Mijmeringen in Eikevliet

Transcriptie

1 Mijmeringen in Eikevliet 20 jaar drugpreventiewerk: stilstaan en verdergaan Peter Aertsen

2 Peter AERTSEN ( 1963) studeerde klinische psychologie en is sinds 1988 als drugpreventiewerker verbonden aan het Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg De Pont in Mechelen. Met de steun van Eindredactie: Bernard Bruggeman Uitgavedatum: mei

3 t Is terug aan. (Jan Roggen)... Linear, red as blood on both sides... (Anoniem) Er kan er altijd nog eentje bij. (Bernard Bruggeman) 3

4 Bij de realisatie van dit project gaat mijn bijzondere dank uit naar vriend en collega Bernard Bruggeman. Hij was het die mij de eerste ideeën voor dit werk aanreikte en continu feedback gaf op alle inzichten die ik zelf aanbracht. Typisch voor zijn werkgever, het provinciebestuur van Antwerpen, is dat die een veilige ruimte wil creëren voor meer diepgang en samenwerking. Ik bewaar zeer goede herinneringen aan de vaak luidruchtige, soms bitsige, maar altijd verrijkende discussies die we dagen- en nachtenlang voerden bij hem thuis in Eikevliet. Ook zijn gulle gastvrijheid zal me bijblijven: zijn beroemde snel-klaarmaaltijden, de uitgekozen wijnen, de warmte van het haardvuur en de inspirerende sfeer die er uitgaat van zijn markante woning. Nu alle teksten geschreven zijn, is het voor mij een troost te weten dat er straks minstens twee personen achter de inhoud van dit boek zullen staan... Veel dank ben ik ook verschuldigd aan mijn werkgever CGG De Pont, in het bijzonder aan directeur Bob Cools en zijn voorganger Jan Roggen. Al bijna twintig jaar geven zij mij de vrijheid om te experimenteren met drugpreventie. Dat kan alleen dankzij een grenzeloos geloof en vertrouwen in de mogelijkheden en de verantwoordelijkheid van hun preventiewerker. Soms heb ik het gevoel dat juist dat het beste in mij naar boven haalt... In elk geval weet ik dat ik gedurende heel mijn carrière, van het prille begin tot op heden en op talloze vlakken, enorm veel te danken heb aan het CGG van Mechelen! Ten slotte besef ik heel goed dat ik veel te danken heb aan heel veel mensen. Alles wat ik weet en geleerd heb, komt ergens vandaan. Van sommige zaken kan ik dat, zelfs na twintig jaar, nog precies aanduiden. Maar vele andere lessen en inzichten zijn ondertussen in mij opgelost zonder copyright voor de aangever. Daarom bij deze, dank aan alle collega s en vrienden die mij een eind vergezeld hebben op de preventieweg : het is een van mijn diepste vreugdes dat ik soms het onderscheid tussen beide niet meer ken... Peter Aertsen 4

5 Inhoudstafel Voorwoord 6 Ten geleide 8 Verslaving: fenomeen en probleem 11 Ontstaan: inzicht en uitzicht 34 Preventie: vallen en opstaan 55 Evaluatie: meten en weten 93 5

6 Voorwoord Over de evidentie van preventie... Evident is deze publicatie allerminst. Ze is immers grotendeels tot stand gekomen buiten de werkuren, zelfs in nachtelijke uren, in Be(r)narde omstandigheden, bij het haardvuur, vergezeld van snel-klaar-maaltijden en uitgekozen wijnen,... kortom in duistere omstandigheden ergens in de bossen van Eikevliet. De titel Mijmeringen suggereert volgens van Dale dat het een neerslag is van stil, vaag gepeins. Maar deze tekst is alles behalve de reflectie van dagdromerij. Het handelt over het leven en het samenleven zelf en wel rond de specifieke thematiek van het verslavingsfenomeen, haar voorkomen en ontstaan, de mogelijke preventie en de evaluatie daarvan. Dit werkstuk gaat in tegen het oppervlakkig meehobbelen met de publieke opinie. In deze tekst zoekt de auteur op een rationele wijze naar een authentieke en autonome visie op de individuele en maatschappelijke problemen die zich stellen in verband met verslaving. In vorige publicaties, waarvan het eerste niet toevallig Cogito heette, bedacht deze denker al enkele ideeën die hij in deze publicatie verder uitwerkt. Er zit duidelijk een lijn én een perspectief in zijn denken, wat het bijzonder interessant maakt. De vier essays uit deze bundel over verslaving en preventie worden gefundeerd en verantwoord vanuit zijn vroegere algemene filosofische beschouwingen over vrijheid, macht, cultuur, onderwijs, justitie, angst, verlangen en over waarden en normen in onze tijd. Het is bekend dat de overheid sinds enige jaren eist dat de activiteiten in de gezondheidszorg gebaseerd worden op wetenschappelijke evidentie. In het dagelijkse spraakgebruik betekent het woord evidentie een grote duidelijkheid of waarschijnlijkheid (van Dale). Het is merkwaardig dat het begrip evidentie in de context van de gezondheidszorg en preventie een andere betekenis heeft gekregen dan in de gewone mensentaal. Als een bepaalde behandeling evidence based wordt genoemd, dan suggereren wetenschappers en overheid hiermee dat die behandeling op dat moment met zekerheid de best mogelijke is. Enige bescheidenheid is nog te horen in het feit dat men beseft dat deze uitspraak tijdsgebonden is en gekoppeld aan de huidige stand van zaken in de wetenschap, maar binnen deze tijdscontext lijkt elke zin voor relativering verloren te gaan. Als iets de evidence based toets heeft doorstaan, dan lijkt men dit onvoorwaardelijk als een evidente 6

7 vanzelfsprekendheid te moeten aanvaarden. Niets is echter minder waar! De wetenschap krijgt hier een waarheidsgehalte die ze niet kan hard maken. Wat eigenlijk door de overheid wordt beoogd, is een aanvaardbare maatschappelijke verantwoording van wat we doen. Daar is niets op tegen. Maar om dat doel te bereiken maakt ze misbruik en verheft ze wetenschappelijke uitspraken tot absolute waarheden, los van de individuele en maatschappelijke context. En de wetenschap laat zich gebruiken en doet zelfs actief mee aan deze zelfoverschatting. Maar het menselijke handelen ontsnapt onvermijdelijk aan de reductionistische kijk van de wetenschap en andere bronnen van verantwoording en zingeving dringen zich op. Het is precies dat soort zingeving en verantwoording die in deze bundel worden uitgewerkt: het is evidentie vanuit de praktijk. Peter Aertsen, de auteur die hier in het spotlicht staat, is een man van het werkveld. Samen met enkele collega s ploegde hij in De Akker zowaar een handleiding voor drugpreventiewerkers bij elkaar. Het illustreert zijn helikopterperspectief op het thema. En daaraan kunnen wij ons voordeel doen. Voor het Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg De Pont, zijn uitvalsbasis, is Peter een vaste waarde zowel voor de eigen collega s als voor de vele mensen met wie hij samenwerkt in de regio. Samen met enkele andere VAD-collega s is hij een pionier van het drugpreventiewerk in Vlaanderen. Vanuit het Centrum zijn we de VAD trouwens erg dankbaar voor de ondersteuning en deskundigheidsbevordering waarvan ook wij mogen genieten. Ook zijn we zeer veel dank verschuldigd aan de provincie Antwerpen, niet in het minst voor de inspirerende en grensverleggende samenwerking met de coördinator Bernard Bruggeman. Twintig jaren ervaring in de preventiepraktijk, geeft hem het gezag om te spreken, beluisterd en gelezen te worden. Niet om het laatste woord te hebben, wel om de discussie en interactie aan te gaan in alle openheid en bescheidenheid. Dit boek lezen, is meegaan in de mijmeringen van Peter, die om reflectie en reactie vragen. Gelukkig zijn wij die daartoe worden uitgenodigd of eigenlijk... vriendelijk uitgedaagd. Dat u nu deze tekst aan het lezen bent, bewijst dat u hieraan niet hebt kunnen weerstaan. Heb geen angst, hij heeft u tot hier gekregen, en gaat nu met u verder... Bob Cools Directeur CGG De Pont 7

8 Ten geleide In 1987 schreef de toenmalige Vlaamse minister van Volksgezondheid, Jan Lenssens, een richtnota over drugpreventie in Vlaanderen. Deze nota betekende de start voor de uitbouw van het drugpreventiewerk zoals we dat vandaag nog steeds kennen. De Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen kreeg daarbij de coördinerende rol van 10 preventiewerkers in evenveel Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg in Vlaanderen. Op die manier trad ik op 15 februari 1988 in dienst bij het huidige CGG De Pont in Mechelen. Vanzelfsprekend is er op twintig jaar enorm veel veranderd maar de kern van het werk is hetzelfde gebleven: binnen de werkregio organisaties uit alle maatschappelijke sectoren coachen bij de ontwikkeling van een drugpreventiebeleid. Zonder overdrijven mag ik stellen dat ik in die periode enorm veel geleerd heb: door te lezen en te luisteren, maar vooral door te doen. Luc De Mesmaecker, een van mijn mentoren, stelde ooit dat de beste manier om iets echt te leren is, er zelf les over te geven... Daardoor kon ik de voorbije jaren ook een aantal artikels en bundels over diverse aspecten van drugpreventie publiceren. In 1998 werd Bernard Bruggeman coördinator voor drugpreventie in de provincie Antwerpen. Dat was het begin van een intense samenwerking, samen met (vele) andere collega s uit de regio s Antwerpen en Turnhout. De eerste jaren van het nieuwe millennium waren dan ook de gloriedagen van de Zeezicht-groep! De eerlijkheid gebiedt me wel te zeggen dat die samenwerking niet alleen hoogtepunten, maar ook absolute dieptepunten heeft gekend. Gelukkig echter kan de ondergaande zon aan zee zeer mooi zijn, vooral in het besef dat ze de volgende dag weer opkomt... Die dag moet ergens in 2005 geweest zijn. Hoe dan ook, vanaf mei 2006 werd ik opnieuw een regelmatige gast in Eikevliet. Bernard woont in een oud, karaktervol huis waar een zeer inspirerende atmosfeer hangt. Ook nu weer is zijn woning het unieke kader geweest waarin dit werk ontstond... Zelf voelde ik al een tijdje een gezonde twijfel over mijn werk, de behoefte om mezelf op een veilige manier in vraag te mogen stellen. Dagenlang namen we ons daarom de vrijheid om te mijmeren over het verleden met de blik op de 8

9 toekomst: waar zijn we binnen het (drug)preventiewerk mee bezig, wat hebben we ondertussen geleerd en hoe moet het nu verder? Na twintig jaar is het meer dan hoog tijd voor een identiteitscrisis, aldus Bernard. Heel concreet is dit boek dus ontstaan als een wisselwerking tussen Bernard en mezelf. Na eerst een heleboel ideeën in het wilde weg aan te voeren, ontstond stilaan een reeks kerngedachten. Nadat ik die allemaal uitgeschreven had, telkens op 1 à 2 bladzijden, volgde een nieuwe discussieronde. Daaruit bleek dat alle ideeën zich groepeerden rond vier thema s: verslaving (als de kern van wat we willen voorkomen in het drugpreventiewerk), ontstaan (om iets te voorkomen, moet je best weten hoe het ontstaat), preventie (over de kansen, valkuilen, inzichten en knelpunten in de concrete praktijk) en evaluatie (dat sleutelbegrip dat iedereen ontzettend belangrijk vindt maar waar men zich tegelijk mateloos aan kan ergeren). Dit was voor mij dan de uitdaging om rond elk van deze thema s een essay te schrijven waarin al onze ideeën verwerkt zaten. Vanzelfsprekend zijn ook die teksten nog herhaaldelijk doorgepraat vooraleer ze in deze vorm uitgegeven werden. Voordat u de lectuur ten gronde aanvat, wil ik nog graag enkele opmerkingen kwijt. Ook al loopt er door de vier artikels een duidelijke rode draad, toch koos ik ervoor om elk essay als één geheel te presenteren dat zich zelfstandig laat lezen van begin tot einde. Om die reden was het onvermijdelijk dat, omwille van de begrijpelijkheid, sommige ideeën in meerdere essays voorkomen. Omdat elk artikel ook gezien kan worden als één grote redenering, gebruik ik geen hoofdstukken of tussentitels. Om de leesbaarheid en verstaanbaarheid te verhogen wordt elke gedachte of stap in de redenering genummerd ; cursief gedrukte passages vormen daarbij de overgangen tussen de (groepen van) nummers. Ten slotte is elk artikel ook slechts een opsomming van (voor ons) relevante beschouwingen. Vanzelfsprekend is er over elk thema elders al veel meer geschreven en valt er veel meer te zeggen dan wat wij hier neerschreven. We hebben absoluut niet de bedoeling om ook maar enigszins exhaustief te zijn: mijmeringen kun je wel afronden, maar het proces is eigenlijk nooit ten einde. 9

10 Uiteindelijk vormen deze mijmeringen een reeks van persoonlijke beschouwingen. Het is een poging om in verband met (drug)preventie samen te brengen wat ik denk, wat ik weet, waar ik van overtuigd ben. Misschien bent u het met sommige zaken niet eens, merkt u fouten of tekortkomingen op: alstublieft, zeg dat dan! In het beste geval is deze bundeling van gedachten een basis voor discussie, voor verdere groei... Daarom hoop ik ook dat dit werk u, lezer, van ver of nabij betrokken bij het (drug)preventiewerk, stof tot nadenken, of beter nog, stof tot handelen biedt. In elk geval kan ik het iedereen aanraden om van tijd tot tijd heel bewust stil te staan, natuurlijk om nadien, older, sadder and wiser (?), verder te gaan... 10

11 VERSLAVING: FENOMEEN EN PROBLEEM 1. Binnen drugpreventie is het concept verslaving een centraal gegeven. Drugpreventiewerkers proberen alle mogelijke problemen ten gevolge van druggebruik te voorkomen. Het gebruik van drugs kan heel wat schadelijke gevolgen hebben. Het meest in het oog springt echter verslaving. Door drugs te gebruiken kun je eraan verslaafd raken. Verslaving en verslaafd zijn hebben in onze samenleving een heel negatieve connotatie. Daarom willen we dat het zo weinig mogelijk voorkomt. Mensen die verslaafd zijn, proberen we te ontwennen. Als ze dat niet willen, gebruiken we desnoods extra druk, zelfs via justitiële weg als het echt moet. En omdat we geleerd hebben dat voorkomen beter is dan genezen, investeren we ook een hoop energie in pogingen tot preventie van verslaving. Toch zit er al een paradox in de houding van de samenleving. Verslaafden hangen vast aan iets, en de boodschap is dat ze dat moeten loslaten. Ofwel: Je moet stoppen met iets waar je niet mee kunt stoppen! 2. Laten we daarom even stilstaan bij de betekenis van dat cruciale fenomeen verslaving. In verslaving zit het woord slaaf. Een verslaafde is dus de slaaf van iets. Dat wil zeggen dat dit andere meester is over de persoon zelf en dus meer zeggenschap over diens leven heeft dan de betrokkene. Daarom gebruikt men wel eens afhankelijkheid als synoniem voor verslaving. Een verslaafde is afhankelijk van iets buiten hem dat sterker is dan hemzelf. Afhankelijk zijn, betekent: niet meer kunnen leven zonder het voorwerp van de verslaving. Enigszins karikaturaal zouden we dan hier kunnen stellen dat er twee manieren zijn om de relatie meester - slaaf grondig te wijzigen: men kan proberen om de slaaf sterker te maken, of om de meester te beteugelen. Verslaving heeft dus in essentie te maken met een zeer sterke binding, met ergens aan vastzitten zonder dat men er (zomaar) van losgeraakt. 3. Er wordt wel eens gezegd dat je aan zowat alles verslaafd kunt raken. En eigenlijk klopt dit ook. 11

12 Het bekendst is natuurlijk de verslaving aan allerlei producten. Deze worden meestal kortweg drugs genoemd. Er zijn legale drugs (denk maar aan alcohol en tabak) en ook een hele resem illegale drugs (van cannabis tot heroïne). Men kan zelfs verslaafd raken aan producten die we meestal helemaal niet als drug bestempelen, zoals bvb chocolade. Ten slotte zijn er ook nog de vele geneesmiddelen die (bewust of niet) als genotsmiddel gebruikt worden en waarbij verslaving kan optreden. Het nemen van een product is een gedrag en bij uitbreiding kan men ook aan allerlei soorten gedragingen verslaafd raken. Men kan in dat geval dus niet anders dan dat gedrag te (blijven) stellen. Bekende voorbeelden zijn: gokken, seks, niet eten en sporten. Mensen kunnen dus verslaafd worden aan alles wat hen helpt om zich goed (of minder slecht) te voelen. Cruciaal daarbij is hoeveel zaken er zijn die je een goed gevoel geven. Is dat slechts één iets, dan heb je meer kans om daaraan vast te hangen en dus verslaafd te worden. Zijn er echter veel dingen in je leven die je een goed gevoel kunnen geven, dan is er meer afwisseling mogelijk en wordt de kans op afhankelijkheid bijgevolg kleiner. Daarom is het in de opvoeding van kinderen en jongeren belangrijk dat we hen een rijke waaier van goed-voelers aanbieden... En zoals we verderop nog zullen bespreken, opent dit perspectief ook mogelijkheden voor de hulpverlening aan verslaafden: men hoeft zich niet enkel te richten op het afleren van een slechte manier om zich goed te voelen, ook focussen op het aanleren van positieve alternatieven met hetzelfde doel is een relevante methode! De vergelijking uit het vorige punt doortrekkend, kunnen we hier nu stellen dat de meester soms meer (bij producten) en soms minder (bij gedragingen) zichtbaar is. Hoe zichtbaarder, hoe zwaarder een samenleving schijnt te reageren. Vergelijk maar de maatschappelijke reacties tegenover een alcoholist, een verslaafde aan gokautomaten en een verslaving aan duurlopen Op dit punt zitten we ondertussen met een eerste probleem. Als elk gedrag dat men stelt omdat men niet anders kan, bestempeld wordt als verslaving, dan is iedereen meteen verslaafd aan gewoon eten, drinken en slapen. En zo wordt ons concept natuurlijk te hol. Om die reden spreken we af dat levensnoodzakelijke gedragingen nooit voorwerp van verslaving kunnen zijn, tenzij ze in extreme, meer dan natuurlijke, mate gesteld worden. Een voorbeeld ter verduidelijking. 12

13 Iedere mens heeft behoefte aan het opnemen van vocht door bvb water te drinken. Dat is zo door de natuur geregeld. Daarom noemen we iemand die regelmatig water drinkt, niet verslaafd aan water. Stel echter dat iemand zoveel en zo vaak water drinkt, dat dit niet meer te verklaren is door een natuurlijke behoefte, dan kunnen we weer wel van een verslaving spreken. Vanzelfsprekend is de scheidingslijn vaak dun, maar daarover later meer. We kunnen nu dus stellen dat verslaving gaat over het afhankelijk zijn van, het gebonden zijn aan een bepaald gedrag (zoals het nemen van drugs) dat niet levensnoodzakelijk is. 5. Sommigen gaan nog een stapje verder. Zij stellen dat je ook afhankelijk kunt zijn van een ander mens, dat je misschien niet kunt zonder een bepaald iemand. En dus, zegt men, ben je dan ook verslaafd aan die persoon, zeker als de zucht naar hem of haar bovenmatig (geworden) is, zoals bvb bij een verliefdheid. In essentie is er in deze redenering geen speld tussen te krijgen. Toch kiezen we er niet voor om het concept verslaving met deze laatste stap uit te breiden. Dit is gewoon een kwestie van afspraak. De reden hiervoor is dat we redeneren vanuit het drugpreventiewerk. Met deze bril op is de eerder genoemde omschrijving van verslaving meer dan volledig. Verdere uitbreiding leidt enkel tot verzwaring zonder essentiële gegevens toe te voegen. 6. Laten we dan nu een volgende stap zetten. Ter verdere verduidelijking kunnen we stellen dat elke verslaving (dus aan om het even welk gedrag) beantwoordt aan vijf kenmerken. a. Verslavend gedrag heeft iets grenzeloos, iets massaals waarbij als het ware slechts dat bepaalde gedrag centraal staat in iemands leven. Naast dat ontbreken van grenzen (tegenover andere levensdomeinen) draait het bij verslavend gedrag vaak ook om het doorbreken, het overschrijden van grenzen. Dat kan zich zowel op het lichamelijke, geestelijke als sociale vlak uiten. Denk bvb aan het verleggen van lichamelijke grenzen bij de langeafstandsloper, het doorbreken van de gewone psychische barrières bij het nemen van lsd, of het overschrijden van een wettelijke grens door het overdreven snel rijden met de wagen. b. Potentieel verslavend gedrag is (net zoals drugs zelf) nooit uit de samenleving te bannen. Men kan het proberen (en soms blijft men het tot in 13

14 den treurnis volhouden), maar het enige dat soms lukt, is een verplaatsing van het ene gedrag (of drug) naar een ander. Verslavende gedragingen, zoals druggebruik, zijn zo oud als de mensheid zelf. Ze hebben altijd bestaan, in alle culturen. Dat is vandaag nog zo en het is logisch dat dit altijd zal blijven. Het is des mensen. Daarom hoeven we dit alles nog niet goed te keuren of toe te juichen. Uitroeien is echter niet mogelijk. Proberen te beperken en te reguleren is de boodschap. c. Alle verslavend gedrag kan uitmonden in problemen, maar dit hoeft niet noodzakelijk. Het gaat dus om een zeker risico. Elke tijd en elke cultuur had en heeft zijn eigen verslavingen, zijn eigen drugs. Als eenmaal een bepaalde drug of een bepaald gedrag een plaats gevonden heeft in een samenleving, zien we telkens dat de meerderheid van de mensen dit een normale, onschadelijke plaats kan geven in het leven. Blijft overeind dat een (grote of kleine) minderheid allerlei problemen (zoals verslaving) zal ontwikkelen, om het even over welke drug of welk gedrag het gaat. d. Verslavend gedrag beïnvloedt lichaam én geest, en verandert daardoor als het ware ons ik, onze persoonlijkheid. Verslavend gedrag werkt in op ons bewustzijn en beïnvloedt zo onze wijze van denken, voelen en doen. Mensen hebben echter herkenbaarheid en continuïteit nodig. Verslavend gedrag (zoals druggebruik) zorgt dus voor onvoorspelbaarheid en is om die reden moeilijk te tolereren in een samenleving. De mate waarin de onvoorspelbaarheid van (gedrags)verandering toeneemt, is dan ook recht evenredig met de mate waarmee een maatschappij die drug zal verwerpen. De effecten van een werkverslaving (workaholic) zijn beter in te schatten dan die van een alcoholverslaving, die op hun beurt beter te voorspellen zijn dan die van een verslaving aan bvb zware, hallucinogene middelen. Dit kenmerk is ook de reden waarom elke samenleving rituelen kent waarbinnen zelfs middelen die de persoonlijkheid van de gebruiker zwaar beïnvloeden, een plaats krijgen. Tijdens zo n ritueel weet men namelijk dat de gebruiker zich anders zal gedragen en is dat bijgevolg niet langer ongepast. Denk in dit verband zowel aan de sjamaanrituelen bij sommige indianenstammen als aan het zware alcoholgebruik bij ons bvb ter gelegenheid van de jaarlijkse dorpskermis... e. Verslavend gedrag heeft voordelen want anders zou waarschijnlijk niemand spontaan zo n gedrag stellen. Om dezelfde reden noemen we drugs wel eens genotsmiddelen. Het gaat hierbij niet enkel om het genieten (van 0 naar +) in de enge zin, maar eventueel ook om het wegnemen van pijn (van naar 0). Typisch voor een verslaving is bvb het gericht zijn op zuchtverdrijving : een 14

15 verslaafde gebruikt zijn drug, louter en alleen omdat hij zich slecht voelt als hij niet gebruikt. Gebruik levert zo geen extra genot meer op, maar verdrijft enkel een negatief gevoel. Naast deze voordelen zijn er natuurlijk ook nadelen, de bekende schadelijke gevolgen. Deze zijn evenzeer gegarandeerd als de voordelen. Per persoon en per gedrag (of drug) kunnen er natuurlijk wel enorme verschillen zijn. Algemeen is het echter zo dat de voordelen van verslavend gedrag zich tamelijk snel manifesteren en min of meer zeker zijn. De nadelen komen meestal (veel) later en lijken vaak onzeker, zijn hoogstens een risico. Als ik vanavond zwaar doordrink, amuseer ik me zeker. Misschien zal ik morgen wel een kater hebben, maar dat zijn zorgen voor morgen. Als ik nu rook, hoor ik bij de groep, voel ik me stoer. Longkanker? Eer het zover is, ben ik al lang gestopt. Eerst de voordelen en dan pas de nadelen, is een essentieel kenmerk. Als de kater voor de roes zou komen, dan zouden er weinig of geen alcoholisten zijn... Tot hier onze beschouwingen over de definiëring van het begrip verslaving. Zelfs wanneer we nu kunnen stellen dat de inhoud van dit concept min of meer helder is, zijn er onmiddellijk een aantal nieuwe, prangende kwesties die zich opwerpen. 7. De eerste is de delicate bepaling van het moment van verslaving. Wanneer is het zover? Waaraan precies kan men zien dat iemand zo afhankelijk is van een bepaald gedrag dat hij niet meer zonder kan? Er lijkt hier geen echt ijkpunt voorhanden te zijn. Sommigen beweren dat als iemand doorgaat met een bepaald gedrag ondanks manifeste schade, het dan wel duidelijk is dat het gaat om een verslaving. Maar wat is schade, en voor wie? Dit zijn allerminst eenduidig te beantwoorden vragen zoals we verderop nog zullen zien. Uiteindelijk is de enige die een toestand van verslaving kan bepalen de betrokkene zelf! Mensen zullen namelijk, als dat mogelijk is, doen wat ze willen (doen). Stel nu dat iemand vandaag zegt: morgen wil ik stoppen met roken, en de dag nadien vaststelt dat hij toch rookt. Dit betekent dus dat hij die tweede dag opnieuw kiest om te roken, dus wil roken. Zo stelt iemand dus bij zichzelf een fluctuerende wil vast (tussen gisteren en vandaag). En dat is een vervelend gevoel, want mensen hebben nood aan continuïteit in hun beeld over zichzelf. Daarom zal men die veranderende wil verklaren door te stellen ik ben verslaafd (aan roken). 15

16 Vanzelfsprekend kan de omgeving een idee hebben van wat iemand echt wil (bvb dat hij wil stoppen met roken), maar dat is nooit te bewijzen: je kunt nooit de wil van iemand tegenspreken (bvb die zegt dat hij wil blijven roken). Toch is de omgeving van de persoon in kwestie er vaak als de kippen bij om hem als verslaafd te bestempelen, zelfs al is de persoon het daar zelf niet mee eens. Het gaat hem er nu niet om wie gelijk heeft. Wel is het punt dat verslaving, zoals hier omschreven, eenvoudigweg niet door anderen (privé of professioneel) vastgesteld kan worden! Dat neemt niet weg dat die anderen wel een woordje kunnen meespreken over allerhande schade die de verslaafde veroorzaakt. Dit begrip brengt ons dan weer bij een volgend twistpunt. 8. Uit voorgaande beschouwingen omtrent verslaving kan men afleiden dat dit fenomeen in se niet moet samengaan met allerlei problemen of schade. Iemand kan totaal verhangen zijn aan een bepaald gedrag, zonder dat dit enige hinder voor wie dan ook betekent. Jan kan niet zonder zijn dagelijkse avondwandeling, Piet is gepassioneerd door speelgoedtreintjes en Pol eet, jaar in jaar uit, elke dag minstens drie appels. Natuurlijk, deze voorbeelden kunnen ook voor problemen zorgen, maar meestal hoeft dit niet zo te zijn. In al die gevallen zal de samenleving het ook niet hebben over een verslaving (ook al is dit strikt genomen wel zo), maar eerder over een gezonde gewoonte... Het lijkt cruciaal te zijn dat men maar spreekt over een echte verslaving als dit gedrag gepaard gaat met negatieve gevolgen, ofwel: schade teweegbrengt. Als we spreken over drugverslaving is dit meestal ook zo. Deze schadelijke gevolgen kunnen van allerlei aard zijn. Bekendst zijn lichamelijke schade (harten vaatziekten, kanker,...) en negatieve sociale gevolgen (relatieproblemen, werkverlies,...). Daarnaast is ook psychische schade mogelijk. Zo kan er een negatief effect zijn op het zelfbeeld: men kan het erg moeilijk hebben met de loutere vaststelling dat men afhankelijk is van iets, dat men zichzelf moet bestempelen als een verslaafde... En ten slotte is er ook kans op negatieve gevolgen op juridisch en op financieel vlak. Kortom, als iemand verslaafd is en dus vasthangt aan een bepaald gedrag, dat bovendien schadelijke effecten genereert, dan zit die met een probleem. En hoe zwaarder die negatieve gevolgen, hoe meer last de verslaving in kwestie zal veroorzaken. 16

17 Nu, zo eenvoudig is het natuurlijk alweer niet. We zullen het begrip schade eerst verder moeten belichten, vooraleer bovenstaande uitspraken eventueel zo vanzelfsprekend worden als ze op het eerste gezicht lijken. 9. Een eerste stap daarbij is het onderscheid tussen schade aan zichzelf en schade aan anderen toegebracht. Meestal gaan die twee min of meer samen, maar er zijn talloze variaties mogelijk. Iemand die sigaretten rookt, schaadt in de eerste plaats zichzelf. Evenwel, als er anderen in de buurt zijn, kunnen zij ook schade ondervinden door passief mee te roken. Daarentegen, iemand die op zijn eentje cannabis rookt, berokkent niemand anders schade. Of toch: als hij een wet overtreedt, lijdt de maatschappij schade. Of klopt dit niet? Zo zou er geen schade zijn als iemand zich elke avond thuis lazarus drinkt, maar wel als hij cocaïne gebruikt op dezelfde wijze. Maar, ook in het eerste geval kan de samenleving verlies lijden. Zware drinkers riskeren sneller ziek te worden en zo de sociale zekerheid extra te belasten. Bovendien lijken excessieve druggebruikers ook sneller schade te berokkenen aan hun naaste omgeving, denk maar aan allerlei intrafamiliaal geweld, gebroken gezinnen en dergelijke meer. Enfin, zowat alle combinaties zijn theoretisch mogelijk. Maar ondertussen is het hopelijk wel duidelijk geworden dat de ene verslaving de andere niet is. Ook al is in wezen het betreffende gedrag om het even om iemand als verslaafd te definiëren, in de praktijk blijken vooral de schadelijke gevolgen bepalend om een oordeel ter zake te vellen. En dan is differentiëring geboden. Gaat het vooral om schade voor de verslaafde zelf of wordt ook de omgeving belast? En zijn dat dan de directe omgeving (ouders, partner, kinderen), de verdere relaties (zoals vrienden, school, werk, buurt) of eerder de samenleving als geheel? Zoals verder nog zal blijken, zal vooral het antwoord op deze vragen de reactie bepalen van zowel de verslaafde als de maatschappij om iets aan dat probleem te doen. 10. Het begrip schade kan zelfs nog verder ontleed worden. Bepaalde schadelijke gevolgen (of ze nu de persoon zelf of de omgeving betreffen) liggen vast, zijn onveranderlijk gegeven. Roken bvb verhoogt de kans op longkanker, rijden onder invloed de kans op verkeersongevallen. Daar is op zich weinig aan te doen. Andere schadelijke gevolgen zijn echter arbitrair: ze zouden ook anders kunnen zijn, als men dit wil. Juridische gevolgen van druggebruik zijn hiervan een voorbeeld. Een samenleving kan ervoor kiezen om het gebruik van bepaalde drugs te vervolgen of net niet. Het gaat er nu even niet om of een maatschappij daar verstandig 17

18 aan doet. Punt is dat sommige schadelijke gevolgen van verslavend gedrag er evengoed niet zouden kunnen zijn. 11. Daarenboven moeten we nogmaals aanstippen, ook al blijkt het impliciet uit alle voorgaande voorbeelden, dat alle negatieve gevolgen van verslavend gedrag berusten op een risico, nooit op totale zekerheid. Dat betekent vanzelfsprekend dat de perceptie van dat risico bepalend zal zijn voor de inschatting en dus ook voor de appreciatie van de (mogelijke) schade. Onnodig hierbij te vermelden dat zich dan allerlei artefacten kunnen voordoen. Zo is de inschatting ( ik weet het ) meestal iets heel anders dan het aanvoelen ( ik vind het erg ). Verslavend gedrag lijkt soms zo n fixatie op genot op te leveren dat de verslaafde erin slaagt de kennis weg te duwen, af te zonderen, er niet aan te denken (ook al weet hij het). Als men zo geconcentreerd is op het genot, wordt de rest als het ware verdoofd, even vergeten. En als men erin slaagt om niet te denken aan wat men nochtans weet, zal het ook geen invloed hebben op het (niet) stellen van dat gedrag. Enigszins overdreven kan men stellen dat een verslaafde (misschien geholpen door de invloed van het middel) als het ware dissocieert en dus, ook al blijft hij dezelfde persoon, geen rekening houdt met wat hij nochtans perfect kan inschatten. Tijd voor een korte samenvatting. We hebben verslaving omschreven als het afhankelijk zijn van, het niet kunnen zonder, een bepaald gedrag. Dit betreft om het even welk gedrag, zolang het stellen ervan geen door de natuur gegeven noodzakelijke verklaring biedt. Het gaat met andere woorden om een gedrag dat de betrokkene evengoed niet zou kunnen stellen, maar toch, om welke reden dan ook, herhaaldelijk stelt en blijft stellen. Algemeen beantwoordt zo n gedrag (min of meer) aan een vijftal kenmerken. Het gebruik van allerlei drugs is ter zake wellicht het meest bekende verslavende gedrag. Daarenboven is de beoordeling van een verslaving (waarvan de bepaling uiteindelijk enkel door de personen zelf kan gebeuren) sterk afhankelijk van de perceptie van de (risico s op de) negatieve, schadelijke gevolgen die het oplevert, zowel voor de betrokkene zelf, voor zijn omgeving als voor de samenleving in zijn geheel. Hier zijn we aangekomen bij het misschien wel belangrijkste discussiepunt. Verslaving omschrijven of definiëren is één zaak, er een waarde aan toekennen is nog wat anders. En juist daar kan er een enorme discrepantie bestaan tussen wat een verslaving betekent voor de persoon zelf en wat anderen daarvan vinden. Veel eindeloze discussies vinden hier hun oorsprong. Laten we daarom 18

19 proberen om wat licht te werpen op een aantal hardnekkige misverstanden. Daarnaast kan het interessant en uitdagend zijn hier en daar enkele alternatieve hypothesen naar voren te schuiven. Om dicht bij het uitgangspunt van drugpreventie te blijven, kiezen we ervoor om vooral voorbeelden uit die hoek te geven. 12. Om zoiets als drugverslaving te begrijpen, vertrekken de meeste mensen van de betreffende drug. Dat kan gaan over alcohol, tabak, slaapmiddelen, cannabis, amfetamines, of noem maar op. Daarvan vertrekken is op zich niet onverstandig. In elk geval wordt dan onmiddellijk duidelijk, voor wie eerlijk redeneert, dat niet elke gebruiker aan om het even welke drug verslaafd zal worden. Kijk (voldoende ruim) rondom jezelf en stel vast. Toch heeft bijna elke samenleving de neiging om alle gebruikers van een bepaalde drug (in die samenleving) over dezelfde kam te scheren. We vinden bvb alcoholgebruik tamelijk risicovol, maar er zijn zowel grote groepen mensen van wie het leven totaal geruïneerd wordt door alcohol als (nog grotere) groepen die alcohol hun leven lang een onschadelijke plaats kunnen geven. Dit over dezelfde kam scheren neemt nog toe, als het gaat om drugs die nog geen plaats verworven hebben in onze cultuur (zoals cannabis en andere illegale drugs) of die dreigen hun plaats te verliezen (zoals tabak). Globaal kunnen we stellen dat de kijk op verslavend gedrag enorm kan verschillen naargelang het standpunt. Het verslaafde individu heeft vaak een heel ander oordeel over zichzelf dan zijn omgeving heeft. Een belangrijk gegeven is dat we onmogelijk a priori kunnen zeggen wie van beide partijen (meer) gelijk heeft! Of nog: er is een duidelijk verschil tussen problemen hebben met een druggebruiker en (dezelfde?) problemen van die druggebruiker! Hier aangekomen kunnen we dus stellen: los van de schade die een bepaalde verslaving veroorzaakt, kan men die verslaving erg vinden, kan men ze betreuren. En dit laatste kan totaal anders zijn voor de verslaafde als voor zijn omgeving of de maatschappij waarin dit gebeurt. 13. Omdat de meeste mensen (toch wat betreft druggebruik) niet verslaafd zijn, is het waarschijnlijk het meest herkenbaar om van dat standpunt te vertrekken. Wat zien we als we kijken naar een zogenaamde verslaafde? Een beetje karikaturaal gesteld komt het hierop neer: iemand die een activiteit ontplooit (bvb een drug gebruikt) en daarmee blijft doorgaan 19

20 ondanks het feit dat die activiteit manifeste en onontkenbare schade veroorzaakt. We kunnen met andere woorden zo iemand onmogelijk normaal vinden, want wie schaadt nu zichzelf (en anderen) als het ook anders zou kunnen? Omdat we het moeilijk hebben om te functioneren met bizar gedrag in onze leefwereld, zullen we dit gedrag proberen te verklaren. En daarbij komt dan het begrip verslaving bijzonder goed van pas. Die persoon stelt zo n abnormaal gedrag omdat hij nu eenmaal verslaafd (geworden) is. En zo proberen we dan, in het beste geval, dit fenomeen zo coherent mogelijk te beschrijven en te verklaren. Verder ontwikkelen we dan allerlei strategieën om zo n slecht gedrag in de toekomst te voorkomen (dat is dan preventie) en vooral om de mensen die zo n schadelijk gedrag stellen (eventueel tegen hun zin) te helpen om dat niet meer te doen. Over aanbod en gebruik van allerlei behandelingen straks nog meer. Maar wat men ondertussen als samenleving zeker ook gedaan heeft, is (meestal onbewust) een oordeel vellen over het betreffende verslavende gedrag. Als we tijd, geld en energie steken in het voorkomen en behandelen van verslaving, dan betekent dit dat we dat erg vinden. En hier is het perfect mogelijk dat onze mening botst met die van de verslaafde zelf. 14. Waar het voor iedereen overduidelijk is dat het onheil voor bvb de verslaafde druggebruiker veel groter is dan het plezier dat hij eraan beleeft, kan dat voor de betrokkene ook precies andersom zijn. Alle last (bijvoorbeeld het risico om ziek te worden en vroeger te sterven en/of de reactie van politie en justitie en/of...) kan verbleken bij de enorme voordelen die een verslaving biedt. Het hoeft dan zeker niet enkel te gaan om de onmiddellijke fysieke en psychische effecten, ook al kunnen die op zich al zeer krachtig en bekrachtigend zijn. Iedereen die een beetje vertrouwd is met roeservaringen zal dat kunnen bevestigen. Maar daarnaast kunnen nog andere mechanismen meespelen die een licht werpen op het feit dat de verslaafde, bewust of onbewust, meer voor- dan nadelen ervaart bij het stellen van z n verslavende gedrag. En misschien zijn de voordelen wel zo groot, dat de verslaafde inderdaad niet anders kan dan het gedrag te blijven stellen, dat hij als het ware dom zou moeten zijn om dat niet te doen. In dit kader willen we twee, soms gehoorde, hypothesen naar voren schuiven. Het zijn hypothesen, dus veronderstellingen die (nog) niet bewezen zijn en die misschien ook niet echt bewezen kunnen worden. Alleszins lijken ze overweging 20