Schets met het nieuwe Stadhuis in het midden en het Beursgebouw (links) dat boven de Amstel was gebouwd.

Transcriptie

1 Copyright 2011 Uitgeverij Lambo bv Arnhem Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, digitaal door fotokopieën of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. StadhuisopdeDam DestijlvanhetAmsterdamseStadhuiskreegnavolging.In1655bouwdeDanielStalpaertin negenmaandentijdhetmagazijnvandeamsterdamseadmiraliteit.hetwerdmeteen minimumaandecoratie(hetgebouwwasperslotvanrekeningeenpakhuismeteenmilitair doel)uitgevoerd,maarhadweldezelfdeklassiekewaardigheidalshetnieuwestadhuis.netals bijhetstadhuisleverdeartusquellinushierdebeeldhouwwerkenvoordetimpanen. TegenwoordigbevindtzichinditgebouwhetZeemuseum. HetdecoratieprogrammavanhetStadhuisopdeDam SchetsmethetnieuweStadhuisinhetmiddenenhetBeursgebouw(links)datbovende Amstelwasgebouwd. HetAmsterdamseStadhuiswerdeenuniekgebouwmetruimeaandachtvoorarchitectuur, schilder enbeeldhouwkunst.dearchitectjacobvancampenontwierpookheteerste decoratieprogrammavanhetnieuwestadhuis.inhetdecoratieprogrammawerden verschillendeandereuitgangspuntenverwezenlijkt,zoals Dedeugdenvaneengoedenrechtvaardigstadsbestuur Amsterdamalserfgenaamvandeklassiekebeschaving DeBataafseopstand Amsterdamalscentrumvandewereld Dedeugdenvaneengoedenrechtvaardigstadsbestuur Veelschilderijenenbeeldhouwwerkendiendenvooralterverheerlijkingvanhetgoedeen rechtvaardigestadsbestuurenterillustratievandeugdzaamheid.onkreukbaarheidvanhet bestuurenhandhavingvandeopenbareordedoorhetwettigbestuurspeeldedaarbijeen crucialerol.dieeigenschappenhaddengeleidtotvredetijdenstwaalfjarigbestand,een periodewaarinamsterdamhaargrootsteeconomischebloeiperiodemee

2 maakte.metdeopbrengstenwerdo.a.hetnieuwestadhuisgefinancieerd.hetschilderijvan FerdinandBolsymboliseertdeonkreukbaarheidvandestad. FerdinandBol:GaiusFabriciusen Pyrrhus,1656,olieverf, 485x350cm OphetschilderijvanBolziejekoningPyrrhus(links)endeRomeinseconsulFabricius(rechts). Dekoningwildekostwatkostzijnrijkvergroten.Geenmiddelwashemtegering.Zo probeerdehijookderomeinseconsulomtekopen.toendatnietluktekwamhijmeteen gevaarlijkeolifantopdeproppen.maardeconsulgafgeenkrimp.vondelverzorgdede dichtregelsbijhetschilderij: FabritiushoudtstandinPyrrhuslegertentenHetgoutverzet hemniet,doorschandelijckezuchtnochelefantsgebriesch enfelledreigementenzoozwichtgeenmanvanstaetvoor gavennochgerucht Zowelhetschilderijalshetonderschriftmoestendebestuurdersdusaansporentotonberispelijkgedrag.Datdeburgemeestershandhavingvandeopenbareordehooginhetvaandel haddenstaanblijktookuitdedecoratiesvandezaalvandevierschaar. DezaalvandeVierschaar HierwerdendedoodsvonnisseninaanwezigheidvandeAmsterdamsebevolkinguitgesproken. Dezaalwasversierdmetdrieverschillendetaferelen.Hetmiddentafereelbevathetbekende Salomonsoordeel,hetlinkertafereeltoontZaleucus,dieeenoogwordtuitgestoken.Deze Romeinhadeennieuwewetuitgevaardigddatoverspelbestraftdiendetewordenmet blindheid.toenzijnzoonoverspeligbleektezijnofferdehijeenoogopvoorzijnzoon.de rechtershaddenzichtopdebeeldenvoorzichtigheidengerechtigheid,dietussenderamen geplaatstwaren.deherenburgemeestersstondeneropdatereenraamzoukomeninde muurvanhunkantoor,zodatzijdegebeurtenissenindezaalvandevierschaarkondenvolgen. Dezuiveresymmetrievanhetontwerpwerddaardoorverstoordenerwordtbeweerddat

3 datderedenvoorvancampenwasomontslagtenemen,nogvoordathetgebouwin1655 officieelingebruikwerdgenomen. BarthelomeusEggers:ReliëfbovendedoorgangnaardeSchepenzaal:VrouweJustitia (Gerechtigheid)tussen(vanlinksnaarrechts)deDoodendeHebzucht,deNijdendeStraf, 1655 Depersonificatievande Straf isherkenbaaraandemartelwerktuigeninhaarhand,wendt haargezichtafvandegerechtigheid.achterhaarzweventweeharpijen.achterde Dood (links)zijntweenaaktekinderfighuurtjeszichtbaarmetstrafwerktuigen,ebdedondferen bliksemvanjupiter.de Gerechtigheid (inhetmiddenmetzwaardenweegschaal)vertrapt methaarrechtervoetde Hebzucht,indepersoonvankoningMi dasmetezelsoren.midas wensteeens totzijeigenongeluk datalleswathijaanrakeingoudzouveranderen.onderde linkerknievanjustitiaisde Nijd,eenoudwijf,verbeeld. Amsterdamalserfgenaamvandeklassiekebeschaving Hetdecoratieprogrammahadookeenideologischegrondslag:Amsterdamprofileerdezich erfgenaamvandeklassiekegrieks Romeinsebeschaving.Apollo,Mars,Venus,Mercuriusen andereklassiekemythologischegodenkregeneenplaatsinhetstadhuisendeclassicistische vormgevingvanhetbeeldhouwwerk.maardelettercombinaties.p.q.a.overalinhetgebouw isdirectafgeleidvanderomeinsegewoonteomopenbaregebouwentevoorzienvande inscripties.p.q.r:senatuspopulusqueromanus.deamsterdammersverwisseldende verwijzingnaarromevooramsterdam.deidentificatievanamsterdammetromegoldde periodedievoorafgingaanhetkeizerrijk.vankoningenenkeizersmoestmenindejonge republieknietshebben.datgegevenwerdookverwerktindeopdrachtenoverdestrijdvande Batavierenin69naChristustegendeRomeinsekeizers. DeBataafseopstand MenbeschouwdezichzelfalsafstammelingenvandeBatavierenenvergeleekdeopstand tegenspanjegraagmetdievandebatavierentegenderomeinsekeizerlijkebezettingslegers. Daarmeekreeghetdecoratieprogrammaookeenpolitiektintje.Datideewerdnogeens versterktdoordefransmanvictorhugo.volgenshembegondegeschiedenisvande NederlandersbijdevrijeBatavieren.Rembrandtkreeghiervooreenopdracht.Hijschilderde voorhetstadhuisdenachtelijkesamenzweringvanclaudiuscivilusinhetschakerbos.gaius Julius(ClaudiusCivilis)waseenaanzienlijkRomeins

4 commandantengeworvenuitdestamderbataven.hijwildezijnvolkbevrijdenenorganiseerdemetzijnromeinsegarnizoendebataafseopstand,diehijnaenkeleoverwinningen uiteindelijkverloor.deparallelnaardeonafhankelijkheidsstrijdtussenderepubliekder ZevenVerenigdeNederlandenenSpanjewasevident.HetschilderijvanRembrandtwerd echtergeweigerd(zieverderhieronder2.3).deopstandvandebatavierentegende RomeinenbegonopeenmomentdatinRomehetkeizerschapdoorverschillendepartijen betwistwerd. WaaromRembrandts Samenzwering werdafgekeurd Nadathetstadhuisin1655ingebruikgenomenwerd,kwamendekunstschildersomin olieverfdedecoratiesaantebrengen.rembrandtmaakteweinigkansomuitgenodigdte wordenomdeeltenemenaandeopdrachten.daarvoorwarentweeredenen:zijnzakelijken persoonlijklevenwareninopspraak.hijhadgroteschulden(hijhadzijnhuisteduurgekocht) enleefdeongehuwdsamenmethendrickjestoffels.hoewelhijdringendbehoeftehadaan werkengeld,hadhijgeengoednetwerkenbeschermersinhetstadsbestuurdiehemkonden verzekerenvanopdrachten.uiteindelijkkreeghijin1661deopdrachtvoordenachtelijke samenzweringonderleidingvanclaudiuscivilis. HetschilderijisniettezieninhetPaleisopdeDam,maarinhetNationalmuseumin Stockholm.Rembrandtschilderdehetin1661enhetwasbestemdvoordegalerijvanhet nieuwestadhuisopdedam,hethuidigepaleisopdedam.hetschilderijtoonteenscèneuit deopstandvandebatavenonderjulius(claudius)civilis.debataven(ofbatavieren)leefden indietijdinderivierendeltaendebetuwe.zewarendoorderomeinenverslageneningelijfd bijhetromeinserijk.claudiuscivilisenanderebatavendiendenalshulptroepenvanhet Romeinseleger,maarkwamenin 69inopstandtegendeRomeinsebezetter.Ervonden verschillendeslagenplaatsdieafwisselenddoorderomeinenendebatavenwerden gewonnen.hoedeopstandpreciesisafgelopenwetenweniet,maaraangenomenwordtdat ereenbestandwerdgesloten. KortnahetafrondenvandeTachtigjarigeOorlogmetSpanjewildehetmachtigeAmsterdam eenvergelijkingtrekkentussendeopstandvandebataventegenderomeinenendeopstand vanderepubliekdernederlandentegendespaanseoverheersing.datmoestvormkrijgenin hetschilderijwaarvoorrembrandtdeopdrachtkreeg.maarhetwerkvielnietindesmaak.de bestuurdersvondenhettedonker.devoorstellinghadteweinigallureendeedgeenrecht aanhuneergevoel.rembrandthadclaudiuscivilisbovendienalseenhalfblinde,zwakke, oudemanafgebeeld.inwerkelijkheidwasclaudiuscivilisookaaneenoogblind.

5 DeburgemeestersvanAmsterdambeschouwdenhetschilderijinelkegevelalsmisplaatst.Het stadsbestuurwasernietgelukkigmeeengafhetonbetaaldterug.hetwerdvervangendooreen schilderijvangovertflinck,metwierembrandtineenconcurrentiestrijdwasverwikkeld. Desamenzweringwashetgrootsteschilderijdathijooitmaakte(5,5bij6m),enpastegoedopde plaatsvanbestemminginhetstadhuis.opdevrijemarktwashetindieomvangechterniette verkopen.daaromsneedrembrandtdekernuithetdoek(2bij3m)engooidederestweg.dat wasnietongebruikelijk:ookdenachtwachtwasdoorrembrandtenigejareneerderverkleind. Rembrandt:Christusaandenvolkevertoond,1655 AlsjedewerkenvanRembrandtbekijkt,merkjedatergeenclassicistischeofrenaissance bouwwerkeninvoorkomen.stads ofhavengezichten,ofschilderijenvanindrukwekkende herenhuizenheeftrembrandtnietgemaakt.endatterwijlhijinamsterdamwoondetoende stadhaargrootstebloeibeleefde.degrachtengordelswerdenaangelegdenhetstadhuis gebouwd.bovendienhadrembrandtruziemetjacobvancampen,dearchitectvanhet Stadhuis,maarookdeontwerpervandeextraetageinclassicistischestijlopRembrandtshuis aandejodenbreestraat,waardoorhetwasgaanverzakken.rembrandtsvoorkeurginguitnaar bijbelsevoorstellingen,landschappenenportretten.deomgevingismeestalvaag,defiguren zienerophunpaasbestuitofdragenhunalledaagsekleren.vandeclassicistischearchitectuur vanhetnieuweamsterdammoestrembrandtnietshebben.vandaardatzeinzijnwerkniet voorkomt.erisslechtséénetsbekendwaarinhijclassicistischearchitectuurheeftgetekend: Christusaandenvolkevertoond.

6 DaarinwordtChristusgetoondaanhetJoodsevolkdatzijndoodvonniswenst.Rembrandt verkeertopdatmomentineenvergelijkbarepositiewaarindechristustekende:zijnwerk werdafgewezendoorhetstadbestuur(pilatus),endoordeburgersvandestad(jodenopde voorgrond).hijwoontineenvijandige(classicistische)omgeving. DerameninhetpaleisvanPilatuslijkensterkopdevenstersinRembrandtseigenhuis.De beeldenlinksenrechtsbovenpilatusenchristuslijkenvariantenopdeclassicistischebeelden indevierschaar,derechtzaalinhetstadhuis.hetstadhuiswerdinhetzelfdejaaringebruik genomenalshetjaarwaarinrembrandtdezeetsmaakte. Amsterdamalscentrumvandewereld,DeBurgerzaal Alszeventiende eeuwsewetenschappergeloofdehijdatdewereldenhetuniversumin verbandstondenmetelkaarendatdieharmonieuzeverbandendoorstudiezichtbaarkonden wordengemaakt.vancampenintegreerdedezeopvattinginzijnuitgangspuntenvoorde beeldhouwwerken.viaeenvrijbescheidentrappenhuiskomjedeburgerzaalin.daardoor maaktdezaalnogmeerindruk.endatwasookdebedoeling.dezaalwasbedoeldvoorgrote ontvangsten.opdevloerzijnverschillendedelenvandewereldwaaroverdeschepenvan Burgerzaal devocuitvoeren,inmarmeringelegd.eenbronzenatlasbeeldkijktoverderuimteuit. Amsterdampretendeerdehiermeehetcentrumvandewereldtezijn.Bezoekersvanhet stadhuiszoudenindeburgerzaalervarendathetbestuurvandestadeenschakelvormde binnenhetuniversum.bovendedoorgangennaardegalerijenwerdendevierelementen geplaatst:hetelementvuurwerdgesymboliseerddooreenvrouwelijkepersoonuitafrika,een brandendezoneneenasbekerwaaruitdevogelphoenixverrijst.hetelementluchtiseen vrouwdieeenpauwvasthoudt,inhaarlinkerhandheeftzeeenkameleon(mendachtindertijd datditdierpuurvanluchtleefde).hetelementaardewordtverbeelddooreenvrouwdie

7 eenkindzoogtenhetelementwater(ookindevormvaneenvrouw)torsteenbootmetzich mee.indegalerijenstaandezevenplanetenopgesteld,elkstelteenromeinsegodvoor. Mercurius,tevensgodvandehandel,isherkenbaaraandegeldbuidelenstaatopgesteldvoor detrappendieleiddennaardewisselbank.hetmooistebeeldisdatvanvenus,godinvande liefde.haartweezonen,cupidoenantaros,vergezellenhaar.zestaatvlakbijdeopgangnaar hetkantoorvoorhuwelijksezaken.volgensplanzouophetplafonddezuidelijkesterrenhemel wordengeschilderd.ofditooitisuitgevoerdisonduidelijk.in1706werdhetplafondinieder gevalvernieuwdenvanandereschilderingenvoorzien.opdekroonlijstbovenderamenstaan devierbeeldendiededeugdenvoorgoedbestuurmoetenvoorstellen:voorzichtigheid(met spiegel),gematigdheid(meteentoom),waakzaamheid(meteenkraaiendehaan)en Gerechtigheid(metblinddoekenweegschaal).VanCampengingmetdebouwvande Burgerzaaluitvandeklassiekebasilica,eenRomeinseopenbarerechtszaal.Zijnstudievande ItaliaansearchitectenPalladioenScamozzi,bouwmeestersuitdeRenaissance,(zie: ClassicismePalladio)zaldaaraantengrondslaggelegenhebben.VanCampenwistviaeen ingewikkeldwiskundigschemadeklassiekeopvattingenoverritme,symmetrieenproportiesin zijngevelsenplattegrondtotuitdrukkingtebrengen.harmoniewashetfundamentvooralhet goede,schoneopdezeaarde.vancampenordendedebelangrijkstekamerszodatde plattegronddebestuurlijkemachtensituatievandebestuurlijkecollegesweerspiegelde.de zalenvoordeburgemeestersendeschepenenlagenopdehoofdas,aanweerszijdenvande Burgerzaal.Devierfinanciëlecommissieswarenindehoekpaviljoensgesitueerd.