Handreiking externe connectiviteit Ondersteuning voor ict-coördinatoren en inkopers in het primair onderwijs (po) en voortgezet onderwijs (vo)

Transcriptie

1 Handreiking externe connectiviteit Ondersteuning voor ict-coördinatoren en inkopers in het primair onderwijs (po) en voortgezet onderwijs (vo) Laat ict werken voor het onderwijs

2 Inhoudsopgave 1 Inleiding 1.1 Connectiviteit buiten de gebaande paden Leeswijzer 4 2 Bandbreedte, kwaliteit en servicelevelafspraken 2.1 Bandbreedte Te maken keuzen Meten van de beschikbare bandbreedte Kwaliteitsaspecten van de connectiviteit Te maken keuzen Meten van de kwaliteit Overige vereisten Modem/router In het geval van internetconnectiviteit In het geval van een besloten netwerk tussen schoollocaties Router als wifi access point Beheer Vast(e) IP-adres(sen) Domeinnaamregistratie en DNS Beveiligingsdiensten Servicelevelafspraken Te maken keuzen 17 Colofon 18 2

3 1 Inleiding 3

4 1 Inleiding Deze handreiking helpt scholen bij de keuze van externe (internet)connectiviteit. Het gaat dan ten eerste om de te kiezen bandbreedte, kwaliteit van de verbinding en de servicelevelafspraken. Ten tweede helpt deze handreiking u bij het formuleren van vereisten die direct samenhangen met de (internet)connectiviteit, zoals vaste IP-adressen en back-up connectiviteit, die u in samenhang met de (internet)connectiviteit kunt inkopen bij een marktpartij. We houden daarbij rekening met de snel veranderende eisen door het groeiende gebruik van digitale leermiddelen. Met behulp van deze handreiking kunt u uw eisen formuleren en daarmee kiezen uit het marktaanbod of aansluiten bij een eventueel lokaal initiatief voor de aanleg van bijvoorbeeld glasvezel. We beperken ons tot de momenteel meest gangbare diensten. Ook heeft deze handreiking alleen betrekking op externe (internet) connectiviteit. Voor uw interne vaste en/of draadloze netwerk stellen we een aparte handreiking beschikbaar. Verder beperken we ons tot de wensen en eisen die het mogelijk maken om onderwijs te ondersteunen met ict, waaronder het gebruik van digitale leermiddelen. Wensen en eisen die voortkomen uit de behoefte om leerlingen, leraren en ouders buiten schooltijd van wifi te voorzien, blijven bijvoorbeeld buiten beschouwing. 1.1 Connectiviteit buiten de gebaande paden Bij bijna de helft van alle schoollocaties in Nederland ligt glasvezel voor de deur of is glasvezel al in gebruik. Bij nog eens circa 45 procent van de schoollocaties ligt er wel kabel, maar geen glasvezel voor de deur. Waar kabel beschikbaar is voldoet die - voor de korte termijn - in bijna alle gevallen om onderwijs ondersteund met ict te geven. Met de verwachte groei in ict-gebruik in het onderwijs zal dat echter niet zo blijven. We bevelen u dan ook aan aansluiting op glasvezel te realiseren zodra dat mogelijk is. Hoort uw school bij de circa 5 procent van de schoollocaties die geen toegang heeft tot glasvezel of kabel, dan biedt dit document inzicht in de mogelijkheden om aan te sluiten bij een eventueel lokaal initiatief om glasvezel aan te leggen en in de alternatieve mogelijkheden voor connectiviteit. 1.2 Leeswijzer In de volgende paragrafen zetten we de keuzen uiteen die u kunt maken bij de inkoop van (internet)connectiviteit. We maken onderscheid tussen bandbreedte, kwaliteitsaspecten, servicelevelafspraken en overige vereisten. Daarbij geven we steeds ons advies aan. In de blauwe kaders geven we voor u relevante aspecten in het aanbod van marktpartijen aan. 4

5 2 Bandbreedte, kwaliteit en servicelevelafspraken 5

6 2 Bandbreedte, kwaliteit en servicelevelafspraken De externe connectiviteit is een belangrijke schakel in de keten van onderwijs en ict. Bij het bepalen van de connectiviteit die op uw schoollocatie nodig is, moet u niet alleen rekening houden met de huidige behoefte of de behoefte in de zeer nabije toekomst. Om zich te kunnen aanpassen aan vernieuwende onderwijstechnologieën hebben scholen speelruimte en flexibiliteit in bandbreedte nodig. We onderzochten, samen met onder andere uitgevers van digitaal leermateriaal en scholen, wat de benodigde bandbreedte is, wat de behoefte is op het gebied van kwaliteit en servicelevelafspraken en welke overige vereisten ingevuld moeten worden. In dit hoofdstuk zetten we de resultaten daarvan uiteen. Daarbij is rekening gehouden met het gebruik van digitale leermiddelen en het gebruik voor administratieve processen. Er is geen rekening gehouden met het privégebruik van leerlingen, ouders en medewerkers, dat mogelijk hogere eisen aan de benodigde bandbreedte stelt. Internetconnectiviteit per schoollocatie, of een besloten netwerk met centrale internetverbinding? Internet Schoollocaties met directe internetconnectiviteit Internet Schoollocaties met besloten netwerk en centrale internetverbinding Schoolbesturen die verantwoordelijk zijn voor een aantal schoollocaties, blijken regelmatig te kiezen voor een besloten netwerk tussen de schoollocaties die onder hun bestuur staan. Op dat netwerk worden veelal vanuit een centrale locatie diensten aangeboden, zoals applicaties en internettoegang. In dat geval is op de schoollocaties geen internetaansluiting nodig, maar een verbinding met het besloten netwerk. Waar dit onderscheid niet van belang is, gebruiken we in dit document de term (internet)connectiviteit. En waar dit onderscheid wel van belang is, geven we dit expliciet aan. 6

7 2.1 Bandbreedte We onderzochten wat de benodigde bandbreedte is voor de ondersteuning van het gebruik van digitaal leermateriaal 1. Kort gezegd schatten we dat in de huidige situatie een bandbreedte nodig is van 0,42 Mbps down/0,050 Mbps up per leerling met een device. De verwachting is dat dit binnen drie jaar groeit tot 0,83 Mbps down/0,12 Mbps up. De behoefte aan upload-bandbreedte stijgt iets sneller dan de behoefte aan download-bandbreedte. Mogelijk gebruiken niet alle leerlingen op uw schoollocatie tegelijkertijd een device, maar bijvoorbeeld één op de vijf leerlingen. Zouden alle duizend leerlingen op een schoollocatie tegelijk een device gebruiken, dan is naar verwachting (1.000 x 0,42 Mbps =) 420 Mbps download-bandbreedte nodig. Indien daarentegen één op de vijf leerlingen tegelijk een device gebruikt, is een vijfde daarvan nodig: (420 Mbps : 5 =) 84 Mbps. Let op: Het gaat hier om daadwerkelijk beschikbare bandbreedte (zie kader Verschil tussen geadverteerde en daadwerkelijk beschikbare bandbreedte ). De tabel hiernaast toont het resultaat van het Kennisnet-onderzoek naar de benodigde bandbreedte om onderwijs ondersteund met ict te geven. De door een school benodigde bandbreedte per leerling op een schoollocatie ligt marginaal hoger voor school locaties met minder dan honderd leerlingen. aantal leerlingen op schoollocatie gelijktijdig gebruik huidige situatie over 3 jaar down up down up 100 1: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Bandbreedtewijzer Digitaal Leren, Utrecht: Dialogic NEXT STEP, 23 oktober Zie vervolg van deze tabel op de volgende pagina. 7

8 aantal leerlingen op schoollocatie gelijktijdig gebruik huidige situatie over 3 jaar down up down up : : : : : : : : : : : : : : : Tabel 1. Benodigde bandbreedte op een schoollocatie (in Mbps). Houd bij de inkoop van (internet)connectiviteit rekening met de groei in de benodigde bandbreedte voor de komende drie jaar. Het gaat dan om de groei in gelijktijdig gebruik van devices, de groei in de adoptie van digitaal materiaal en eventuele groei in leerlingaantallen. Ter illustratie: een schoollocatie met vijfhonderd leerlingen waar momenteel één op de vijf leerlingen gelijktijdig een device gebruikt, zal hiertoe 42 Mbps down/5 Mbps up aan bandbreedte nodig hebben. Indien u verwacht dat op deze schoollocatie over drie jaar één op de twee leerlingen gelijktijdig een device gebruikt, zal te zijner tijd 206 Mbps down/31 Mbps up aan bandbreedte nodig zijn. Verschil tussen geadverteerde en daadwerkelijk beschikbare bandbreedte Uitgangspunt is dat de bandbreedte in bovenstaande tabel daadwerkelijk wordt gebruikt. De bandbreedte dient dus ook daadwerkelijk beschikbaar te zijn. De bandbreedte die de aanbieder noemt, is veelal niet gegarandeerd. Dit geldt bijvoorbeeld voor ADSL en VDSL, waar de gerealiseerde bandbreedte sterk afhangt van de afstand tussen de schoollocatie en het verdeelpunt van de aanbieder. Bij draadloze verbindingen spelen dekking en verschillende omgevingsfactoren een rol, zoals het aantal medegebruikers in de omgeving en de ligging van gebouwen tussen de zendmast en de schoollocatie. Daarnaast is er over het algemeen verschil tussen de op consumenten gerichte diensten en de op de zakelijke markt gerichte diensten. Bij diensten voor consumenten is het gebruikelijk dat een aantal aansluitingen de beschikbare capaciteit in het netwerk moet delen, waardoor op drukke tijden de geadverteerde bandbreedte niet altijd beschikbaar is voor uw schoollocatie. Dit geldt met name in het geval van kabel. 8

9 2.1.1 Te maken keuzen Kies bij de inkoop voor een flexibel en toekomstvast aanbod dat garandeert dat uw bandbreedtebehoefte over drie jaar daadwerkelijk geleverd kan worden zonder (grote) additionele investeringen of omschakelkosten van uw kant. Stel zeker dat in de dienst die u afneemt de benodigde bandbreedte ook daadwerkelijk beschikbaar is en maak daarover afspraken met uw aanbieder. Kies daarbij voor de garanties en het service niveau van een zakelijke aansluiting als de effectiviteit van uw onderwijs afhankelijk is van internettoegang. We gaan ervan uit dat voor het merendeel van de po- en vo-scholen een bandbreedtegarantie niet noodzakelijk is. Wel is het zaak dat u van tevoren met de aanbieder vaststelt welke beschikbare bandbreedte u bij een specifieke dienst op uw schoollocatie redelijkerwijs mag verwachten. Is de benodigde bandbreedte cruciaal voor de effectiviteit van het onderwijs, dan adviseren we u wel een aanbod met bandbreedtegarantie te kiezen. Zoals gezegd neemt de behoefte aan uploadbandbreedte naar verwachting sneller toe dan de behoefte aan downloadbandbreedte. Een verbinding met symmetrische bandbreedte (upload- en download-capaciteit zijn gelijk) is voorbereid op deze ontwikkeling. Stel met uw internetprovider zeker dat alle appllicaties (websites, (interactieve) multimedia, et cetera) zijn toegestaan op uw schoollocaties, zonder enige belemmering, beperking of extra verzoek van uw kant en tot de maximaal beschikbare bandbreedte Meten van de beschikbare bandbreedte U kunt zelf de beschikbare bandbreedte meten. Dit kan doorlopend met behulp van zogenoemde monitoringtools (toepassingen die een verbinding regelmatig geautomatiseerd controleren). Om de kwaliteitsaspecten te meten kunt u ook handmatig gebruikmaken van een toepassing op internet, zoals speedtest.operator.nl/kpn, en speedtest.vodafone.nl. Let op: het gaat dan om een momentopname, die bovendien slechts een indicatie geeft! Voor een zo direct en representatief mogelijk resultaat bij een handmatige meting mogen er geen andere toepassingen zijn die de verbinding tegelijkertijd gebruiken. Wees ook alert op geen andere beperkende schakels in de keten; dus niet meten vanaf een laptop met wifi! 2.2 Kwaliteitsaspecten van de connectiviteit Onderwijs ondersteund met ict stelt eisen aan de kwaliteit van de connectiviteit. Interactieve multimedia (zoals VoIP, Skype en 9

10 FaceTime) stellen de hoogste eisen. Multimedia die niet interactief zijn (zoals filmpjes op YouTube) stellen lagere eisen. Het gebruik van deze vormen van communicatie in het onderwijs is nog beperkt 2, maar zal de komende jaren toenemen, evenals de eisen aan de kwaliteit van de connectiviteit. Onderstaande tabel toont de kwaliteitseisen aan connectiviteit die het gebruik van interactieve multimedia ondersteunt. Deze eisen aan de kwaliteit gelden voor een end-to-end verbinding vanaf de schoollocatie naar de eindbestemming (bijvoorbeeld tussen de schoollocatie en de server van de aanbieder van digitaal leermateriaal). Uiteraard zal niet het gehele pad van de schoollocatie naar de eindbestemming onder controle zijn van één dienstaanbieder. Daarom moet de kwaliteit over het gedeelte dat de aanbieder aan de school levert ruim binnen deze normen vallen. packet loss latency (one-way) jitter (one-way) < 1 % < 150 ms < 30 ms Packet loss is het aantal datapakketjes dat in een verbinding verloren raakt. Vrijwel alle toepassingen blijven met een geringe packet loss nog naar behoren functioneren, bijvoorbeeld door een verloren datapakketje opnieuw te laten verzenden. Bij meer dan 1procent packet loss treedt zo veel verlies op dat het bij interactieve multimediale communicatie merkbaar wordt. Beeld of geluid hapert of de verbinding wordt feitelijk langzamer doordat datapakketjes meermaals verzonden moeten worden. Latency is de tijd die nodig is om een datapakketje van een zender naar een ontvanger te brengen. Hogere latency heeft bijvoorbeeld tot gevolg dat gebruikers ervaren dat toepassingen traag reageren. Dat treedt vooral op bij meer dan 150 ms latency. Jitter is de variatie in latency. Hoe groter de jitter, hoe meer kans dat beeld of geluid hapert of dat toepassingen (onvoorspelbaar) traag reageren. 2 Wel wordt VoIP al volop naast internet over dezelfde toegangskabel gebruikt, waar bijvoorbeeld tripleplay-pakketten worden gebruikt over kabel en glasvezel. Kwaliteit niet altijd gegarandeerd In het algemeen garanderen aanbieders de genoemde kwaliteitsaspecten alleen voor hun op de grootzakelijke markt gerichte aanbod, en niet in hun op consumenten en de kleinzakelijke markt gerichte aanbod. Wel geeft een aantal aanbieders met online rapportages inzicht in de prestaties van hun netwerk over de afgelopen periode. In het algemeen voldoen glasvezel, kabel, DSL, 4G en straalverbindingen aan de genoemde kwaliteitsaspecten. Satellietcommunicatie (met typische latency van circa 500 ms) voldoet niet aan deze kwaliteitsnormen Te maken keuzen We gaan ervan uit dat voor het merendeel van de po- en vo-scholen kwaliteit van de (internet)connectiviteit van belang is, maar dat een kwaliteitsgarantie gezien het huidige marktaanbod soms prohibitief hogere kosten met zich meebrengt. Weeg in uw prijs/ kwaliteit afweging de (kosten van) verloren (onderwijs)tijd en frustratie van leraren en leerlingen mee. 10

11 Informeer bij de oriëntatie op een nieuwe dienstverleningsovereenkomst naar de prestaties van de specifieke dienst van de aanbieder op bovengenoemde kwaliteitsaspecten. Is het gebruik van (interactieve) multimedia op uw schoollocatie van cruciaal belang voor de effectiviteit van het onderwijs, kies dan voor een aanbod waarbij de genoemde kwaliteitsaspecten wel gegarandeerd worden. Dat zal veelal een aanbod zijn dat gericht is op de grootzakelijke markt. Indien uw schoollocatie aangesloten is op een besloten netwerk (bijvoorbeeld van scholen onder één bestuur) met een centrale internetverbinding, dan zijn de kwaliteitsaspecten van belang zowel op het besloten netwerk als op de centrale internetverbinding. Besloten netwerken voldoen in vrijwel alle gevallen aan de kwaliteitsaspecten, waarbij u kunt overwegen om monitoring in te (laten) richten om de kwaliteit van de verbindingen te bewaken. Voor de centrale internetverbinding gelden dezelfde overwegingen als in deze paragraaf opgenomen voor internetconnec tiviteit op school locaties. Gezien de bredere impact van (gebrekkige) kwaliteit op alle schoollocaties wegen garanties op kwaliteitsaspecten hier nog zwaarder dan bij individuele locaties Meten van de kwaliteit U kunt zelf de kwaliteit van de verbinding controleren. Zie hiervoor paragraaf 2.2. Let op: latency wordt veelal aangeduid met ping in toepassingen die de kwaliteit van een verbinding meten. 2.3 Overige vereisten We onderzochten welke overige vereisten scholen moeten invullen, naast de benodigde bandbreedte, servicelevelafspraken en kwaliteitsaspecten. Het gaat dan om diensten die (vrijwel) iedere school locatie nodig heeft en die sterk samenhangen met de (internet)connectiviteit Modem/router Afhankelijk van de specifieke dienst die u afneemt, is een modem en/of router nodig waarmee uw interne netwerk met het externe netwerk of internet wordt verbonden. Het aanbod op dit gebied verschilt per aanbieder. Vaak wordt het modem - dat in veel gevallen noodzakelijk is voor aansluiting op het externe netwerk - gecombineerd met de router, die netwerkfuncties vervult zoals beveiliging. Zie hiervoor paragraaf U kunt er de voorkeur aan geven om de aanbieder ook de router (functie) te laten leveren en beheren, of om dit juist zelf te regelen. We gaan hier in op de meest voorkomende situaties. Informeer in alle gevallen welke keuzes in koppelvlakken (aansluitpunt naar het externe netwerk) ken uw aanbieder biedt en ga na hoe u uw interne netwerk op dat koppelvlak aansluit wilt aansluiten. Overweeg of u de routerfunctie in eigen beheer wilt nemen, afhankelijk van de beschikbare expertise binnen uw school of bestuur. 11

12 2.3.2 In het geval van internetconnectiviteit Indien u een dienst voor internetconnectiviteit op uw schoollocatie afneemt, kunt u ervoor kiezen om de aanbieder ook de router (functie) te laten leveren en beheren. Een aantal aanbieders biedt deze dienst niet. Bij snelheden tot 500 Mbps is het koppelvlak van de router doorgaans een RJ45-stekker die met Cat6-bekabeling direct op uw LAN-switch (uw interne netwerk) aangesloten kan worden. Vanaf 1 Gbps is het koppelvlak veelal optisch in de vorm van een SFP/glasvezelverbinding naar uw LAN-switch. We adviseren u tevoren af te stemmen welk koppelvlak uw leverancier aanbiedt, zodat zeker is dat u moeiteloos kunt aansluiten In het geval van een besloten netwerk tussen schoollocaties Als u een besloten netwerk tussen verschillende schoollocaties heeft, zult u veelal zelf voor de routers en het beheer daarvan moeten zorgen. Deze vormen dan onderdeel van uw interne netwerk. Voor uw interne netwerk is een aparte handreiking beschikbaar. Uw aanbieder van de verbindingen tussen uw locaties biedt een koppelvlak waar u uw switches of routers op schoollocaties op kunt aansluiten. Welk koppelvlak dit is, hangt af van de specifieke dienst van de aanbieder Router als wifi access point De beheerde modem/router kan ook nog een wifi access point zijn. Als dat zo is, dient deze functionaliteit bijvoorbeeld op verzoek van de schoollocatie uitgezet te kunnen worden. Dit om zo min mogelijk verstoring te geven op een reeds bestaand wifi-netwerk op de schoollocatie en om beveiligingsincidenten te vermijden. Typisch is de wifi-functionaliteit in gecombineerde apparatuur qua capaciteit en kwaliteit niet berekend op gebruik in een school. In een aparte handreiking gaan we in op de eisen aan een betrouwbare wifi voorziening voor een school Beheer Het beheer van de modem/router houdt in dat alle installatie-, onderhouds- en configuratiewerkzaamheden worden uitgevoerd en dat zo nodig vervanging plaatsvindt. U kunt het beheer zelf uitvoeren of een beheerde modem/router als dienst afnemen bij een marktpartij, zoals de aanbieder van de (internet)connectiviteit. Laat de servicelevelafspraken voor uw externe connectiviteit ook van toepassing zijn op de modem/router. Maak goed afgebakende afspraken over het verhelpen van storingen aan de verschillende componenten in uw connectiviteit. De zwakste schakel in de keten van connectiviteit tussen de leerling/leraar in de school en het extern beschikbare leermiddel bepaalt de kwaliteit van ict-gebruik. 12

13 Proactieve monitoring van de modem/router op incidenten is bij enkele aanbieders optioneel. Dit houdt in dat uw aanbieder storingen zelf opmerkt en herstelwerkzaamheden start om de storing te verhelpen Vast(e) IP-adres(sen) Met vaste IP-adressen kunt u servers en services op uw schoollocatie benaderen vanaf het internet. Het kan dan gaan om thuiswerkende leraren en leerlingen die toegang moeten hebben tot school , opdrachten of digitaal leermateriaal. Indien u al uw diensten in de cloud heeft, zijn ze direct benaderbaar via een willekeurige internetaansluiting dan is toegang tot uw schoolnetwerk en vaste IP-adressen niet nodig. Bij het zakelijk aanbod van vrijwel alle aanbieders krijgt u de beschikking over een of meer vaste IP-adressen. Bij het consumentenaanbod worden in het algemeen geen vaste IP-adressen beschikbaar gesteld. Tegen vergoeding kunt u veelal over enkele extra vaste IP-adressen beschikken. te registreren bij een registrar. Veelal zijn internetproviders ook registrar. Met DNS kunt u een vast IP-adres koppelen aan een server of service die via internet benaderbaar moet zijn. Ter illustratie: in de DNS van Kennisnet is opgenomen dat de website kennisnet.nl te vinden is op het vaste IP-adres De webbrowser van een gebruiker die kennisnet.nl wil bezoeken, haalt met behulp van DNS automatisch het juiste vaste IP-adres op dat nodig is om de pagina s van de website te downloaden. U bent eigenaar van uw domeinnaam. Verlaat u een internetprovider en verhuist u naar een andere, dan blijft de domeinnaam uw eigendom. Alleen het vaste IP-adres van de services op uw schoollocatie wijzigen, DNS zorgt ervoor dat dit soort wijzigingen op het internet worden doorgegeven. Indien u beveiligingscertificaten op uw servers gebruikt, dan zullen ook die bij toekenning van een ander vast IP-adres moeten worden vervangen omdat dergelijke certificaten direct gekoppeld zijn aan uw IP-adressen Beveiligingsdiensten Inventariseer van tevoren uw behoefte aan vaste IP-adressen en maak daarover afspraken met uw aanbieder Domeinnaamregistratie en DNS Indien een server of service vanaf het internet met behulp van een domeinnaam benaderbaar moet zijn, dan dient u uw domeinnaam Firewall Een firewall scheidt het interne netwerk van het internet en inspecteert alle verkeer. Een set regels in de firewall schrijft voor welke verkeersstromen toegestaan zijn tussen uw interne schoolnetwerk en het internet. Zo kunt u per toepassing precies bepalen wat u wel of niet toestaat op uw internetverbinding. Door zorgvuldig te kiezen wat u toestaat op uw internetverbinding beveiligt een firewall het interne netwerk tegen ongewenst verkeer van buitenaf. 13

14 Voorzie te allen tijde in een firewall-voorziening tussen uw interne schoolnetwerk en het Internet. Spreek met uw internetprovider af dat alle toepassingen via alle protocollen in principe zijn toegestaan. Het blokkeren van protocollen (netwerkpoorten) met firewall-regels moet mogelijk zijn op uw verzoek en uw provider weert pro-actief maar in overleg schadelijke protocollen of toepassingen. Met een firewall kunt u zeer fijnmazig instellen welke verkeersstromen toegestaan zijn: tussen welke applicaties, in welke richting, van/naar welk systeem et cetera. Deze regels kunnen verschillen voor leerlingen en leraren, mits uw interne netwerk onderscheid maakt tussen hun werkplekken. Ook kan met een firewall een apart netwerk worden ingericht: een zogenoemde DMZ. Een veilige zone, apart van uw netwerk, waarin servers en services staan die benaderbaar moeten zijn vanaf het internet. Voorkom te allen tijde dat er servers op het interne netwerk staan die direct vanaf het internet benaderbaar zijn. Dergelijke servers behoren om redenen van informatiebeveiliging in een DMZ, ze mogen geen risico vormen voor uw interne netwerk. Het beheer van de regels is specialistisch werk. U kunt het beheer van de firewall zelf uitvoeren, de firewall als dienst afnemen of een eigen firewall laten beheren door een marktpartij. Een IDS/IPS werkt aanvullend op een firewall en controleert het netwerkverkeer meer inhoudelijk dan een firewall. Met een IDS/IPS kan bewaakt worden of zich in het netwerkverkeer patronen voordoen die wijzen op een infectie met een computervirus, besmetting met malware of andere ongewenste activiteiten. Doordat steeds nieuwe malafide verkeerspatronen ontdekt worden, moet een IDS/ IPS met een abonnement up-to-date blijven. Hiervoor wordt de internetverbinding gebruikt. Het gebruik van een IDS/IPS wordt steeds gangbaarder in de grootzakelijke markt. We adviseren u te overwegen of op uw netwerk een IDS/IPS nodig is met name als u eigen servers op uw schoollocatie heeft. U kunt een IDS/IPS als dienst inkopen bij gespecialiseerde bedrijven en bij een aantal aanbieders van (internet)connectiviteit. Antivirus Om de systemen op het netwerk van uw schoollocatie te beschermen, is antivirussoftware nodig op alle servers, pc s, tablets en andere aangesloten systemen. Antivirussoftware moet dagelijks bijgewerkt worden om up-to-date te blijven. Het beheer van een dergelijke gecoördineerde antivirusinstallatie op de systemen in een netwerk is specialistisch werk dat u kunt opnemen in de afspraken met uw beheerpartij. 14

15 Installeer te allen tijde antivirussoftware op alle systemen op het netwerk. U kunt die zelf beheren en up-to-date houden of deze dienst inkopen bij een marktpartij. Een aantal aanbieders van (internet)connectiviteit biedt dergelijke diensten. Indien u met URL-/contentfiltering gaat werken, adviseren we u beleid op te stellen, waarin staat vermeld welke websites en content uw gebruikers wel mogen raadplegen en welke niet en wat de gevolgen zijn in geval van overtreding. Mailfiltering Met mailfiltering kunnen s die phishingmails zijn of die een computervirus of andere malware bevatten, van het interne netwerk geweerd worden. Mailfilteringfunctionaliteit moet up-to-date blijven. URL-/contentfiltering URL-filtering voorkomt dat uw gebruikers malafide websites gebruiken. Zo worden zij beschermd tegen besmettingen met malware en computervirussen. Met URL-filtering kunt u ook bepalen welke websites wel en niet mogen worden bezocht door specifieke groepen gebruikers. Contentfiltering zorgt ervoor dat de gebruikers op uw netwerk geen ongewenste bestanden (bijvoorbeeld met computervirussen) kunnen downloaden. Ook een dienst voor URL-/contentfiltering moet up-to-date worden gehouden. Gebruik te allen tijde mailfiltering. U kunt deze functionaliteit op een server op uw netwerk installeren of een beheerde dienst uit de cloud afnemen van een marktpartij. Een aantal aanbieders van (internet)connectiviteit biedt dergelijke diensten. Een maildienst in de cloud bevat deze functionaliteit al. Overweeg om een dienst voor URL-/contentfiltering te gebruiken. U kunt deze functionaliteit op een server op uw netwerk installeren of een beheerde dienst uit de cloud afnemen van een marktpartij. Een aantal aanbieders van (internet)connectiviteit biedt dergelijke diensten. Bescherming tegen DDoS-aanvallen Een DDoS-aanval is een gecoördineerde aanval op een website, een server of een ander systeem vanaf zeer veel verschillende locaties op het internet. Doordat de aanval van zoveel verschillende kanten komt, is het niet mogelijk om op uw schoollocatie technische tegenmaatregelen te nemen. Wel kan uw internetprovider in zijn netwerk voorzieningen treffen om DDoS-aanvallen af te weren. 15

16 Informeer naar de mogelijkheden van uw aanbieder op het gebied van bescherming tegen DDoS-aanvallen. Stel een DDoS-protocol op met uw aanbieder, waarin staat wie welke taken uitvoert indien zich een DDoS-aanval voordoet en waar de aanval gemeld moet worden (bijvoorbeeld bij uw ict-dienstverlener, internetprovider, de politie en het Nationaal Cyber Security Center). 2.4 Servicelevelafspraken De externe connectiviteit is een essentiële schakel bij het gebruik van digitale leermiddelen, het primaire proces van scholen. Daarom is een hoge beschikbaarheid en korte hersteltijd bij calamiteiten vereist. Doelstelling is honderd procent beschikbaarheid gedurende reguliere gebruiksuren. Indien er uitval is tijdens de reguliere gebruiksuren, dient de dienstverlening zo spoedig mogelijk hersteld te zijn. Gepland onderhoud dient tussen 0:00 en 8:00 uur op schooldagen of op niet-schooldagen plaats te vinden, maar mag ook niet plaatsvinden op momenten dat de (internet)connectiviteit wordt gebruikt voor bijvoorbeeld het maken van een back-up (veelal s nachts). service window beschikbaarheid norm 8:00 24:00 uur op schooldagen 100% gedurende service window minimum 8:00 24:00 uur op schooldagen 99,5% gedurende service window hersteltijd zo spoedig mogelijk binnen 4 uur Indien een servicelevel onder het minimum komt, ondervindt de school aanmerkelijke hinder in het onderwijs. We gaan ervan uit dat genoemd minimum reëel is gezien het aanbod van internetproviders. Noodzaak van een back-up verbinding Op voorhand verwachten we dat het zakelijk aanbod van internetproviders zonder back-up aan de minimumbeschikbaarheid kan voldoen. Om in alle gevallen de hersteltijd te kunnen nakomen ook bij calamiteiten, zoals een kabelbreuk door graafwerkzaamheden zal een back-up verbinding nodig zijn. Een back-up verbinding zal, afhankelijk van de voorgestelde oplossing, inherent zijn aan de oplossingsrichting (bijvoorbeeld bij een glasvezelring of bij een gestapelde verbinding waarbij verschillende verbindingen worden gecombineerd) of separaat gerealiseerd moeten worden. In verband met de kosten wordt veelal gekozen voor een back-up verbinding met een niet-volledige capaciteit en wordt beleid opgesteld waarin omschreven is welk verkeer in geval van calamiteiten nog mag plaatsvinden. 16

17 2.4.1 Te maken keuzen Aanbieders hanteren in hun consumentenaanbod (en veelal ook in hun aanbod gericht op de kleinzakelijke markt) geen beschikbaarheidsgaranties vanwege de hoge kosten. We gaan ervan uit dat dat voor het merendeel van de po- en vo-scholen ook niet vereist is. Is de beschikbaarheid van (internet)connectiviteit cruciaal voor de effectiviteit van het onderwijs op de schoollocatie? Maak dan afspraken met uw aanbieder over een beschikbaarheidsgarantie. Inventariseer welke eisen op uw schoollocatie gelden in het geval van een calamiteit (bijvoorbeeld als de dienst niet binnen enkele uren hersteld kan worden). Tref een voorziening voor calamiteiten. Selecteer bijvoorbeeld een aanbod waarbij continuïteit (deels) geborgd is door de voorgestelde technische oplossing voor de aansluiting van uw schoollocatie. Een andere mogelijkheid is dat u een back-up verbinding met een lagere capaciteit inkoopt en beleid opstelt voor internetgebruik tijdens calamiteiten (ter beheersing van het gebruik van de lagere capaciteit). 17

18 Colofon Handreiking externe connectiviteit De Handreiking externe connectiviteit is ontwikkeld door de PO-Raad en Kennisnet. Samen werken wij aan Slimmer leren met ICT. Zodat scholen ict op hun eigen manier makkelijk kunnen inzetten voor onderwijs, leerlingen meer op maat kunnen leren en het beste uit ieder kind kunnen halen. Datum Juli 2016 Redactie Eric van der Palen Netboosters, Okko Huising Kennisnet Eindredactie Pam van der Veen Realisatie Vormgeving Tappan Communicatie, Den Haag Fotografie Etienne Oldeman Met dank aan Petra Nederkoorn, Okko Huising, Bastiaan Vader Kennisnet Kennisnet Paletsingel NT Zoetermeer T E support@kennisnet.nl I kennisnet.nl Postbus AT Zoetermeer Laat ict werken voor het onderwijs 18