Speu rwerkprogramma Thema Duu zame Leefomgeving Bouw en lnfrastructuur Environment & Sustainability Smart Cities

Transcriptie

1 SPEU RWERKPROGRAMMA THEMA DUURZAME LEEFOMGEVING TNO-rapport Speu rwerkprogramma Thema Duu zame Leefomgeving Bouw en lnfrastructuur Environment & Sustainability Smart Cities Gebouwde Omgeving Princetonlaan CB Utrecht Postbus TA Utrecht T F Datum 29 september 2014 Auteu(s) Dr. H.M.E. Miedema Dr. lr. E.L.J.P. Tielemans Dr. M.A.J. Linde Exemplaarnummer Oplage Aantal pagina's 48 (incl. bijlagen) Aantal bijlagen Opdrachtgever Projectnaam Projectnummer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfìlm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO. lndien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voonruaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende tezake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is 2014 TNO SPEU RWERKPROGRAMMA THEMA DUURZAME LEEFOMGEVING

2 INO-rapport I 1t47 I nhoudsopgave 1 Voorwoord Programma Buildings and lnfrastructure...,.,...3 lnleiding Trends lnnovatiethema's en technologielijnen Programmalijn lnfrastructuur Programmalijn Bouwkwaliteit Programmalijn Energie Gebouwde Omgeving...'lB Samenwerking en strategische partnering...22 Programma Milieu en duurzaamheid en Smart cities,...,.., lnleiding Roadmaps.....3'l Programmalijnen binnen Milieu en Duurzaamheid Smart Cities Ondertekening Bijlage(n) Geen inhoudsopgavegegevens gevonden.

3 ïno-rapport I 2t47 1 Voorwoord TNO richt zich op waarde-creatie in economische en maatschappelijke zin door het versnellen van innovatieprocessen in coöperatie met bedrijven, kennisinstellingen en overheden. De innovaties waarop TNO zich deze strategieperiode ( ) mee bezighoudt, betreffen vijf belangrijke transities voor de Nederlandse samenleving: 1. lndustrie: Van economische stagnatie naar groei in hoogtechnologische industrie 2. Gezond Leven: Van ziekte en zorg naar gezondheid en gedrag 3. Defensie en Veiligheid: Van veelsoortige dreigingen naar beheersbare risico's 4. Leefomgeving: Van knelpunten door urbanisatie naar vitale stedelijke regio's 5. Energie: Van conventionele bronnen naar duurzame energiesystemen Hiervoor zijn roadmaps ontwikkeld. Een roadmap bevat een stappenplan voor het ontwikkelen van een nieuwe waardeketen voor de Nederlandse economie. Een roadmap beschrijft de innovaties (technologisch, sociaal en systeem) per (onderdeel van de) transitie en de rollen van deelnemende partijen. De tijdhorizon beslaat een periode van zo'n tien jaar en de planningshorizon omvat een periode van vier jaar ( ). De TNO activiteiten gericht op de domeinen van het ministerie lenm en het ministerie BZKz n grotendeels geconcentreerd in het TNO thema Leefomgeving met daarin de volgende roadmaps: 1. Logistics & mobility 2. Environment & sustainability 3. Buildings & infrastructures 4. Smart cities Het Meerjarenprogramm a van het Maatschappelijke Thema Duurzame Leefomgeving is onderdeel van het Strategisch Plan TNO en beschrijft de hoofdlijnen van de kennisontwikkeling ten behoeve van een aantal beleidsdomeinen van het ministerie lenm en het ministerie BZK. Het betreft met name beleidsthema's, die spelen op het gebied van milieu, ruimte, infrastructuur en de stad. Het Meerjarenprogramma is dus gericht op twee grotendeels overlappende zaken:. bijdragen aan de realisatie van de TNO-missie en. bijdragen aan de kennisinfrastructuur van de overheid. Het Maatschappelijke Thema Duuzame Leefomgeving is vooralsnog in het verlengde van de vorige strategie periode onderverdeeld in 2 Vraaggestuurde programma's: 1. Buildings and lnfrastucture (v/h Duurzaam Bouwen) 2. Environment and Sustainability; Smart Cities (v/h Stedelijke Ontwikkeling) Het Vraaggestuurde programma Buildings and lnfrastucture is verbonden met de gelijknamige Roadmap Build ings and I nfrastructu re. Het Vraaggestu urde Programma Environment and Sustainability; Smart Cities omvat 2 programmalijnen: Environment and Sustainability en Smart Cities, elk gekoppeld aan de gelijknamige Roadmaps.

4 3l 47 2 Programma Buildings and lnfrastructure 2.1 lnleiding Dit vraaggestuurd programma richt zich op kennisontwikkeling binnen de roadmap Buildings and lnfrastructure. ln het kennisprogramma bij de roadmap Buildings and lnfrastructure worden vier programmalijnen onderscheiden:.lnfrastructuur. Bouwkwaliteit. Energie gebouwde omgeving. Glastuinbouw Dit VP Bouw en lnfrastructuur betreft de eerste drie lijnen. Het kennisprogramma bij de roadmap Buildings and lnfrastructure staat niet op zich, maar is verweven in het totaal aan activiteiten op het desbetreffende gebied. De volgende type activiteiten en producten in het kader van de roadmap zijn te onderscheiden:. lnnovatie van Middelen en Systemen: voor inspectie, monitoring, data management, beslissingsondersteuning en regelprocessen. Deze producten worden onder meer gebruikt door beheerders van infrastructuur en/of gebouwen en in de glastuinbouw, door service providers, of door eigenaren en gebruikers van energiesystemen. lnnovatie van Materialen en Componenten: constructieve materialen, asfalt, coatings, beschermende en reparatiemiddelen, componenten en apparaten voor energiesystemen. Hierin werkt TNO samen met ontwikkelaars en fabrikanten van materialen, producten, en systemen, en met ontwerpers, bouwers en installateurs.. Hoogwaardige Advisering: TNO ondersteunt eigenaren en beheerders van infrastructuur, gebouwen, en kassen, hun service providers, ontwerpbureaus, en bouwbedrijven en hun toeleveranciers met hoogwaardig advies op basis van laboratorium-onderzoek, veldtesten en bureaustudies.. Onderbouwing en ondersteuning bijde invulling van Wetten, Normen en Richtlijnen: TNO levert kennis en expertise voor nationale, Europese, en andere internationale wet en regelgeving, met betrekking tot onder andere veiligheid, levensduur / duurzaamheid, en energieprestatie. Er wordt intensief samengewerkt met autoriteiten in binnen- en buitenland. Bij TNO zijn bij deze activiteiten onderzoek en toepassing nauw met elkaar verweven in opdrachten, of geheel of gedeeltelijk gesubsidieerde activiteiten. Een deel van de (deels) door de Nederlandse overheid gesubsidieerde activiteiten vindt plaats in het kader van Vraaggestuurde Programma's (VP's), die voor een strategieperiode worden vastgesteld. Dit VP Bouw en lnfrastructuur vult voor de strategie de kennisontwikkeling voor de drie aangeduide programmalijnen (lnfrastructuur, Bouwkwaliteit, Energie gebouwde omgeving) grotendeels in.

5 TNO+apport I 4l 47 De roadmap Buildings and lnfrastructure voor de periode is in tot stand gekomen in nauwe afstemming met overheden en marktpartijen in de sector. Kennisontwikkeling is een belangrijk onderdeel van de roadmap. ln dit hoofdstuk worden de daar beschreven innovatiethema's met gestelde doelen en daaraan gekoppelde kennisontwikkeling samengevat in paragraaf 2.3. Eerst worden in paragraaf 2.2 de achterliggende trends voor de keuze van de thema's en doelen beschreven. 2.2 Trends Van ontwerp, nieuwbouw naar prestatie, beheer bestaande voorraad De vervangingswaarde van de Nederlandse civiele infrastructuur is ca. 350 miljard euro [CBS], voor gebouwen is dat ca miljard euro [CBS]. Als gevolg van veroudering van de voorraad gebouwen en infrastructuur wordt de komende decennia een gestaag toenemende onderhouds- en vervangingsopgave verwacht. Dit brengt steeds hogere kosten met zich mee. Om deze kosten beheersbaar te houden groeit de aandacht voor professionalisering van het asset management. Veel van de infrastructurele werken zijn in de jaren van de vorige eeuw aangelegd. Met een (technische) ontwerplevensduur van 70 tot 100 jaar is het de verwachting dat de kosten voor de instandhouding van deze assets in de komende jaren sterk toeneemt. Op het gebied van waterbouwkundige constructies (sluizen en stuwen) is de uitdaging nog groter. De leeftijd is vaak hoger. Daarnaast is de functionele levensduur vaak langer, waardoor de technische levensduur eerder reden is voor vervanging dan bij weginfrastructuur. Naast de weg-, rail-, en waterinfrastructuur ligt er een zeer grote opgave voor onderhoud en beheer van kabels en leidingen. De verwachting is dat totale jaarlijkse kosten voor onderhoud en vervanging van civiele infrastructuur van ca. 6 miljard euro per jaar nu, in 2030 zijn opgelopen tot een veelvoud van dit bedrag. Vanwege het intensieve gebruik van onze infrastructuur en de hoge (maatschappelijke) kosten van verstoringen, is het van groot belang dat ook hinder (indirecte kosten) bij onderhoud en vervanging tot een minimum beperkt wordt. Het grootste deel van de gebouwvoorraad in Nederland is van na Deze is niet alleen gerealiseerd tijdens de wederopbouw, maar ook gedurende de decennia van economische groei daarna. lnmiddels is een flink deel van deze gebouwvoorraad minder bruikbaar vanwege een overschot aan vierkante meters kantooroppervlakte, een aantal gebieden met krimpende bevolking, verouderde installaties, en als consequentie van een teruglopende onderhoudsstaat. De verschuiving van de focus op nieuwbouw naar onderhoud en renovatie vraagt om een integrale benadering van het vastgoed. Om tot een verlenging van de exploitatieperiode van de bestaand bouw te komen, zal de factor levensduur van toegepaste bouwproducten en installaties een essentiële rol gaan spelen. Speciale aandacht is hierbij nodig voor monumentale gebouwen. Productinnovaties en innovatieve tools om bestaande gebouwen en nieuwe onderhouds- en renovatietechnieken te

6 5l 47 beoordelen worden belangrijk om grip te krijgen op onderhoud en renovatie, en voor het optimaal beheersen van het operationele proces Energie-enmateriaalgebruik ln Nederland en veel andere Europese landen is ca. 35% van het primaire energiegebruik, 50% van het grondstoffenverbruik en circa 30% van het vervoer, watergebruik en CO2-uitstoot gerelateerd aan de gebouwde omgeving. Mede gedreven door Europese regelgeving stellen overheden, bedrijven en burgers steeds hogere eisen aan het reduceren van de energieconsumptie, het opwekken van duurzame energie, het sluiten van grondstofketens en het terugbrengen van de CO2-uitstoot. Een kentering is op mondiaal niveau echter nog niet zichtbaar. De ultieme nationale en Europese ambitie ten aanzien van de gebouwde omgeving is een klimaat-neutrale gebouwde omgeving medio deze eeuw en een circulaire economie voor materialen. Het Energieakkoord voor duurzame groei omvat stappen in de richting van een energievoorziening die in 2050 volledig klimaat-neutraal is. Voor 2030 wordt voor gebouwen gestreefd naar ten minste gemiddeld labela. ln het Energieakkoord is het streven voor de gebouwde omgeving voor 2020 om ten minste de doelstellingen uit de Europese energie-efficiëntie richtlijn (EED), de herziening van de richtlijn energieprestatie van gebouwen (EPBD) en de richtlijn Ecodesign te realiseren, en verder: o bestaande bouw: bestaande woningen en andere gebouwen per jaar minimaal twee labelstappen laten maken;. nieuwbouw: bijna energieneutraal vanaf 2020 (en vanaf 2018 reeds voor overheidsgebouwen) conform EPBD-richtlijn;. huur: gemiddeld label B in de sociale verhuur en minimaal label C voor 80% van de particuliere verhuur in 2020; o utiliteitsgebouwen: energiebesparende maatregelen met een terugverdientijd van minder dan vijf jaar dienen uitgevoerd te worden, conform Wet milieubeheer. lnvesteringen in energie-efficiëntere producten, productietechnieken en hernieuwbare energie worden beschouwd als essentieel om de ambities te verwezenlijken. Terugbrengen van het netto primair energiegebruik in de gebouwde omgeving tot (bijna) nul zou Nederland jaarlijks miljarden elrro's besparen die we nu besteden aan kolen, olie en gas. Bovendien zou het tienduizenden nieuwe banen creëren in de bouw en toeleverende industrie. Door fors in te zetten op energiebesparing en een slimme uitrol van hernieuwbare energie worden de energiekosten voor burgers en bedrijven beheersbaar gehouden. Daarbij moetworden bedacht dat de energierekening van een gemiddeld huishouden 5 tot 6 procent van het huishoudinkomen bedraagt (voor huishoudens met een laag inkomen ligt het percentage nog hoger). lnnovatieprogramma Energiesprong, uitgevoerd in opdracht van het Ministerie

7 6t47 van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, heeft met marktpartijen Nul-op-demeter prestatiecontracten afgesloten. Bij een "Nul Op de Meter" nieuwbouwwoning zijn de in- en uitgaande energiestromen voor gebouwgebonden energiegebruik (ruimteverwarming, -koeling, warm tapwater gebruik) en het gebruik van huishoudelijke apparatuur (incl. verlichting) op jaarbasis per saldo nul. Hierbij geldt tevens dat:. Op basis van de EPG norm moet de woning voor het gebouw-gebonden energiegebruik een EPC hebben kleiner dan 0; o Aanvullend daarop levert de woning een minimum hoeveelheid elektriciteit per jaar voor de afdekking van het elektriciteitsgebruik van huishoudelijke apparatuur;. Gebiedsmaatregelen (conform EMG)worden toegepast om tekort aan opwekkingenmogelijkheden voor huishoudelijk verbruik van een individuele woning te compenseren; de externe duurzame energie wordt opgewekt binnen een straalvan 10 kilometer rondom de woning. De prestatiegarantie in de contracten betreft minimaal de energieprestatie volgens bovenstaande definitie. Aanvullend worden prestatiegaranties ven vacht op het gebied van binnenmilieu. Reductie van het energiegebruik en de toenemende inzet van duurzame energiebronnen kan niet los gezien worden van de behoeften van de eindgebruikers in de gebouwde omgeving. De wisselwerking tussen eindgebruiker en gebouw/installatie is een dominante factor voor het uiteindelijke energiegebruik in energiezuinige of energie producerende gebouwen. Essentiële randvoonrvaarde voor een succesvolle transitie is dat het comfort- en gezondheidsniveau in gebouwen toeneemt, of op zijn minst gelijk blijft. De Roadmap to a Resource Efficient Europe stelt dat het bestaande beleid rond energie-etficiëntie en hernieuwbare energie zijn focus moet verbreden en moet evolueren naar een beleid gericht op grondstoffenefficiëntie. Wonen is een van de drie prioritaire sectoren, naast mobiliteit en voedselvooziening. Aanpak van specifieke ketens en afualstromen als die in de bouw en infra, past ook goed in het beleid van het Ministerie van lnfrastructuur en Milieu gericht op Van Afual Naar Grondstof (VANG) De beheerders van infrastructuur volgen de algemene lijn in hun duurzaamheidsdoelstellingen. Het Rijk en de andere overheden in Nederland hebben besloten om duurzaam in te kopen, om zo de markt te stimuleren tot duurzaam produceren. Dit geldt ook voor de GVlAÂ/-sector. Hiervoor zijn ambitieuze doelen vastgesteld. Zo wilde het Rijk in 2010 voor honderd procent duurzaam inkopen. Gemeenten, provincies en waterschappen streven naar honderd procent in Om duurzaamheid binnen de G\ÂM-sector te stimuleren, en ambities te realiseren werken overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen samen in Duurzaam GW^/ Gegevens inwinnen en benutten Er kan steeds meer gemeten en gemonitord worden en de capaciteit om de meetgegevens op te slaan neemt toe, als ook de mogelijkheden om van deze

8 7 147 gegevens gebruik te maken. Werden voorheen metingen met een specifiek doel en voor een specifieke (eenmalige) uitkomst uitgevoerd, tegenwoordig zijn de resultaten van de diverse metingen steeds meer voor iedereen beschikbaar. Er ontstaat een toenemende behoefte om bruikbare gegevens efficiënt in te winnen, te beheren, en deze Ie veftalen naar informatie waarmee betere sturing en besl u itvorm ing be re ikt wordt. De verschuiving die plaatsvindt van ontwerp en nieuwbouw naar prestatie en beheer stelt specifieke eisen op het gebied van monitoring en beheer van data. Door de geschiedenis van constructies en installaties in cijfers beschikbaar te hebben, kunnen betere beslissingen over beheer en onderhoud worden genomen. Zo heeft Rijkswaterstaat inmiddels het Data lnformatie Systeem Kunstwerken (DISK) als het beheer- en informatiesysteem voor de gegevens van kunstwerken (onder andere: bruggen, tunnels, aquaducten, ecoducten en viaducten, duikers, sluizen en stuwen) die Rijkswaterstaat beheert. Efficiênte inwinning van gegevens met meten en monitoren, en koppeling van deze gegevens met modellen die prestaties berekenen kan de kosten van beheer en onderhoud beheersbaar houden en de beschikbaarheid vergroten. Om energiebesparing te realiseren is inzicht nodig in de grote hoeveelheid data die installaties genereren. ln de praktijk blijkt dat een groot deel van de gebouwinstallaties niet het verwachte potentiele rendement levert. Voor verbetering van energieprestatie en controleerbare afspraken hierover is vertaling van meetgegevens naar bruikbare informatie over verlangde prestaties (energieverbruik, comfort) nodig. Daarnaast is met intelligente regeling van het binnenklimaat en lokale energieopwekking en -opslag veel energie te besparen. Met het toenemend belang van monitorings- en regelsystemen wordt het kwetsbare karakter van informatie een punt van aandacht. Naarmate informatiesystemen een grotere en cruciale rol gaan spelen, is hun robuustheid en veiligheid van toenemend belang Veranderderoloverheid De overheid verschuift voor haar kerntaken van'uitvoeren' naar'regie voeren'. Dit leidt tot andere vormen van sturing en contracten, substantiêle overheidskrimp en een afnemend kennisniveau binnen de overheid. Dit geldt voor de rijksoverheid, maar ook lagere overheden hebben te maken met een schaarste aan technisch inhoudelijk personeel. Dit leidt tot toenemende aandacht voor samenwerking met kennisinstellingen voor kennisborging. Sinds enkele jaren stellen overheden verantwoordelijk voor infrastructuur zich in toenemende mate op als netwerkbeheerders. De kennis met betrekking tot het ontwerpen en onderhouden wordt daarbij meer bij de markt belegd en ook de wijze van aanbesteden wordt hierop afgestemd via zogenaamde prestatiecontracten (maintain, DBM, DBFM). Tegelijkertijd moet de overheid haar kerntaken met steeds minder middelen uitvoeren. Asset management stuurt in toenemende mate op de

9 8t47 Life Cycle Kosten (LCC) waarbij prestaties als beschikbaarheid en veiligheid gedurende de gebruiksduur centraal staan. Om te komen tot optimale oplossingen voor aanleg, beheer en onderhoud dienen de risico's die hierbij van belang ztjn te worden gekend en beheerst. lnnovaties bij marktpartijen zijn nodig om de uitdagingen aan te kunnen. Belangrijk voor de acceptatie van innovaties is dat de risico's ervan op termijn zijn te overzien en beheersen. De overheid verzet ook haar bakens voor onderhoud gebouwen. Zij zal niet langer sturend zijn middels regelgeving, maar legt de verantwoordelijkheid bij de bouwkolom zelf. De overheid stuurt erop dat de bouwkolom komt tot een significante verbetering van de bouwkwaliteit en beter luistert naar de wensen van de bouwconsument. ln verband hiermee zal de Nederlandse bouwsector moeten komen tot breed uitgezette innovaties om de kwaliteit van de gebouwvoorraad op het gewenste peil te brengen/houden. Ook op energiegebied verandert de rol van de overheid. Burgers en bedrijven worden ondersteund bij het zelf nemen van maatregelen om woningen energiezuinig te maken en zelf energie op te wekken, waardoor ze hun energierekening kunnen verlagen. Steeds meer mensen nemen het initiatief om zelf energie te produceren, alleen of met anderen in een coöperatie. Ons land telt inmiddels zo'n 300 coöperaties ('energieke samenleving'). 2.3 lnnovatiethema's en technologielljnen Met voorgaande trends als achtergrond, richt TNO zich voor bouw en infra in de periode op twee innovatiethema's: lnstandhouding gebouwen en infrastructuur en Energie en duurzaamheid. Op deze thema's gaat TNO gericht kennis ontwikkelen om haar rol als innovatie- en kennispartner voor de sector (overheid en bedrijven) te versterken, en samen met de sector ambitieuze doelstellingen te realiseren. Daarbij richt TNO zich op de volgende ledrelsslelrae!: 1 "i"?ï,äiåîriir ::f"ffi i:rîtrå en (eners e, componenten, constructies en (energie)systemen lnspectie, monitoring en datamanagement gericht op prestatie (bv veiligheid of energieprestatie) 2. Maken: ontwikkelen van innovatieve materialen, componenten, producten en systemen, inclusief reparatiematerialen en technieken. De kennisontwikkeling voor de genoemde innovatiethema's wordt hieronder op hoofdlijnen toegelicht. De volgende hoofdstukken geven de nadere uitwerking per programmalijn (infrastructuur, bouwkwaliteit, energie gebouwde omgeving, glastuinbouw).

10 9t Innovatiethema 1: lnstandhouding gebouwen en infrastructuur Het verlengen van de technische levensduur van infrastructuur zorgt in het algemeen voor een verlaging van de totale kosten. Omdat de ontwerpfilosofie van infrastructuur gebaseerd is op een conseruatieve voorspelling, wordt het nauwkeuriger modelleren en voorspellen van het gedrag in toenemende mate lucratief. Het aantonen van verborgen sterktes levert een substantiële bijdrage in de verlaging van de levensduurkosten (langere levensduur). Ook het ontwikkelen van degradatiemodellen, inspectie- en monitoring methoden, materialen en methoden voor het voorkomen of vertragen van degradatie, en levensduur-verlengende reparaties helpt bij het terugdringen van de kosten voor zowel infrastructuur als gebouwen. TNO stelt zich tot doel om samen met de stakeholders in de gebouwde omgeving een reductie van de life cycle kosten tot stand te brengen van 20o/o in 2020 en 50% in Om dat te kunnen realiseren zal TNO kennis ontwikkelen met betrekking tot de onderscheiden technologielijnen: Beoordeli ngskaders en bes/issrn g sonde rsteu n i ng Beslissingsondersteunende systemen, waarmee de beslisser op een gebruikersvriendelijke manier toegang heeft tot de gegevens uit monitoring en inspectie, gemanaged via BIM en GIS systemen, via de KP -modellen geanalyseerd en vertaald in actuele en toekomstige prestaties van infra en gebouwen. Modellering Modellen waarmee de belangrijkste prestaties (KPl's) van gebouwen en infrastructurele objecten en systemen kunnen worden voorspeld, als basis voor de planning van onderhoud en beheer. lnspectie, monitoring en datamanagement. Binnen de bestaande onderhoudsaanpakken worden interventies in belangrijke mate gepleegd als reactie op schade-incidenten, op basis van routinematige onderhoudsschema's, of gestuurd door menselijke (visuele) inspecties. Hier kan grote winst worden geboekt door de ontwikkeling en inzet van next generation, geautomatiseerde monitoring en inspectie technologieën. Voor het datamanagement is van belang BIM en GIS systemen, die primair gebruikt worden in de ontwerp- en realisatiefase, door te ontwikkelen tot platforms die ook geschikt zijn voor opslag, beheer en management van monitoring- en inspectiegegevens over de gehele levenscyclus. Maken Meest gebruikte materialen in gebouwde omgeving zijn beton, staal en asfalt. Focus hiervoor is veroudering/langere levensduur van deze materialen, verbeteren van functionaliteiten, en toepassing van alternatieve, secundaire grondstoffen. Daarnaast van belang zijn nieuwe of verbeterde preventie, en reparatietechnieken en -materialen voor het voorkomen of afremmen van degradatieprocessen, en voor levensduur verlenging. Ontwikkeling van versnelde proeven waarmee de levensduur en milieuwinst van innovatieve materialen en producten betrouwbaar kan worden bepaald, kunnen innovaties van materialen versnellen

11 10t lnnovatiethema 2: Energie en duuzaamheid Via energiebesparing, duurzame lokale compacte conversie en opslag van energie en slimme systemen is de CO2 uitstoot gerelateerd aan de gebouwde omgeving fors terug te brengen. De introductie van maatregelen zal voor een groot deel in de bestaande gebouwde omgeving moeten plaatsvinden en gecombineerd worden met onderhouds- en renovatieaanpakken. Dit stelt specifieke eisen aan de inpasbaarheid van oplossingen. De opgave ten aanzien van het sluiten van materiaalkringlopen en energiebesparing z'rjn nauw verweven. De uitdaging is de kringlopen te sluiten met verlaging van het energiegebruik in de levenscyclus van de materialen. TNO stelt zich tot doel om samen met de stakeholders voor de gebouwde omgeving een reductie van 20o/o CO2 tot stand te brengen in 2020 en energieneutrale gebieden in Om dat te kunnen realiseren zal worden ingezet op kennisontwikkeling met betrekking tot de volgende technologielijnen: Beoordel ingskaders en bes/lssrn g sonderste u n i ng Activiteiten gericht op beoordelingskaders kunnen plaatsvinden in verband met de verdere ontwikkeling van energieprestatie regelgeving. Meer specifiek zullen ze gericht worden op planning van energiesystemen in de wijk en op het ontwerp van het klimaatsysteem voor kassen in verschillende regio's van de wereld. Modellering Modellen waarmee de belangrijkste prestaties (KPl's) op het gebied van energie en binnenmilieukwaliteit van gebouwen en milieuprestaties van infrastructuur berekend worden, als basis voor regeling, beheer, onderhoud en renovatie. lnspectie, monitoring en datamanagement Monitorings- en adaptieve regelsystemen in gebouw(-) en kas(installaties) voor optimale (energie)prestaties, en maximale aanpassing aan de (wisselende) gebruikerswensen. Ontwikkeling van BIM en GIS systemen die gebruiktworden in de ontwerp- en realisatiefase van energiesystemen en tevens geschikt zijn voor opslag, beheer en management van monitoringsgegevens tijdens de gebruiksfase en daarop gebaseerde actieve sturing van het energiesysteem. Maken Reduceren van de energievraag in gebouwen (warmte-/koudevraag) door energie efficiëntere en robuuste installaties en door schakelbare gebouwschil (coatings), en reduceren van de energievraag in infrastructuur door beperking van de rolweerstand van het wegdek en embodied energy van materialen. Ontwikkeling van zeer efficiênte en compacte energie-conversietechnologie (thermische zonnecollectoren, efficiënte en compacte warmtepompen voor de bestaande bouw) en van lokale compacte thermische opslag om verschil in energievraag en aanbod in de tijd te kunnen overbruggen. Bij al deze ontwikkelingen is van belang de integratie van energiesysteemcomponenten in gebouwen en in de infrastructuur.

12 'tl I 47 Ontwikkeling van binders voor asfalt en beton op basis van biobased materialen en reststromen uit andere sectoren. Materialen en processen waarmee hoogwaardig hergebruik van bulkmaterialen uit bouw en infra mogelijk wordt en materialen voor verlenging levensduur resulterend in minder materiaalgebruik (bv. additieven, beschermende coatings). Materialen met meer functionaliteit. 2.4 Programmalijn Infrastructuur De kennisontwikkeling in de onderscheiden technologielijnen (zie paragraaf 2.3) wordt in apafte paragrafen beschreven voor (zie onderstaande tabel): kunstwerken, wegen, spoor, en kabels en leidingen. Een algemeen punt zalztjn dat de validatiecyclus voor nieuwe ontwikkelingen zo compleet mogelijk wordt doorlopen. Stappen daarbij kunnen zijn simulaties, tests op lab schaal en veldtesten op ware grootte in praktijkomstandigheden. Kunstwerken (weg, nat, droooì Wegen Spoor Kabels en leidingen o c o '3 o Ê.c, (, o Beoordelingskaderc en besí'sslngson d e rste u n i ng Modelleri ng constructies en netwerken lnspectie, monitoring en datamanagement Maken: materialen, reparatietechnieken en versnelde tests f' ^ö v cv g à f te cv v (\, F (Ð v (v \..E ö {oo ry tr s v OV Kunstwerken (weg, nat, droog) Ontwikkelingen voor kunstwerken zrjn in het bijzonder gericht op constructieve veiligheid. Beoorde li ngskaders en bes/rssrn gsonde rsteu n i ng De bestaande beoordelingskaders voor de prestaties van kunstwerken ten aanzien van veiligheid, duurzaamheid, en levensduur worden op een drietal aspecten doorontwikkeld: o Veiligheidsfilosofie voor (nieuwe en) bestaande constructies, o Nieuwe materialen en constructievormen,. Robuustheid en multi-hazards.

13 12t47 Op het gebied van IIElte-KUIÞbgeIEgII spelen enkele specifieke ontwíkkelpunten:. Beoordeling van de betrouwbaarheid en beschikbaarheid van natte kunstwerken zowel die in primaire keringen, als daarbuiten, rekening houdend met de verschillende kaders (Waterwet / Bouwbesluit) en functies; o Belastingmodellen waarbij ook rekening gehouden wordt met mogelijke klimaatveranderi ngen; o KPI's voor kritische sterkte-eigenschappen van beton- en staalconstructies. Daarnaast is de beoordeling en beslissingsondersteuning voor de tunnelvan de toekomst een specifiek punt van aandacht, met daarbij focus op tunnel{echnische installaties en veiligheidsregimes voor tunnels. Modellering constructies en netwerken. Modellering van vermoeiingsgedrag en dynamische aspecten bij stalen (verkeers- en spoor)bruggen; o Modellering van materiaaldegradatieprocessen zoalswapeningscorrosieen ASR en het effect daarvan op het draagvermogen (veiligheid op termijn);. Ontwikkeling multi-scale aanpak om verschillende tijdschalen te verbinden en zo nodig te verbinden met stappen op de afstandschalen;. Responsmodellering van het vermoeiingsgedrag van constructies (evenals portalen, masten e.d., langs de infrastructuur) en het gedrag bij (extreme) dynamische belastingcondities bij spoor- en verkeersbruggen;. Modellering van de effecten van onderhoudsmaatregelen op de levensduur. o Ontwikkeling probabilistische belasting- en responsmodellen voor constructies blootgesteld aan bijzondere belastingvormen zoals brand en explosies, voornamelijk gerelateerd aan tunnels,. Stochastische belastingmodellen voor'shallow depth, small magnitude earthquakes' (geïnduceerde aardbevingen) in Groningen;. Koppeling van metingen, belastingen en responsemodellering;. Belastingmodellen voor quasi statische (verkeers)belastingen en voor vermoeiing bij bestaande constructies;. Modellering van belasting en respons bij grond-constructie-interactie (MLT);. TUdsafhankelijke modellen en curves voor corrosion fatigue van verschillende materialen bij sluizen en waterkeringen. lnspectie, monitoring en datamanagement Op het gebied van inspectie, monitoring en datamanagement ligt de nadruk op de vertaling van inspectie en monitoring resultaten naar informatie die gebruikt kan worden voor beslissingen over onderhoudsplanning en asset management, bijvoorbeeld door gebruik te maken van geavanceerde data-analyse-technieken gebaseerd op Bayesian Belief Nets: o Gebruik van nieuwe meettechnieken zoals satellietmetingen, metingen uit de lucht en sonar wordt verder geëxploreerd;. Ontwikkeling van waarschuwingssystemen voor dynamische belaste betonnen en stalen kunstwerken;. Ontwikkeling en toepassing van nieuwe inspectietechnieken voor het vaststellen van de actuele staat van natte kunstwerken. ln het bijzonder de

14 13t47 toestand van metselwerken kademuren en moeilijk te bereiken onderdelen in de kunstwerken. Ontwikkeling van proefbelastingconcepten voor bruggen met een kleine overspanningen (combinatie van belasten, monitoren en beoordelen); Faalkansvoorspelling van de hoofddraagconstructies van bruggen voor vermoeiing, gebaseerd op inspectie van verbindingen, en met kwantificering van de invloed van maatregelen; Optimalisatie van inspecties op basis van monitoring bij vermoeiing gerelateerde degradatie van (voorspelling van de restlevensduur van orthotrope rijdekken, met update op basis van de juiste monitor- en inspectiegegevens, en met restlevensduurberekening na reparatie en renovatie); Voorsorteren op integratie met BIM (dataopslag en conversie bruikbare standaarden); Maken: materialen, reparatietechnieken en versnelde tests o Ontwikkeling beton met nieuwe binders en prestatie-gebaseerde beoordelingsmethoden voor de kalibratie van duurzaamheidsmodellen voor betonconstructies; o Ontwikkeling beton met extra functionaliteiten, natuurlijke, zelfhelende, CO2- arme materialen (bijvoorbeeld composieten en alternatieve bindmiddelen); o lnnovatieve reparatietechnieken voor preventie en levensduurverlenging zoals Kathodische Preventie (KP) en electrochock (inclusief een afwegingskader voor de toepassing); o Vezelversterkte materialen voor draailager (slijtvaste, niet corroderende materialen;. Ontwikkeling van richtlijnen voor prestatiebeoordeling van toepassing van bijvoorbeeld vezelversterkte kunststofcomponenten en hoge sterkte beton in natte kunstwerken; o Modellen voor het in rekening brengen van de dynamische component van (hydraulische) belasting gerelateerd aan dynamicamodellen van responsie van constructie; o Snelle toetsing van voorgestelde innovaties Wegen Beoordel ingskaders en bes/rssrn gsonde rsteu n i ng Voor wegen en wegconstructies richten de ontwikkelingen zich voor een belangrijk deel op het beschikbaar krijgen van versnelde beoordelings- en beproevingsmethoden waarmee innovatieve oplossingen in de wegenbouw in een kort tijdsbestek adequaat kunnen worden beoordeeld op kwaliteit, technische prestaties en duurzaamheid (durability en sustainability). Doel is hierbij dat de ontwikkeling en beoordeling van producten van marktpartijen wordt versneld en beter aansluit bij de inkoopstrategie van de (Rijks)overheid. Modellering constructies en netwerken Op constructie- en netwerkniveau wordt ingezet op twee speerpunten. Op de eerste plaats zullen kwantitatieve, probabilistische modellen voor risico gebaseerd asset management worden ontwikkeld voor de bepaling van de invloed van onderhouds-

15 14147 en beheersmaatregelen op de technische eigenschappen en de daaraan gekoppelde prestaties van wegen (hinder, veiligheid, geluid, levensduur, herbruikbaarheid en gezondheid). Daarnaast wordt ingezet op innovatieve ontwikkelingen van nieuwe wegconcepten en -constructies met extra functionaliteit, of betere prestaties (bijvoorbeeld stiller, energie-armer, of met minder onderhoud). I nspectie, monitoring en datamanagement Door de ontwikkeling van next generation inspectie- en monitoringsystemen kunnen eigenschappen en omgevingscondities van asfalt deklagen en bitumineuze voegovergangen momentaan en lokaalworden geregistreerd. De data uit verschillende meet- en datasystemen kunnen worden geïntegreerd in een BIMomgeving, en vertaald naar indicatoren voor conditie, prestatie en kwaliteit. Het doel hierbij is dat die als input benut kan worden voor asset management. Maken: materialen, reparatietechnieken en versnelde tests Ontwikkeling van fysisch-chemische modellen voor de prestaties van asfalt deklagen in de tijd. Deze modellen vormen de basis voor betere voorspellingen van degradatie en levensduur, voor optimalisatie en innovatie van nieuwe mengsels, en voor het creëren van mogelijkheden voor hoogwaardiger recycling. Zij worden ook gebruikt voor de ontwikkeling van asfalt met andere binders en toeslagstoffen (vezels) Spoor Voor spoorbruggen, -viaducten en -tunnels: zie paragraai2.4.1 Voor het spoor richten de ontwikkelingen zich verder vooral op inspectie, monitoren en gegevensvenrverking. lnspectie, monitoring en datamanagement. Voor het spoor is al een grote hoeveelheid van meetgegevens beschikbaar. Een uitdaging is om de bruikbare informatie uit de beschikbare metingen te halen voor integrale beslissingsondersteuning en te identificeren voor welke benodigde informatie nog meetgegevens ontbreken;. Ontwikkeling en realisatie van state-of-the-art systemen voor het monitoren van de railinfrastructuur. Voorbeelden zijn de ontwikkeling van een nieuw meetsysteem dat met hoge snelheid de conditie van de bovenleiding in kaart kan brengen en van de automatische interpretatie van camerabeelden ter ondersteuning en vervanging van visuele inspectie;. Toegankelijk maken van de bruikbare informatie voor de verschillende stakeholders en systemen (in contracten, voor onderhoudsmanager; branche breed informatie uitwisselen). De vereiste data één maal vastleggen en op een gemeenschappelijke manier beschikbaar maken voozien van eenduidige betekenis. De data op een soepele manier vertalen naar toegankelijke informatie, zo nodig op locatie beschikbaar Kabels en leidingen De benodigde ontwikkeling voor kabels en leidingen wordt in de komende jaren verder uitgewerkt, vooral met het oog op efficiënter beheer van de aanwezige assets. De onderhouds- en vervangingsopgaaf is hier bijzonder groot. Op het

16 15147 gebied van water-, gas- en persleidingen worden al enkele initiatieven genomen zoals:. Ondersteuning van besluitvorming over onderhoud en beheer persleidingen; o Modellering degradatie leidingen en beddingen in relatie tot mogelijke faalmechanismes (vaststellen KPI's);. lnspectie, monitoring en datamanagement van water- en gasleidingen. 2.5 Programmalijn Bouwkwaliteit De kennisoniwikkeling in de onderscheiden technologielijnen (zie paragraaf 2.3) wordt eerst voor Bouwkwaliteit algemeen beschreven (paragraaf 2.5.1) en daarna (paragraaf 2.5.2) aangevuld met specifieke aspecten voor (zie onderstaande tabel): woningbouw, utiliteitsbouw, erfgoed en zorgbouw. (, 'å oclt I (' Ê ú, Beoordelingskaders en besíssrngson d e rste u n i ng Modelleing constructies en componenten lnspectie, monitoring en datamanagement Maken: materialen, reparatietechnieken en versnelde tests Woningbouw.r0r Þ q"- {f) cv g Utiliteitsbouw È A) to cv \ cv ttì \ s fù* rv a) a ù Erfgoed Zorgbouw Q (Ð v A) ry \ rä {re ry (r) cv QT 'f) cv \rtì fuë A) cv v Bouwkwal ite it ge nerie k Beoorde lingskaders en bes/nsrn g sonderste u n i ng Binnen de publiek-private regelgeving vindt er een verdere verschuiving plaats van gespecificeerde oplossingen ('sprinklers') naar functionele specificaties ('brandveilig'). Dit vereist een risico gebaseerde aanpak. Belangrijke ontwikkelingsgebieden voor de komende jaren zijn daarbij: aardbevingsbestendigheid, brandveiligheid en onderhoudsvoorspelling. Een consequentie van het functioneel specificeren is dat een koppeling van de prestatie-indicatoren op verschillende abstractieniveaus noodzakelijk wordt. Uit de praktijk blijkt dat er in veel gevallen nauwelijks een verband is tussen de KPI op gebouwvoorraad, op complexniveau en op elementniveau. Specifiek geldt dit voor de onderhoudssector waar integraal gaat worden aanbesteed en voor de zorgsector waar een goed ontworpen zorggebouw tot een wezenlijke optimalisatie van het zorgproces kan leiden.

17 TNO-rapporl I '16 I 47 Model le ri ng constructies en componenten Met een verouderende gebouwvoorraad is het de vraag hoe lang gebouwen en systemen nog mee kunnen.. Aangezien materialen in de tijd degraderen is de ontwikkeling van voorspellingsmodellen voor levensduur en restcapaciteit essentieel. Belangrijke aspecten hierbij zijn kosten en erfgoedwaarde.. De kwaliteit van interventies (reparaties, onderhoud) zal bij een verouderende gebouwvoorraad een belangrijke stempel drukken op de kosten, kwaliteit en risico's van de voorraad. Belangrijk is het effect van interventies te kunnen voorspellen.. Zeer specifiek voor Groningen geldt dat bestaande (verouderende) gebouwvoorraad geconfronteerd wordt met geïnduceerde aardbevingen. Voor aardbevingsschade is het van belang de te venryachten schade te kunnen voorspellen op basis van te venuachten bevingen. Hiervoor zal nog veel kennis ontwikkeld moeten worden over het ontstaan van schade aan gebouwen door een beving, de inschatting van restcapaciteit en de koppeling van deterministische benaderingen met probabilistiek.. Tevens is het van groot belang de gevolgen van interventies (versterkingen) voor het gedrag bijvolgende bevingen te kunnen voorspellen om het juiste maatregelenpakket te kunnen kiezen.. Bestaande gebouwen worden belast door extremer weersomstandigheden dan tijdens h un ontwerp voorzien. Bestaande (utiliteits)gebouwen worden aangepast aan nieuwe gebruikersbehoeften, bijvoorbeeld met extra verdiepingen op het bestaande gebouw, aangepaste (opener) gebouwindeling, en nieuwe gevels (hogere energieprestatie). Nieuwe gebouwen die ingepast moeten worden tussen bestaande gebouwen worden slank ontworpen. Door deze ontwikkelingen neemt de gevoeligheid voor wind en trillingen toe en blijft verdere ontwikkeling van rekenmethodieken op dit vlak een aandachtspunt. lnspectie, monitoring en datamanagement Vanwege het belang om de actuele staat van het gebouwen te weten, neemt de behoefte om te kunnen inspecteren en monitoren toe. Verzamelde gegevens kunnen samen met gebouwdata door middel van BIM/GlS eenvoudig toegankelijk worden gemaakt. Hiermee wordt de mogelijkheid geschapen om (bestaande) prestatiemodellen te voozien van relevante data die voorheen slechts moeizaam te verkrijgen waren. Bij veel bestaande inspectiemethoden is het echter de vraag wat de kwaliteit van het resultaat is van het inspecteren. Zo leveren inspecties bij onderhoud inzicht in de problemen, maar niet de verwachte levensduur. Een belangrijke stap daarmee voor de komende jaren is het komen tot gevalideerde methoden voor het inspecteren en monitoren van de gebouwprestaties. Bouwlnformatie Modellen (BlM), 3D-opnames maar ook allerlei soorten apps maken het op dit moment al mogelijk om op ieder moment in de tijd gebouwinformatie te verzamelen en te venryerken. Belangrijke vraag wordt welke informatie er waar nodig is. Dit betekent dat we van BIM naar BPM (bouwprestatie modellering) gaan waarbij datamanagement, inclusief afspraken over rechten en plichten, centraal komt te staan. Op den duur zal de koppeling van inspectie- en monitoringsinformatie met bouwprestatiemodellen de mogelijkheid doen ontstaan om de prestatie in de tijd te volgen en steeds te voorspellen. Maken: materialen, reparatietechnieken en versnelde tests Door verschuiving naar prestatieafspraken treedt er een interessante ontwikkeling

18 17t47 op bij de grondstof- en toeleveranciers in de bouw. Op dit moment is de productie vaak gericht op maximaalvolume tegen laagste prijs. Door prestatieafspraken is het mogelijk om naar'fit-for-purpose' materialen te gaan. Dit zijn materialen die geoptimaliseerd worden voor een toepassing. Hierdoor is het mogelijk onderscheidende producten en merken te maken, met uiteindelijk een betere business case. De focus ligt enerzijds op de steenachtige materialen (beton, baksteen, gi ps) en anderzijds op oppervlaktebehandelingen (coati ngs, hyd rofobeeren verstevigingsmiddelen, etc. ). Bij het optimaliseren van de materialen wordt gekeken naar de technische aspecten (levensduur, bescherming, energieprestatie, materiaalkringloop), en tevens naar de toepassing (dragend, vormvrij, afbouw, productkringloop) en de business case (TCO, toegevoegde waarde, ketenoptimalisatie). Kennisontwikkeling zal zich onder meer richten op: o Transportmodellen in permeabele media voor de ontwikkeling van beschermingsmaterialen en {echnieken;. Chemisch-fysische modellen van beton in de vormingsfase, naast de verdere ontwikkeling van micro-structuur ontwerp tools voor ontwikkeling van beton met andere basisstotfen of nieuwe additieven; o Versnelde tests voor de evaluatie van technische aspecten Specifieke aspecten woningbouw, utiliteitsbouw, erfgoed en zorgbouw Woningbouw De woningbouw wordt gekenmerkt door een relatief eenvoudige set aan woning typologieën en een belangrijke positie van de woningcorporaties. De grote uitdaging voor deze sector is een optimaal asset management dat aansluit bij de wensen van de eindgebruiker en de woningen betaalbaar/verhuurbaar houdt. Aangrijpingspunten hiervoor zijn het onderhoud in combinatie met het reduceren van het energieverbruik. ln dit verband zal worden gewerkt aan: o Ontwikkelen van een generieke KPI-systematiek gericht op onderhoud met koppeling tussen indicatoren op strategisch, tactische en operationeel niveau;. Ontwikkelen van op actuele prestaties gerichte inspectiemethoden; o Koppeling van prestatiemodellen aan BlM. Daarnaast wordt aan materiaal/systeem in novaties gewerkt gericht op:. Steenachtige materialen op basis van reststromen en met een lager energie- en waterverbruik;. Coatings en mortels met toegevoegde functionaliteit (bescherming, verlenging levensduur, signalering) Utiliteitsbouw Groot probleem van de utiliteitsbouw is de leegstand. Een onderliggende oorzaak is dat de technische levensduur van gebouwen niet overeenkomt met de veel sneller fluctuerende vraag naar een omhulling van een operationeel proces (functionele levensduur). Dat neemt niet weg dat verbetering en kostenbeheersing van onderhoud een belangrijk onderwerp is. Daarbij geldt voor u-bouw (tegenover woningbouw) dat dit om individuele gebouwen gaat (veel verschillende typen en weinig partijen met veel gebouwen in eigendom).

19 18t47 ln dit verband zalworden gewerkt aan:. Koppelen van prestatie-indicatoren op gebouw, component en elementniveau;. Ontwikkelen van risico-gebaseerde gebouwsimulatiemodellen op het vlak van met name brand en onderhoud;. Verdere ontwikkeling van modellen voor windbelastingen en gebouwtrillingen; Ertgoed Bij het fysieke erfgoed liggen de belangrijkste uitdagingen op enerzijds het behoud van het erfgoed met minimale ingrepen (erfgoed waarde) en anderzijds op het benutbaar houden van het gebouw voor veranderende functies. ln dit verband zal worden gewerkt aan:. Voorspellen van de levensduur van bestaand metselwerk en ingrepen met als doel de culturele waarde te behouden, de kosten te reduceren en foutieve ingrepen te voorkomen;. Koppelen en organiseren van digitale informatie op zoweltechnisch vlak (gebruikte materialen), cultureel vlak (historie), alsook gebouwinformatie en beslissingsondersteu n ing. Daarnaast wordt gewerkt aan:. Versnelde degradatieproeven waarmee uitspraken gedaan kunnen worden over de kwaliteit van bestaande en nieuwe reparatiemethoden;. Reparatiemethoden en materialen op het vlak van metselwerk, mortels en oppervlaktebehandelingen Zorgbouw De operationele kosten van een ziekenhuis zijn ordes hoger dan de ontwerp- en bouwkosten. Er valt veel te winnen door bij ontwerp en bouw zeer goed na te gaan hoe het operationele proces gefaciliteerd kan worden door het gebouw. Als voorbeeld: een verkeerde plaatsing van verpleegafdeling ten opzichte van OK leidt tot een substantiële verlenging van de looproute en daarmee de kosten van het personeel en de kans op calamiteiten. ln dit verband zal worden gewerkt aan:. 'Evidence based design': het aantoonbaar goed ontwerpen, gecombineerd met een feedbackloop vanuit het operationele proces;. Risicogebaseerde brandveiligheid door een interactie van bouwkundige, installatietech n ische en organisatorische aspecten ;. Energie-etficiëntie door een koppeling van gebouwaspecten, functionele prestaties en BIM-GlS. 2.6 Programmalijn Energie Gebouwde Omgeving De kennisontwikkeling in de onderscheiden technologielijnen (zie paragraal2.3) wordt in aparte paragrafen beschreven voor (zie onderstaande tabel): o Gebouw en binnenmilieu. Wljk

20 't9 I 47 Het hele onderdeel 'lnstallaties' (Compacte Conversie en Gompacte Opslag) sluit nauw aan bij TKI EnerGO en wordt samen met de meer op productontwikkeling gerichte delen voor Gebouw en binnenmilieu en voor Wijk uitgewerkt in het VP Energie gebouwde omgeving voor de TKI EnerGO. ln het bijzonder de ondenruerpen die sterk gerelateerd zijn aan modelontwikkeling voor energieprestatiebeoordeling en aan energieprestatie gekoppeld met binnenmilieukwaliteit zijn opgenomen in dit vraaggestuurd programma. lnstallaties Gebouw en binnenmilieu Wrjk c,g E I E o Beoordelingskaders en besíssrngson de rcte u n i ng Modellering lnspectie, monitoring en datamanagemenf en control Maken: materialen, componenten en systemen.þ È cv (o (o cv clv \,'lì \.o.o.þ q" d" Gebouw en binnenmilieu ln dit onderdeelworden modellen, methodieken en gebruiksvriendelijke, robuuste venti latiesystemen ontwikkeld om de energ ieprestatie en bin nenm ilieukwaliteit van een gebouw te verbeteren, effectief te monitoren, beter te voorspellen en te regelen. De invloed van de eindgebruiker is hierbij een belangrijke factor. Hierbij wordt zowel aandacht besteed aan de ontwerpfase als de operationele fase van een gebouw. Model le ring energ ieprestatie De effectiviteit van energiebesparende maatregelen, en de daadwerkelijke energieprestatie van een bestaand gebouw en energiesysteem, worden in grote mate beïnvloed door de interactie met de gebruiker, de comfort beleving en het effect op de binnenmilieu kwaliteit. Echter, de huidige (energie)prestatiemodellen houden hier slechts summier rekening mee. Het gevolg is dat de modellen gemiddeld over een groter aantal gebouwen een goede uitkomst geven, maar slechts beperkt bruikbaar zijn om de werkelijke energieprestaties van een individueel gebouw/energiesysteem te voorspellen als functie van de tijd, gebruik, etc.. Dergelijke modellen zijn echter wel nodig om bijvoorbeeld de effectiviteit van energiebesparende maatregelen te bepalen, de energieprestatieregelgeving