Circus Depressie Alles over depressie Oorzaken, behandeling, vragen & antwoorden

Transcriptie

1

2 Circus Depressie Alles over depressie Oorzaken, behandeling, vragen & antwoorden Drs. Paul Wisman

3

4 Inhoud Inleiding 7 Depressie 11 Pijn en depressie 23 Angst en psychose 35 Onvrede, verdriet en rouw 45 Suïcide en hoe daarmee om te gaan 49 Diagnostiek en epidemiologie 55 Oorzaken 69 Behandeling 81 Veelgestelde vragen aan het Fonds 101 Met naam en toenaam 109 Gebruikte termen 113 Literatuur 117 Adressen 119 Register 123

5

6 7 Inleiding De meeste mensen houden wel van het circus. Ze genieten van de voorstelling. Angstige spanning bij de trapezewerkers en de leeuwentemmer. Opluchting als het goed is afgelopen en dolle pret bij de doldwaze clowns. Tussen alle verschillende circussen neemt Circus Depressie een bijzondere plaats in. In plaats van steden en dorpen af te toeren, heeft dit circus lang geleden al zijn tenten opgeslagen. Niet alleen bij u in de buurt, maar overal. En het ziet er niet naar uit dat het spoedig zal verkassen. Maar er zijn meer verschillen. Zo wordt het gezelschap van Circus Depressie niet gevormd door acrobaten, goochelaars, dressuurkunstenaars en wat dies meer zij. Nee, Directeur Depressie zelf houdt strak de teugels in handen, samen met zijn trouwe adjudanten Pijn, Angst en Psychose. Eigenlijk hebben deze adjudanten ieder ook hun eigen circus, maar zij doen graag mee met Depressie. Een laatste bijzonderheid: de nummers worden niet uitgevoerd door de directeur en zijn adjudanten. Nee, zij regisseren slechts een onafzienbare rij van steeds wisselende acts, voorstellingen, scenario s, uitgevoerd door vrijwilligers uit het publiek. Nou ja, vrijwilligers? Als het lot je aanwijst, is er eigenlijk geen ontkomen aan. Moeten wij dit vreemde circus nu verwelkomen of verwensen, proberen weg te werken uit onze omgeving of moeten we een poging wagen om de dans te ontspringen? Anderen in onze plaats naar voren schuiven als vrijwilliger? Het zal niet baten. Beter is het om, wanneer wij geroepen worden door de Directeur, onze rol met waardigheid en artistieke verve te vervullen. Met rechte rug en opgeheven hoofd. Het helpt als we ons vooraf grondig hebben verdiept in staf en medewerkers van het circus. Kennis is macht tenslotte. Misschien zijn we slachtoffer in een menselijke tragedie, misschien een psychiatrische patiënt, maar in ieder geval een Speler in het Circus! Opbouw van het boek Helaas, hierna gaat het nauwelijks meer over circussen. Het wordt nu bittere ernst. Met depressie valt immers niet te spot-

7 8 spreekuur thuis ten. Eerst gaan we in op wat we nu precies verstaan onder een depressie, in medische (psychiatrische) zin: depressie als ziekte of (stemmings)stoornis, depressie in samenhang met andere hoofdrolspelers in het menselijk drama. We hebben veel aandacht voor Pijn, en vergeten ook Angst en Psychose niet, gevolgd door Onvrede, Verdriet en Rouw, en Suïcide. Verschillen, overeenkomsten en verbanden met depressie worden besproken. Hoe loopt het ene in het andere over; welke wisselwerkingen zijn er; waar moet u op letten, wat zijn de oorzaken en wat kan eraan gedaan worden? We vragen uw voortdurende aandacht voor het balanceren op het slappe koord tussen gezond en ziek, en tussen theorie en praktijk. Wat betekenen nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen en inzichten voor de patiënt in de wachtkamer, voor de artiest in het circus? Een aantal aparte hoofdstukken zijn gewijd aan: diagnostiek, oorzaken, behandelmogelijkheden (waaronder medicatie), suïcide en hoe daarmee om te gaan. Tussendoor komt u in de tekst regelmatig gevalsbeschrijvingen tegen ter illustratie, en een groot aantal vragen en antwoorden. Aan het eind hebben we dan nog een verklarende woordenlijst toegevoegd om vaktaal, speciale afkortingen en andere bronnen van verwarring mee te lijf te gaan. Missie Dit boek wil een brug slaan tussen theorie en praktijk. Door het vertalen van de wetenschappelijke stand van zaken naar het hier en nu van de depressieve patiënt en de mensen die met hem te maken hebben. In begrijpelijke taal. In het kort komt de boodschap neer op het volgende: Depressie is een ziekte die veel voorkomt en die meer kwaad doet dan men lange tijd heeft gedacht. Een ziekte die niet alleen consequenties heeft voor het leven van de patiënt zelf, maar ook ernstige gevolgen kent voor de directe en indirecte omgeving. Depressie is relatief goed te behandelen, vergeleken met andere veelvoorkomende ziekten als hartlijden en kanker, maar niettemin betekent de aandoening voor zeer velen dat ze moeten leren omgaan met een blijvende handicap. Depressie is een complex ziektebeeld dat berust op een combinatie van verschillende soorten oorzaken en per patiënt op geheel eigen wijze tot uiting komt. Depressie is een systeemziekte die zich niets aantrekt van het ouderwetse onderscheid tussen lichaam en geest. Klachten en symptomen kunnen zich overal openbaren, waarbij vooral het sterke verband met (voorheen onverklaarde) pijn steeds duidelijker aan het licht is gekomen. Het nieuwe denken over depressie vraagt om een nieuwe

8 houding van de patiënt: niet geduldig afwachten tot de dokter met een oplossing komt, maar het lot in eigen handen nemen. De mens in deze tijd is zelf verantwoordelijk voor zijn (on)gezondheid. Ziekten en handicaps komen ongevraagd, maar hoe wij hiermee omgaan, bepalen wij voor een groot deel zelf met steun van onze naasten. Joost van den Vondel ( ) schreef het al eeuwen geleden: De weereld is een speeltooneel, elck speelt zijn rol en krijght zijn deel. Hierop aansluitend zeggen wij: depressie is een circus en als het uw deel is om daarin een rol te spelen, hoe onaangenaam ook, streef dan naar een waardige voorstelling. inleiding 9

9

10 11 Depressie In dit boek draait het om de depressie als (psychiatrische) ziekte of (stemmings)stoornis, wat we ook wel depressie in engere zin (afgekort i.e.z.) noemen. Meestal wordt er gewoon van depressie gesproken wanneer uit de omstandigheden voor iedereen wel duidelijk is dat het om de ziekte depressie gaat. Maar dat kan tot spraakverwarring en misverstanden leiden omdat de ene depressie de andere niet is. In het hedendaagse spraakgebruik spreekt men namelijk gemakkelijk van depressie, depressief of depressiviteit, zonder dat er sprake is van ziekte. Of in elk geval zonder dat we weten of daar sprake van is. Het zou netter zijn om dan woorden te gebruiken als somber, neerslachtig of gedeprimeerd. Hoe het ook zij, dat spraakgebruik laat zich niet dwingen en het woord depressie ligt velen kennelijk prettig in de mond. Het is een modewoord geworden. Iedereen heeft tegenwoordig wel een mening over wat depressie is, wat het betekent om depressief te zijn. Voel je je vandaag ook een beetje depri? Soapseries laten zien hoe naar het is om aan depressie te lijden en anders weten we dat wel uit eigen ervaring of van iemand die we kennen. En toch is er nog heel veel onbekend. Mensen overspoelen dokters en andere hulpverleners met vragen over depressie. Of ze het zelf hebben en hoe ze daarachter moeten komen. Hoe je eraan komt en hoe ervan af. Wat je moet doen als je denkt dat iemand uit je omgeving depressief is. Wat de voor- en nadelen van medicijnen zijn. Welke behandelingen er bestaan naast de behandeling met medicijnen. Aan het einde van dit boek hopen wij dat u op al deze vragen voldoende antwoord heeft gekregen. Dat wil zeggen, voor zover die antwoorden beschikbaar zijn gezien de huidige stand van de wetenschap. Het woord depressie heeft verschillende betekenissen Laten we beginnen bij het begin. Wat betekent het woord depressie? Een goede manier om daarachter te komen, is om het op te zoeken in het woordenboek. In de 14de druk (2005) van Nederlands bekendste woordenboek, de Dikke van Dale stuiten we bij depressie op een groot aantal verschillende betekenissen (zie kadertekst pag. 12). Depressie is afgeleid van een Latijns woord dat zoiets betekent als terneerdrukken, naar beneden drukken. Omdat er veel zaken blootstaan aan neerdrukkende krachten, bestaan er ook veel soorten depressies. Deze hebben vervolgens onderling in

11 12 spreekuur thuis de pres sie 1. lage luchtdruk; weersgebied van lage luchtdruk, syn. lagedrukgebied, barometrisch minimum. 2. (aardr.) gebied dat lager ligt dan de zeespiegel. 3. (geol.) laagste of diepste punt in een anticlinaal of een synclinaal, tgov. culminatie. 4. (techn.) onderdruk. 5. gedrukte gemoedsstemming, gekenmerkt door pessimisme, neerslachtigheid en een gebrek aan werk- en levenslust en aan zelfvertrouwen, syn. dip, endogene en exogene depressie. 6. (hand.) economische inzinking, periode van lage conjunctuur, syn. crisis. 7. daling: depressie van de horizon, kimduiking; depressie van de pool, het dalen van de pool voor wie de evenaar nadert. 8. (astron.) deel van de hoogtecirkel van een ster dat onder de horizon ligt. meerdere of mindere mate met elkaar te maken. Denk bijvoorbeeld maar aan een depressie op de beurs die veel mensen een depressie in hun stemming of in hun portemonnee bezorgt. Een vergelijking die het verband nog beter kan verhelderen, is die van de psychische depressie met de meteorologische depressie. Onze stemming lijkt op het weer In dit boek gaat het over depressie in de betekenis van een sombere, gedrukte stemming (al dan niet ziekelijk). Om dat goed te begrijpen, willen we eerst het begrip stemming verduidelijken. Wat is dat eigenlijk, een stemming? Je staat er niet dagelijks bij stil, maar iedereen heeft een stemming, in alle soorten en maten. Vandaar ook de vergelijking met het weer, want dat is er ook altijd. Zelfs als we zouden zeggen dat het geen weer is, is er toch weer. Mooi weer, wisselvallig weer en vul zelf maar verder aan. Op dezelfde manier zijn mensen (zolang ze bij bewustzijn zijn) dus ook steeds in een bepaalde stemming. Een depressie in het weerbericht betekent dat er somber weer op komst is en een depressie bij de psychiater betekent dat iemand last heeft van een sombere stemming. De stemming is bij een mens opgebouwd uit verschillende elementen. Om te beginnen kennen we een basisstemming, die van persoon tot persoon kan verschillen (vergelijkbaar met de klimaatsverschillen tussen landen). Daarnaast is die basisstemming (of grondstemming) onderhevig aan diverse ritmes: het dag-en-nachtritme, het ritme van de seizoenen, het ritme van de menstruele cyclus (bij de vrouw uiteraard) en wie weet welke ritmes nog meer, zoals het ritme van de stand van de maan en de sterren. De gevoeligheid voor dit soort bioritmes is aangeboren en verschilt dus ook al van persoon tot persoon.

12 depressie 13 Tot slot wordt de stemming op een zeker ogenblik bepaald door alles wat iemand in zijn leven heeft meegemaakt, de omstandigheden van het moment, karaktereigenschappen en ook zoiets als een biologische kwetsbaarheid. Met dat laatste bedoelen wij de aanleg die iemand heeft om in bepaalde situaties te reageren met depressieve symptomen of klachten. Het is heel gewoon om af en toe depressief te zijn Inderdaad, ieder normaal, gezond mens is op zijn tijd depressief, somber, neerslachtig. Dat kan komen door iets wat hij meegemaakt heeft: een onnozele lekke band waardoor het afspraakje met je geliefde in het water valt. Of iets langdurigs en ingrijpends zoals een slechte jeugd (met de blijvende herinneringen daaraan). Het kan in het leven meezitten of tegenzitten en het hangt onder andere van iemands karakter af hoe hij daarmee omgaat. We hoeven maar te bedenken dat er optimisten en pessimisten zijn. De mensen uit de laatste groep zullen ongetwijfeld vaker redenen vinden om somber gestemd te zijn. Dit alles betekent gelukkig nog niet dat er sprake is van ziekte, want ook de sombere buien horen bij het leven. Meestal weet iemand die zich depressief voelt zelf wel waar die slechte stemming vandaan komt. Maar soms begrijpt iemand zichzelf niet. Of de personen uit zijn omgeving begrijpen hem niet. De somberheid lijkt dan helemaal niet bij de werkelijkheid te passen. Alles is in orde, maar het slachtoffer wil niet vrolijk worden. Veel mensen gaan zich dan afvragen of er niet iets met ze aan de hand is. Of ze niet ziekelijk depressief zijn. Soms is dan een gesprek met een dokter of psycholoog nodig om daar een antwoord op te krijgen. Professionals doen onderzoek en stellen hun diagnoses volgens internationale criteria. Lees hierover meer bij het hoofdstuk Diagnostiek. Depressie kan een ziekte zijn: een psychiatrische stoornis We kunnen een mens zien als een buitengewoon ingewikkeld organisme dat zeer veel functies kan uitoefenen. Sommige van die functies zijn van direct vitaal belang, zoals de functie van ademhalen, maar alle functies kunnen in meerdere of mindere mate gestoord raken. Het woord stoornis gebruikt men vaak als men een discussie wil vermijden, waarin men moet aangeven of iets een ziekte is of niet. De ademhalingsfunctie is bijvoorbeeld gestoord bij astma, hyperventilatie en hijgen. Astma is altijd een ziekte, hyperventilatie kan deel uitmaken van een ziekte, maar kan ook een gewone of zelfs gezonde stoornis zijn. Hijgen na een hardloopprestatie is plezierig en gezond, terwijl hetzelfde hijgen aan de telefoon door de ontvanger eerder als gestoord wordt beschouwd. Nogmaals, het onderscheid tussen stoornis en ziekte is niet altijd eenvoudig. Maar genoeg hierover.

13 14 spreekuur thuis Ook om geestelijk goed te functioneren, het woord zegt het al, moeten mensen talloze functies beheersen. Ze moeten onder andere het vermogen hebben om de juiste stemming op het juiste moment te ervaren, maar ook deze functie kan gestoord raken. De stemming kan te uitgelaten, te vrolijk zijn ( hypomanie ) of te negatief, te somber ( depressie ). Stemmingsstoornissen rekenen we tot het werkgebied van de psychiatrie, zodat we de ziekte depressie kunnen beschouwen als een psychiatrische stoornis van de stemming. In de praktijk betekent dat, kort gezegd, dat we iemand met een sombere stemming ziek gaan noemen, wanneer: de somberheid voldoende ernstig is wat betreft intensiteit, duur en gevolgen; er onvoldoende redenen zijn in de omstandigheden van de patiënt om de somberheid afdoende te verklaren (dus geen rouwproces, geen extreem ongelukkig huwelijk etc.; met andere woorden: de mate van somberheid staat niet in verhouding tot de feitelijke situatie waarin de patiënt zich bevindt noch volgens zijn eigen idee, noch volgens dat van een objectieve waarnemer, zoals de dokter die hem onderzoekt); de sombere klachten gepaard gaan met een aantal andere klachten (vaak van lichamelijke aard). Ons absolute onderscheid tussen lichaam en geest is hardnekkig, maar door de wetenschap al geruime tijd achterhaald, zodat het ons niet hoeft te verbazen dat een depressieve aandoening zich regelmatig vooral met lichamelijke klachten aandient. Unipolair en bipolair Voor de volledigheid: bij sommige patiënten is de stemming afwisselend in twee richtingen gestoord. Naast perioden van ziekelijke somberheid komen er ook perioden voor waarin de patiënt overdreven positief is gestemd, wat soms zelfs gepaard kan gaan met waandenkbeelden (psychose). We spreken in dat geval van bipolaire depressie, manisch-depressiviteit (MD), manisch-depressieve stoornis, ziekte, syndroom. Dit ziektebeeld vertoont zoveel andere kenmerken dan de gewone (unipolaire) depressie en vraagt ook om een zodanig andere manier van behandelen, dat het niet voor de hand ligt om beide soorten stemmingsstoornis binnen het kader van dit ene boek te beschrijven. Bovendien gaan de beide varianten van stemmingsstoornis slechts zelden in elkaar over; omdat het een ander soort patiënten betreft. Overigens verloopt er bij MDpatiënten gemiddeld zeven jaar tussen hun eerste klachten en het stellen van de diagnose. In de tussenliggende jaren wordt bij veel van hen ten onrechte gedacht dat het slechts om een gewone, unipolaire depressie gaat. Voor meer informatie verwijzen wij naar een ander deel van deze serie: Als je geest een vuurpijl is.

14 depressie 15 Dysthymie en persoonlijkheid Behalve de gewone depressieve stoornis vinden we in de handboeken ook de dysthymie. Met dysthymie of dysthyme stoornis geeft men van oudsher een depressie aan die enerzijds milder is voldoet aan minder criteria dan nodig is voor de diagnose depressie, maar anderzijds veel langer duurt. Volgens de definitie duurt deze ten minste twee jaar onafgebroken, maar in de praktijk betekent dat veelal levenslang. Vroeger sprak men van een neurotische depressie. Daarbij nam men aan dat dit soort depressie rechtstreeks voortvloeide uit de ontwikkeling die de patiënt had doorgemaakt, uit de neurotische problematiek die iemands jeugd had bepaald. Bovendien gold deze stoornis als ongeneeslijk tenzij hij door langdurende psychoanalyse tot staan kon worden gebracht omdat antidepressiva van de vorige generatie er geen vat op hadden (in tegenstelling tot modernere middelen, vanaf de komst van de SSRI s zie later). Tegenwoordig wordt de dysthyme stoornis beschouwd als een soort van depressie; niet milder in zijn uitwerking, want het onafgebroken lijden drijft velen tot wanhoop. Liever een korte, hevige episode van depressie dan levenslang slechts milde klachten, zonder uitzicht op ooit een periode van normaal levensgeluk. Dit soort depressie is sterk verweven met de persoonlijkheid van de patiënt, met het karakter dat zich vanuit een aangeboren arsenaal aan mogelijkheden ontwikkelt onder invloed van opvoeding en andere omstandigheden. Soms functioneert iemand qua persoonlijkheid zo slecht dat we van een stoornis mogen spreken. In de diagnostiek volgens het DSMsysteem is hiervoor plaats ingeruimd op As II. Hier vindt men alle mogelijke psychiatrische aandoeningen die hun wortels hebben in de ontwikkeling. Om de complexe structuur van dit diagnostische systeem vollediger uiteen te zetten wordt er naar andere leerboeken verwezen. Op deze plaats is het voldoende om te weten dat bij de dysthyme stoornis de depressieve klachten een meer chronisch karakter hebben en zijn ontstaan vanuit de vorming van kind tot volwassene, en dat daarmee op goede gronden ook gesproken zou mogen worden van een depressieve persoonlijkheidsstoornis. De gevolgen van depressie zijn ingrijpend De discussie over het voorkómen van geestelijke ongezondheid in onze maatschappij in het algemeen en depressie in het bijzonder, lijkt wel wat op die over het fileprobleem. Iedereen is het erover eens dat het laatste een grote bron van narigheid is en dat er direct iets aan moet worden gedaan. Het bezorgt ons op individueel niveau veel ongezonde stress, het berooft werkgevers van kostbare arbeidsuren en families van onmisbare gedeelde kwaliteitstijd. Financieel-economisch lijden wij met

15 16 spreekuur thuis ons allen jaarlijks een gigantisch verlies. En toch verandert er niets. Of misschien verandert er wel erg veel, maar met weinig succes: de Nederlandse files groeiden in het afgelopen decennium met gemiddeld 7% per jaar. En het einde is nog niet in zicht. Niemand ontkent de ernst van het probleem en niemand bestrijdt de onderzoekscijfers. Op een vergelijkbare manier, maar met nog minder harde cijfers te bewijzen, mogen we aannemen dat het hoge percentage depressieve klachten onder de bevolking enorme gevolgen moet hebben voor de samenleving als geheel. Depressieve mensen werken niet (ziektewet, WAO, WIA, WW) of zijn binnen hun werksituatie minder productief, zowel kwantitatief als kwalitatief. Ook dit kost het land miljoenen euro s op jaarbasis, nog afgezien van al het leed dat niet in geld is uit te drukken, de gederfde uren geluk, waarvan behalve de depressieve mensen zelf ook iedereen uit hun omgeving in meerdere of mindere mate slachtoffer is. Ter illustratie staat hieronder de uitslag van een onderzoek dat heeft plaatsgevonden onder auspiciën van de WHO (World Health Organization). Men heeft een manier gevonden om de gevolgen van verschillende soorten ziekten (de ziektelast) met elkaar te vergelijken. De gemeenschappelijke maat daarbij is de DALY (Disability Adjusted Life Years), een afkorting die doelt op het aantal jaren productiviteit, dat verloren is gegaan door de betreffende ziekte of omstandigheid. Aan de hand van dit onderzoek kan de WHO bepalen op welke zaken ze het beste haar inspanningen kan richten om het hoogste rendement te behalen. In ieder huishouden kun je het geld maar een keer uitgeven, en dat geldt nog veel sterker in arme landen. Depressie kost de wereldgemeenschap zeer veel. In 1990 nam deze aandoening de vierde plaats in op de lijst van ziekten met de grootste ziektelast. Een bedenkelijke eer. In 2020 verwacht men zelfs een stijging naar de tweede positie. Het is daarom goed om ons twee zaken te realiseren. In de eerste plaats moeten we beseffen dat depressie misschien veel minder ernstig lijkt dan AIDS of kanker, maar dat de totale gevolgen ingrijpender zijn vanwege het zeer grote aantal mensen dat aan de ziekte lijdt en gemiddeld ook gedurende een zeer lange periode (men schat dat op dit moment 340 miljoen wereldburgers lijden aan depressie). Ten tweede ontzenuwt dit onderzoek ook de opvatting dat depressie vooral een welvaartsziekte is. Integendeel, ook arme landen hebben er ernstig mee te kampen. Zo is er naast een gebrek aan goede anti-aids-geneesmiddelen met alle leed dat daarmee gepaard gaat ook een groot tekort aan goede antidepressiva. Nota bene: in Nederland stond depressie in 2005 op de zesde plaats in de ziektelast-toptien, ondanks de relatief uitstekende

16 depressie 17 Plaats (geschat) 1 lagere luchtweginfecties hartinfarct 2 complicaties rond de geboorte depressie i.e.z. 3 HIV/AIDS verkeersongelukken 4 depressie i.e.z. cerebrovasculaire ziekten 5 ziektes met diarree chronische luchtwegontsteking behandelmogelijkheden waarover ons land beschikt. Dat is een plaats na coronaire hartziekten, angststoornissen, beroerte, chronische longziekten en alcoholafhankelijkheid, en nog voor longkanker, artrose, diabetes mellitus en dementie. Tabel 1. De impact van depressie wereldwijd. Als individu kampt de depressieve mens met een overvloed aan sombere gevoelens en gedachten. Hij kan zijn eigen stemming niet vertrouwen en veel beslissingen die tijdens een depressieve periode worden genomen, pakken desastreus uit. Met als naargeestig hoogtepunt de droeve beslissing om een einde aan het eigen leven te maken. Men schat dat van de 1600 personen die zich in Nederland jaarlijks van het leven beroven, 40% hiertoe komt vanuit een depressie. Met andere woorden: met goede en tijdige hulp kunnen per jaar honderden gespaard blijven. Depressie is een ernstige ziekte. Wat doet de Nederlandse overheid met dit gegeven? De Richtlijn Depressie Op 7 juni 2005 presenteerde de Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ haar nieuwste product: de Richtlijn Depressie. Deze stuurgroep werkt in opdracht van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Voor belangrijke groepen patiënten binnen de GGZ (geestelijke gezondheidszorg, ofwel de psychiatrie ) legt de stuurgroep vast, hoe een goede behandeling eruit zou moeten zien volgens de regelen der kunst en de wetenschappelijke inzichten van vandaag. Voor individuele artsen, psychologen en andere hulpverleners is het steeds moeilijker geworden om hun vak goed bij te houden. Dat komt omdat er wereldwijd zoveel wetenschappelijk

17 18 spreekuur thuis onderzoek wordt gedaan. Dagelijks wordt er meer gepubliceerd dan een enkele persoon in een heel jaar kan lezen. Natuurlijk worden er niet iedere dag opzienbarende vernieuwingen ontdekt, maar om de belangrijke ontwikkelingen te vinden, moet men zich toch als het ware door de enorme rijstebrijberg van boeken en tijdschriften heen werken. Dit karwei kan alleen succesvol geklaard worden door samenwerking. De stuurgroep is multidisciplinair samengesteld, dat wil zeggen dat er mensen aan meedoen vanuit vele disciplines (vakgebieden zoals psychiatrie, psychologie, sociologie) en niet te vergeten de Commissie Cliëntenparticipatie. Gezamenlijk zoeken ze naar de wetenschappelijke stand van zaken. Welke bevindingen zijn bijvoorbeeld evidence based (letterlijk vertaald: gegrond op bewijs). Met andere woorden: welke nieuwe behandelmethoden hebben een positief effect dat uit wetenschappelijk onderzoek gebleken is? Er moet immers naar gestreefd worden om alleen deze behandelmethoden toe te passen. Het werk van de stuurgroep resulteert ten slotte in een verzameling adviezen die een richtlijn vormen voor een goede behandeling van een bepaalde doelgroep. In 2004 verscheen al de richtlijn Angststoornissen en in 2005 de richtlijn Schizofrenie. Wat is in de praktijk het belang van deze richtlijnen? Iedere hulpverlener in Nederland krijgt via de richtlijnen de beschikking over dezelfde vakkennis, in de hoop dat in de toekomst iedere patiënt in Nederland ook een moderne en effectieve behandeling krijgt volgens de huidige inzichten, bij welke hulpverlener hij ook aanklopt. Natuurlijk zal dit resultaat niet van vandaag op morgen bereikt worden, maar er is een goede start gemaakt. Patiënten kunnen bovendien zelf, of via hun belangenvereniging kennisnemen van de richtlijnen en daardoor meer actieve inbreng hebben in hun eigen behandeling. Overigens zijn deze patiëntenorganisaties ook uitgebreid betrokken geweest bij het totstandkomen van de richtlijnen. Een kritische kanttekening is hier op zijn plaats: de richtlijnen zijn niet universeel zaligmakend. Naar schatting zal de helft van de patiënten met een bepaalde aandoening goed geholpen kunnen worden door eenvoudigweg de richtlijnen te volgen. Maar voor de andere helft is meer nodig. Mensen verschillen individueel te veel van elkaar en juist ook in de psychiatrie spelen zoveel meer factoren een rol in de manier waarop dezelfde ziekte zich bij verschillende personen kan presenteren. Een goede behandeling blijft maatwerk en een goede behandelaar beoefent zowel kunde als kunst. Vragen en antwoorden Professionals leggen gevraagd en ongevraagd van alles uit (zoals ook in dit boek), maar hebben vaak geen goed zicht op wat voor hun publiek nu echt belangrijk is. Hieronder volgt

18 depressie 19 een verzameling vragen die de oogst vormt van verschillende voorlichtingsavonden voor een publiek van (ex-)lijders aan depressie en hun vrienden en familie. Deze zijn gerangschikt als respectievelijk vragen over het ziektebeeld, over therapie (waaronder medicijnen) en over omgaan met (de gevolgen van) de ziekte. U vindt deze vragen door het boek heen. In een apart hoofdstuk geven wij verder een overzicht van de vijf meest voorkomende vragen die mensen aan de telefoon gesteld hebben bij een grote organisatie op dat gebied, het Fonds Psychische Gezondheid (FPG). Vragen over (omgaan met) de gevolgen van de ziekte Ik schaam me om aan mijn vrienden te vertellen dat ik medicijnen heb geslikt tegen depressie. Hoe kan ik hun uitleggen waarom ik een tijdje geen contact heb gezocht? Schaamte- en schuldgevoelens, want dat zijn twee handen op één buik, zijn moeilijke gevoelens om mee om te gaan, en hebben al heel wat goede vriendschappen om zeep gebracht. Het is voor een deskundige heel gemakkelijk om te zeggen dat u niets kunt doen aan uw ziekte, dat u er niet om gevraagd heeft om depressief te worden. En dat u zich dus nergens voor hoeft te schamen of schuldig over hoeft te voelen. Maar u heeft die gevoelens nu eenmaal, net zoals heel veel anderen die ook in uw schoenen (ge)staan (hebben), en die gevoelens zullen serieus genomen moeten worden. Het enige dat helpt is open kaart spelen. U zult tegen uw vrienden iets moeten zeggen als: Ik moet jullie iets belangrijks vertellen, waarvoor ik me behoorlijk schaam. Goede vrienden zullen u aansporen om verder te gaan met uw verhaal. Ze hebben de afgelopen tijd natuurlijk allang gemerkt dat er iets aan de hand was. En ze zullen blij zijn dat u nu eindelijk de stilte gaat verbreken. U moet dus zelf de eerste stap zetten, waarmee u voor uw vrienden aangeeft dat er over uw geheimzinnige ziekte gesproken kan worden. Het zal u en hen opluchten en helpen om op een goede manier samen verder te gaan. Ze zullen ongetwijfeld gaan begrijpen waarom u een tijdlang geen contact heeft gezocht en het zal iedereen duidelijk worden dat er geen reden is voor schuld- of schaamtegevoelens. Dit is wat er in het ideale geval gaat gebeuren. In de praktijk loopt het helaas niet altijd zo goed. In de nood leert men zijn vrienden kennen, zegt het spreekwoord. Als u op de hierboven beschreven manier te werk gaat en uw initiatief stuit op een muur van onbegrip en wantrouwen, dan waren uw vrienden geen echte vrienden. U zult zich moeten afvragen of u uw vriendschap wel aan de juiste mensen heeft besteed. Dat zal pijn doen, maar dat is altijd nog beter dan dat u blijft rondlopen met gevoelens van schuld en schaamte. Het geeft u de ruimte om u open te stellen voor nieuwe mensen in uw leven.

19 20 spreekuur thuis Samenvattend is het antwoord op uw vraag dat u zelf de eerste stap zult moeten zetten en dat u openhartig over uw negatieve gevoelens moet praten. Het risico dat uw vrienden geen echte vrienden blijken te zijn, zult u moeten nemen. U weet dan wat u aan ze hebt en zult ongetwijfeld in de toekomst mensen vinden die uw vriendschap meer waard zijn. Mijn werkgever is van mening dat als iemand eenmaal een depressie heeft gehad, hij geen betrouwbare kracht meer is. Ik ben bang dat ik een mindere functie zal krijgen of zelfs ontslagen zal worden. Wat kan ik doen? Iedereen weet hoe schadelijk vooroordelen zijn voor de samenleving. Ook op het gebied van de psychiatrie wordt het spook van de discriminatie slechts stukje bij beetje verslagen door het gezonde verstand en feitelijke kennis van zaken. Werkgevers verkeren nog te vaak in de foutieve veronderstelling dat wie eenmaal door een depressie in de ziektewet is geraakt, daarmee een groot bedrijfsrisico vormt voor de toekomst. Eens depressief, altijd depressief luidt hun vooroordeel, of nog erger: eens een slappe, instabiele persoonlijkheid, altijd een slappe en instabiele persoonlijkheid. Een werkgever die daarentegen zijn vak verstaat, zou moeten weten dat depressie weliswaar een veel voorkomende en soms ernstige ziekte is, maar dat deze heel goed behandeld kan worden. En dat deze ziekte iedereen kan treffen, zonder dat daar een karakterzwakte aan ten grondslag ligt. Integendeel, de ziekte velt juist vaak personen die té flink zijn. Die ondanks toenemende klachten te lang zijn doorgegaan. De geschiedenisboeken staan vol met beroemde voorbeelden van mensen die ondanks hun depressie zeer veel bereikt hebben. Ondertussen heeft u nu eenmaal met uw werkgever te maken (en met uw collega s, uw buren, uw familie, et cetera). Probeer door uw houding en daden duidelijk te maken wat er in positieve zin van u verwacht mag worden. Geef nadere toelichting over de ziekte depressie in het algemeen en over uw geval in het bijzonder aan iedereen die u daarvoor belangrijk genoeg vindt. Schakel daarbij indien mogelijk de hulp in van uw huisarts, eventuele andere behandelaars en uw bedrijfsarts. Een paar concrete aanwijzingen: Wijs erop dat u een succesvolle behandeling hebt ondergaan en dat u altijd weer behandeld kunt worden als de depressie terug mocht keren. Wijs erop dat maar liefst één op de vijf tot tien mensen een depressie doormaakt in zijn leven. Er zijn ook mensen met zeer verantwoordelijke posities die lijden aan depressie. Overweeg om uw behandelend arts een brief te laten schrijven waarin vermeld staat dat u volledig genezen bent. Vergeet niet dat de meeste mensen kort van memorie zijn. Als u uw werk goed verricht, zal uw omgeving uw depressie

20 depressie 21 snel vergeten zijn. Zakelijk gezien ligt het niet echt voor de hand om een waardevolle medewerker te ontslaan. En als niets helpt, als uw werkklimaat zo negatief blijft dat u bang bent opnieuw ziek te zullen worden, probeer dan genoeg deskundige adviezen in te winnen om daarmee verstandige plannen voor een alternatieve toekomst te ontwikkelen. Samengevat: vooroordelen bestaan, ook in de psychiatrie. De sterkste wapens daartegen zijn kennis en gezond verstand, maar in uw eentje kunt u niet altijd ijzer met handen breken. Mijn man en ik hadden een uitstekend seksleven, maar sinds hij depressief is, hebben wij niet meer gevreeën. Is ons seksleven nu voorbij? Het is plezierig voor u en uw man dat u zo n goed seksleven heeft gehad, want dat betekent dat er op dat gebied in principe niets mis is tussen u beiden en dat het goede leven vanzelf weer zal terugkeren wanneer de depressie is verdwenen. Ondertussen heeft u een probleem. Een van de meest voorkomende kenmerken van depressie is nu eenmaal dat de patiënt nergens meer goed van kan genieten. Hij heeft overal minder zin in, dus ook in seks. Mogelijk voelt hij zich schuldig omdat hij wel aanvoelt dat hij u tekortdoet. Of schaamt hij zich omdat hij zijn mannelijkheid niet op de gewone manier kan tonen. In beide gevallen helpt het om er samen eerlijk over te praten. Als uw man met antidepressiva behandeld wordt, zal zijn seksuele gevoel weer normaal worden naar gelang de depressieve symptomen afnemen. Er is echter wel een addertje onder het gras. Veel medicijnen, waaronder helaas ook de meeste middelen tegen depressie, hebben als ongewenst bijeffect dat zij negatief kunnen werken op de seksualiteit. Soms verminderen zij alleen het libido, de zin om te vrijen. Soms verminderen zij het vermogen om tot een orgasme te komen of, uiteraard bij de man, om een goede erectie te krijgen. Het is dan niet altijd eenvoudig om uit te maken of het seksuele euvel een gevolg is van de depressie of een gevolg van de medicijnen. Moderne antidepressiva vertonen deze hinderlijke (maar niet gevaarlijke) bijwerking helaas bij nogal wat patiënten. Vaak, maar niet altijd, verdwijnen deze klachten binnen enkele weken of verminderen ze tot een aanvaardbaar niveau. Als het bij uw man net verkeerd uitpakt, heeft hij niets aan valse schaamte. Het advies is erover te praten met de behandelend arts. Misschien moet de dosis van de medicijnen aangepast worden, moet een ander middel gekozen worden of kan in gemeenschappelijk overleg voor een andere oplossing gekozen worden. De dokter zegt dat mijn 78-jarige, alleenstaande vader aan een ernstige depressie lijdt en dat hij opgenomen moet worden in een psychiatrisch ziekenhuis. Ik maak me zorgen over hem en