passende wettelijke bepalingen toepassen op het geschil dat hem door de partijen wordt voorgelegd, tenzij zij uitdrukkelijk anders beslist hebben en tenzij bovendien die bepalingen noch van dwingend recht noch van openbare orde zijn. Het arrest, dat vaststelt dat, enerzijds, wijlen V.B. de verweerster bij testament had onterfd en dat, anderzijds, de procedure van echtscheiding door onderlinge toestemming die bij verzoekschrift van 31 mei 2005 was ingeleid, niet is voortgezet omdat de echtgenoten niet zijn verschenen voor de voorzitter van de bevoegde rechtbank van eerste aanleg, daar de de cuius zich vrijwillig van het leven had beroofd, maar dat niettemin beslist dat de vroegere testamentaire beschikkingen, wegens de aan de echtscheiding door onderlinge toestemming voorafgaande overeenkomsten, definitief geen enkele uitwerking meer konden krijgen, daar de verweerster niet onterfd kon worden zolang de eerste verschijning niet had plaatsgevonden, schendt bijgevolg de artikelen 745bis, 915bis, 3, eerste en tweede lid, 1134 van het Burgerlijk Wetboek, 1287, inzonderheid vierde lid (zoals het bestond vóór de opheffing ervan bij de wet van 27 april 2007) en 1288bis van het Gerechtelijk Wetboek, en miskent het algemeen rechtsbeginsel van het ambtshalve optreden van de rechter, daar de aan de echtscheiding door onderlinge toestemming voorafgaande overeenkomsten, wegens afstand van de procedure, geen uitwerking meer hebben en het vroegere eigenhandige testament volle uitwerking moet krijgen. ( )

8 13 DECEMBER 2010 C F /8 III. BESLISSING VAN HET HOF ( ) Eerste onderdeel Krachtens artikel 1287, derde lid, van het Gerechtelijk Wetboek, moeten de echtgenoten die besloten hebben tot echtscheiding door onderlinge toestemming over te gaan, in de akte waarmee zij hun respectieve rechten vooraf regelen, vaststellen wat zij zijn overeengekomen met betrekking tot de uitoefening van de rechten bedoeld in de artikelen 745bis en 915bis van het Burgerlijk Wetboek, voor het geval één van hen zou overlijden vóór het vonnis of het arrest waarbij de echtscheiding definitief wordt uitgesproken. Het vierde lid van artikel 1287, zoals het op het geschil van toepassing is, bepaalt dat die overeenkomsten geen gevolg hebben indien afstand wordt gedaan van de procedure. Het overlijden van een van de echtgenoten, dat de gebeurtenis is waarvoor zij die overeenkomsten hebben gesloten, is, ongeacht de oorzaak ervan, geen geval waarin van de procedure afstand wordt gedaan in de zin van artikel 1287, vierde lid. Het middel, dat het tegendeel betoogt, faalt naar recht. Dictum Het Hof Verwerpt het cassatieberoep ; Veroordeelt de eisers in de kosten. Aldus geoordeeld door het Hof van Cassatie, derde kamer, te Brussel, door voorzitter Christian Storck, de raadsheren Christine Matray, Martine Regout, Alain Simon en Mireille Delange, en in openbare terechtzitting van 13 december 2010 uitgesproken door voorzitter Christian Storck, in aanwezigheid van advocaat-generaal met opdracht Philippe de Koster, met bijstand van griffier Marie-Jeanne Massart.

9 13 DECEMBER 2010 C F /9 Vertaling opgemaakt onder toezicht van afdelingsvoorzitter Robert Boes en overgeschreven met assistentie van griffier Philippe Van Geem. De griffier, De afdelingsvoorzitter,