Hartelijk dank voor je interesse in de opleiding digitale fotografie aan het Centrum Voor Avondonderwijs.

Transcriptie

1 Kom je cursus inkijken: Antwerpen, Frankrijklei 127, 2000 Gent, Oude Brusselseweg 125, 9050 Hasselt, Simpernelstraat 27, Maak van je opleiding digitale fotografie een succes! Beste toekomstige student, Hartelijk dank voor je interesse in de opleiding digitale fotografie aan het Centrum Voor Avondonderwijs. Op de volgende pagina s vind je een hoofdstuk en de volledige inhoudstafel van deze opleiding terug. Ook krijg je alle nodige informatie over je docent en de werking van onze school. Neem deze info rustig door, zo krijg je een goed beeld van de inhoud van de cursus en weet je zeker dat je voor de opleiding kiest die het beste bij jou past! Alle diploma s die je via het Centrum Voor Avondonderwijs behaalt zijn erkend en uitermate praktijken dus jobgericht! Jouw docent heeft immers zélf een succesvolle carrière als Fotograaf. We geven les in kleine groepen zodat jij écht kan rekenen op persoonlijke begeleiding. Dit is jouw garantie voor een kwaliteitsvolle opleiding. Heb je nog vragen? Bel ons gerust op het nummer of stuur een naar. Onze opleidingsconsulenten beantwoorden al jouw vragen en geven je persoonlijk advies over je studiekeuze. Blader je graag door de volledige cursus? Ook dat kan. Ze zijn in de drie campussen beschikbaar (je vindt de adressen bovenaan deze pagina). Je hoeft hiervoor geen afspraak te maken, kom gewoon vrijblijvend tussen 8u30 en 17u00 (in Antwerpen tot 18u30) langs. Ik wens je veel leesplezier en alvast veel succes met je studie! Jo Vandevelde Centrum Voor Avondonderwijs 1

2 Digitale fotografie: erkende opleiding en praktijkgerichte cursus Tijdens de groepslessen digitale fotografie leer je werken met je eigen spiegelreflexcamera. De docent leert je alle functionaliteiten en instellingen van het toestel te gebruiken. Samen met de andere cursisten kom je te weten hoe je zelf de perfecte foto maakt. De lessen worden gegeven in kleine groepen, zodat de docent voldoende individuele aandacht kan geven aan elke cursist. Ook van je medecursisten zal je heel veel kunnen opsteken. Tijdens de lessen zal je zowel binnen als buiten leren fotograferen. Zo zal je na de lessenreeks in staat zijn om goede foto s te maken bij elke lichtintensiteit. De groepsles digitale fotografie is zowel bedoeld voor fotografieliefhebber die wil leren werken met een spiegelreflexcamera als voor de geoefende fotograaf die de kwaliteit van zijn foto s wil verbeteren. Hoe dan ook zal je na deze boeiende en praktijkgerichte lessen, de mooiste foto s kunnen maken en je toestel ten volle kunnen benutten. Na deze lessenreeks kan je ook gemakkelijk doorstromen naar de lessen Allround fotografie waar je de verschillende specialiteiten (portretfotografie, landschapsfotografie, studiofotografie, )van fotografie leert. 2

3 1 DEEL I: KEN JE CAMERA 1.1 De camera vandaag Historiek Compact versus SLR 1.2 De body en zijn onderdelen Knoppen en wieltjes Het oculair en het scherm De ingebouwde flits De spiegel De beeldsensor De sluiter 1.3 Objectieven Vaste objectieven Zoom Digitale versus optische zoom De beeldstabilisator Lens accessoires 1.4 Instellingen Instellingen van het programmakeuzewiel Scherpstelpunten en scherpstelprogramma s Belichtingsinstellingen De witbalans Uitgestelde sluitertijd Instellen ISO Opklappen spiegel 3

4 1.5 Vakjargon Pixels, RGB, megapixels, PPI, DPI en resolutie Full frame en cropfactor Ruis Bestandsformaten JPEG RAW TIFF Het histogram 1.6 Accessoires Het statief De afstandsbediening Flitsers en triggers Filters Lichtmeter Batterijhouder Fototas Draagriem 2 DEEL II: DE PRAKTIJK VAN HET FOTOGRAFEREN 2.1 De belichtingsdriehoek Het diafragma De sluitertijd De lichtgevoeligheid van de sensor (ISO) 2.2 De brandpuntsafstand Lenzen en brandpuntsafstanden De invloed van de brandpuntsafstand op de foto 2.3 Scherpstellen Manuele en automatische scherpstelling De automatische scherpstelling Focuspunten Focus-programma s van je camera 4

5 2.3.5 Technieken voor haarscherpe foto s 2.4 Licht Wat is licht? De richting van het licht Karakter van het licht Natuurlijk licht en kunstmatig licht 2.5 Lichtmeting Je camera is een lichtmeter Meetsystemen van je camera Opvallend licht en gereflecteerd licht Belichtingscompensatie Licht meten en manueel fotograferen 2.6 Kleur De kleurcirkel Polychroom en monochroom 3 DEEL III: CREATIEF AAN DE SLAG 3.1 Technieken creatief gebruiken Creatief met scherptediepte Creatief met bewegingsonscherpte Creatief met brandpuntsafstand en camerastandpunt 3.2 Compositie Voor- en achtergrond De regel van derden Lijnen Herhaling Symmetrie Reflecties Schaduwen 3.3 Kleur 5

6 3.3.1 Polychroom Herhaling van een kleur Monochroom Zwart wit 3.4 Eindwerk en examen 6

7 2.4 Licht Wat is licht? De zon is de voornaamste bron van het licht en stoot een elektromagnetische straling uit. Het licht dat we in de fotografie gebruiken bestaat uit een deel van de elektromagnetische straling. Het voor het menselijk oog zichtbare spectrum gaat van 380 nm tot 780 nm (nanometer). De verschillende golflengtes binnen het zichtbare licht worden gezien als verschillende kleuren. Niet alle dieren nemen hetzelfde spectrum waar. Veel insecten zijn bijvoorbeeld gevoelig voor ultraviolet licht, maar zien minder rood. De bloemen zien er voor hen helemaal anders uit dan voor ons. Het netvlies van onze ogen (achteraan het oog, waar het licht via de lens opvalt) bevatten ongeveer 126 miljoen zintuigcellen. Niet alle zintuigcellen zijn echter gelijk. Sommige zijn gevoelig voor alle golflengtes van het voor ons zichtbare licht (staafjes), andere zijn kleurselectief (kegeltjes). Op basis van hun kleurgevoeligheid hebben we drie soorten kegeltjes: voor respectievelijk rood, groen en blauw licht. Het is echter iets minder simpel. Een kleur tussen rood en groen, nemen we zowel waar met de kegeltjes voor rood als die voor groen licht. Onze hersenen doen de rest en hierdoor kunnen we veel verschillende kleuren waarnemen. Ondertussen snap je wel waarom de sensor van de fotocamera ook gevoelig is voor deze kleuren. In het hoofdstuk Primaire en Secundaire kleuren komen we hierop terug. Nog even vermelden dat onze ogen overdag het meest gevoelig zijn voor 550 nm (geelgroen) en als het donker is voor 500 nm (blauwgroen). Een goede foto wordt niet alleen bepaald door de omkadering, de compositie, het perspectief, maar ook door de eigenschappen van het licht. Dit laatste wordt maar al te vaak over het hoofd gezien door beginnende fotografen. Licht heeft vele eigenschappen die kunnen gebruikt worden om het eindresultaat van een foto te bepalen. De sterkte en de richting van het licht, maar ook of het hard of zacht licht is en eventuele reflecties, kan je als fotograaf gebruiken om het karakter van je foto te beïnvloeden. 7

8 De richting van het licht. Het karakter of de sfeer van een foto wordt niet alleen bepaald door de sterkte van het licht, maar ook door de richting waaruit het licht op het onderwerp valt. Eigenlijk zijn er drie elementen: de lichtbron, het onderwerp en het standpunt van de fotograaf. Wanneer we spreken over de richting van het licht, dan zijn deze drie elementen belangrijk. Het gaat eigenlijk over de hoek tussen twee lijnen. De lijn van de lichtbron naar het onderwerp en de lijn van het onderwerp naar de fotograaf. Hoe scherper deze hoek, hoe meer het licht frontaal licht benadert (figuur 1). Hoe stomper de hoek, hoe meer we spreken over strijklicht (figuur 2). Wordt de hoek groter dan 90 graden, dan gaan we meer en meer in de richting van tegenlicht (figuur 3) Figuur 1 Figuur 2 Figuur 3 8

9 Frontaal licht Bij frontaal licht staat de lichtbron achter de fotograaf (de zon of een andere lichtbron), of staat de lichtbron voor de fotograaf (een flits op de camera). Hierdoor vertoont het onderwerp weinig of geen schaduw. Het onderwerp lijkt daardoor vlakker dan het eigenlijk is. Strijklicht Hier valt het licht zijdelings op het onderwerp. De oneffenheden in het onderwerp worden hierdoor benadrukt. Het onderwerp krijgt meer structuur, ook al door de vele schaduwpartijen die meer dieptewerking creëren. 9

10 Tegenlicht Het licht komt van achter het onderwerp. Hierdoor wordt het onderwerp eerder een silhouet, tenzij je op een of andere manier het onderwerp bijlicht (bijvoorbeeld een invulflits of een reflectiescherm). Foto s met tegenlicht hebben vaak een bijzondere sfeer. Maar opgelet! Door het rechtstreekse licht in de camera krijg je afwijkingen die veroorzaakt worden door de lens zelf. Oefening 14 richting van het licht. Kies twee onderwerpen: een gebouw en een persoon. Maak telkens drie foto s: één met frontaal licht, één met strijklicht of zijlicht en één met tegenlicht. Zorg ervoor dat je onderwerp goed belicht is. Zeker bij het tegenlicht moet je hier op letten. Je stuurt dus 6 foto s door. Noteer bij elke foto de instellingen en technieken die je gebruikt hebt, beschrijf je ervaringen en conclusies en stuur deze ook door in een word document. 10

11 Karakter van het licht Hard en zacht licht. Dit heeft niets te maken met de sterkte van het licht. Sterk of zwak licht bepaalt de mate waarin de foto belicht wordt, terwijl hard en sterk licht de eigenschap van de schaduwen bepaalt. Bij hard licht heb je duidelijk afgelijnde schaduwen, bij zacht licht gaan de schaduwen gradueel over in de lichtpartijen, of zijn er zelfs helemaal geen schaduwen meer. Alles heeft te maken met de grootte van de lichtbron tegenover de grootte van het onderwerp. Hoe kleiner de lichtbron in verhouding tot het onderwerp, hoe harder het licht. Hoe groter de lichtbron in verhouding tot het onderwerp, hoe zachter het licht De zon Bij een wolkeloze hemel is de zon een harde lichtbron. Ook al is de zon een heel groot object, door de grote afstand dat ze van ons verwijderd is, is het eigenlijk een kleine lichtbron. Als je bij een zonovergoten dag kijkt naar de schaduwen, dan merk je dat er een bruuske overgang is tussen de schaduwen en de lichtpartijen. Strek je arm uit en kijk maar naar de schaduw van je hand. Die schaduw volgt mooi de contouren van je hand en is duidelijk afgelijnd tegenover de verlichte omgeving. Komt er echter een wolk voor de zon, dan wordt dit de nieuwe lichtbron. De schaduw van je hand zal meer diffuus worden en minder afgeleid. Het licht wordt zachter. Bij heel veel bewolking lijkt het licht van overal te komen. Je ziet eigenlijk geen schaduwen meer omdat alles vanuit alle kanten vrij gelijkmatig verlicht wordt. Als je een landschap fotografeert kan dit voor gevolg hebben dat je structuur en diepte in het landschap verliest. Als je echter subtiele details in vorm en kleur wil vastleggen kan dit een voordeel zijn. De eigen kleuren van het onderwerp komen beter naar voor de details in de donkere partijen komen ook beter tot hun recht. Er zijn ook geen storende reflecties door het felle zonlicht. 11

12 Bij het fotograferen van bloemen is dit een goede keuze. Maar ook als je in een bos fotografeert, kan dit een voordeel zijn, omdat daar, bij fel zonlicht, de contrasten tussen de lichtvlekken en de schaduwpartijen te hoog kunnen zijn. Bij diffuus licht krijg je meer detail in het bos. Oefening 15 hard en zacht licht. Maak van één onderwerp een foto met zacht licht en een foto met hard licht. (Als dit echt niet gaat, kies je twee verschillende onderwerpen). Gebruik hiervoor geen flits! Maak 2 foto s waarbij je schaduwen een belangrijk onderdeel van je foto maakt. Je stuurt dus 4 foto s door De flits Zelfs bij hard zonlicht wordt een deel van de stralen toch in de atmosfeer verspreid en worden ook lichtstralen door objecten in de omgeving van ons onderwerp gereflecteerd, waardoor de schaduwen toch licht ingevuld worden. Bij gebruik van een flits is dit echter veel minder. Bij flitslicht (zonder omgevingslicht, bijvoorbeeld in een studio) zullen de schaduwen zwart zijn met haarfijn gedefinieerde randen. Een flits is dan ook een heel kleine lichtbron en dus bijzonder hard licht. Dit hoeft niet negatief te zijn, maar kan ook bewust gebruikt worden. Doordat de randen van de schaduwen sterk afgetekend worden, kan een sterk driedimensionaal en dus een gevoel van diepte ontstaan. Om flitslicht te verzachten worden modifiers gebruikt: softboxen, paraplu s en reflectieschermen. De diffuser die je bij je flitser kan krijgen of kopen en die je op je flitskop plaatst, zorgt ervoor dat het licht meer wordt verspreid, maar maakt de lichtbron zelf niet echt groter. De felheid van het licht dat op je onderwerp valt wordt dan wel verminderd, maar het licht blijft even hard. Wil je de lichtbron vergroten om zachter licht te verkrijgen, dan kan je gebruik maken van: 12

13 Lichtparaplu s Je hebt er waar je het flitslicht doorheen stuurt (shoot-through) en die het licht reflecteren (reflective). In het eerste geval staat de paraplu met de buitenkant naar het onderwerp gericht. De lichtkracht neemt natuurlijk af, omdat een deel van het licht tegengehouden of gereflecteerd wordt door de binnenkant van de paraplu, waardoor het niet op je onderwerp terecht komt. Het belangrijkste is echter dat de lichtbron groter wordt. Hoe groter de paraplu, hoe zachter het licht. Een reflecterend paraplu is langs de buitenkant zwart, terwijl de binnenkant bekleed is met reflecterend materiaal. Deze wordt dus met de binnenkant naar het onderwerp gericht. De flits wijst dus van het onderwerp weg. Nadeel van deze paraplu s is dat je minder controle hebt over het licht dat je effectief op je onderwerp richt. Je kan licht morsen. Dat wil zeggen dat een deel van je licht langs de randen van je paraplu schiet en dus niet gebruikt wordt. Lichtparaplu s zijn ook heel windgevoelig als je ze buiten gebruikt. Voordeel is wel dat ze relatief goedkoop zijn (Voor zover iets in de fotografie goedkoop kan zijn). 13

14 Softboxen Ook hier heb je twee soorten. Er zijn de rechthoekige of vierkante softboxen en de achthoekige (octa s). De softboxen zijn vooraan breder en achteraan smaller. Ze zijn binnenin bekleed om geen licht door te laten. Alleen de voorkant laat het licht door. De flits wordt achteraan in de softbox geplaatst en het licht kan langs alle kanten weerkaatsen om via de voorkant de softbox te verlaten. Ook hier geldt: hoe groter de softbox, hoe zachter het licht (altijd in verhouding met het onderwerp, zoals hoger vermeld). Softboxen ondervangen het morsen van het licht. Het licht kan alleen via de voorkant weg De gouden uren Uiteraard is het karakter van het zonlicht anders op verschillende momenten van de dag. Zeker in de zomer is de middagzon vaak niet de beste lichtbron voor landschapsfoto s. Zonsopgang en zonsondergang zijn dat echter wel. Een uur voor zonsopgang en een uur voor zonsondergang heb je horizontaal licht dat lange schaduwen veroorzaakt en er is ook een warmere gloed zichtbaar rond de onderwerpen. Dit noemen we de gouden uren. Een landschapsfotograaf is vroeg uit de veren en kruipt laat onder de wol. Zeker tijdens de zomer levert dit korte nachtjes op! Hoe intensiever het licht, hoe moeilijker echter om het goed in beeld te brengen. Stel je camera zeker niet in op een automatisch witbalans. Ook bij de lichtmeting zal je camera meestal in de fout gaan. Manueel werken en de belichting bijsturen is hier aangewezen. Vandaar dat sommige fotografen de voorkeur geven aan zonsopgangen. Ze kunnen gemakkelijker bijsturen omdat het licht langzaamaan helderder wordt. Een ander voordeel bij zonsopgang is vaak dat er nevel of licht mist hangt, die de foto nog boeiender kan maken. Oefening 16 de gouden uren. Maak drie foto s van dezelfde locatie. Eén foto, zo vroeg mogelijk in de ochtend, één op de middag en één zo laat mogelijk in de avond. Tracht telkens de locatie ongeveer van op hetzelfde standpunt met hetzelfde kader in beeld te brengen. Je stuurt dus 3 foto s door. Noteer bij elke foto de instellingen en technieken die je gebruikt hebt, beschrijf je ervaringen en conclusies en stuur deze ook door in een word document. 14

15 Je start met de lessen digitale fotografie waar en wanneer je wil! Deze cursus bestaat uit 6 lessen. Je volgt één keer per week les op een vaste weekdag. Elke les duurt 3 uren. De leslocaties en startdata van deze groepslessen vind je via deze link: De opleiding digitale fotografie is voor iedereen toegankelijk, je hebt geen vooropleiding nodig. De theorie en praktijk die je hebt geleerd in de klas oefen je elke week goed in waardoor je de volgende les onmiddellijk iets nieuws kan leren. De opleiding digitale fotografie wordt gegeven in kleine groepjes zodat de persoonlijke begeleiding gegarandeerd is en de docent echt met jou kan bezig zijn. Les volgen aan het Centrum Voor Avondonderwijs is meer dan leren alleen. Je volgt les in professionele lesgebouwen. De docenten zijn zelf vakspecialisten, zodat je altijd de laatste trends of inzichten mee hebt. Bovendien leer je tijdens de lessen gemotiveerde mensen met dezelfde interesses kennen, waardoor je ook leert van anderen en een hecht netwerk opbouwt. Wil je graag een overzicht van de startdata van álle cursussen? Surf dan naar /startdata/ 15

16 Vijf ijzersterke redenen om te studeren aan het Centrum Voor Avondonderwijs 1. Je behaalt een erkend diploma Centrum Voor Avondonderwijs is erkend als opleidingsverstrekker door de Vlaamse overheid. De kwaliteit van onze opleidingen is dus gegarandeerd! Centrum Voor Avondonderwijs bezit het ISO certificaat. Dit is een onafhankelijk kwaliteitslabel dat elk jaar opnieuw, na een grondige audit van het cursusmateriaal, de docenten en het secretariaat, moet worden toegekend. Dit is jouw beste garantie voor een kwaliteitsvolle en degelijke opleiding. Bij werkgevers in verschillende sectoren is je CVA-diploma een grote troef bij je sollicitatie en biedt het je werkzekerheid. 2. Je kiest voor een praktijk- en jobgerichte opleiding Al onze opleidingen worden gegeven door zelfstandige specialisten met jarenlange beroepservaring. Hierdoor bereik je snel je doel: je carrière een boost geven of een nieuwe job vinden. Veel afgestudeerde studenten startten hun eigen succesvolle zaak na het volgen van een opleiding bij het Centrum Voor Avondonderwijs. 3. Je kiest voor een persoonlijke begeleiding in een professionele omgeving Het Centrum Voor Avondonderwijs biedt je een professionele opleiding. Onze ervaren docenten hebben zelf een succesvolle carrière in jouw studiedomein uitgebouwd. Het contact tussen jou en je docent is maximaal door te werken met kleine groepen, zodat je persoonlijke begeleiding krijgt. Centrum Voor Avondonderwijs helpt je carrière op weg! Heel wat studenten kiezen ervoor op tijdens de opleidingen stage te lopen, ook al is dat in de meeste gevallen geen verplichting. Je docent begeleidt je in jouw keuze van een stageplaats en jouw opleidingsconsulente brengt de nodige papieren in orde. Een handige manier om praktijkervaring op te doen, waardevolle referenties te krijgen en connecties te leggen! 16

17 4. Je weet zeker dat je de opleiding kiest die bij je past Deze infobrief geeft je al heel wat info, maar je kan daarnaast op onze website een gratis proefhoofdstuk van jouw favoriete opleiding inkijken. Op deze manier krijg je een goed beeld van het cursusmateriaal en weet je zeker dat je de juiste studiekeuze maakt! Nog vragen? Extra informatie nodig? Kom dan gewoon langs op onze secretariaten (Antwerpen, Gent, Hasselt) voor een adviserend gesprek met één van onze professionele opleidingsconsulenten. Zij helpen jou met veel plezier bij het ontwikkelen van een studietraject dat volledig aan jouw eisen en wensen voldoet. Je kan er ook je volledige cursus inkijken! 5. dit alles aan een uiterst scherpe prijs! Wist je dat het Centrum Voor Avondonderwijs elk jaar meer dan studenten telt? Door die schaalgrootte kunnen we jouw cursus tegen een bijzonder scherpe prijs aanbieden, en maximaal inzetten op de kwaliteit van onze lessen. Er is bovendien de mogelijkheid om je opleiding in schijven te betalen. Het examen dat je aflegt op onze school is in je inschrijvingsgeld inbegrepen (inclusief herkansingen!). Geen verborgen kosten bij het Centrum Voor Avondonderwijs! Je kan genieten van extra financiële voordelen bij je inschrijving, zoals de KMO-portefeuille voor zelfstandigen, korting bij het volgen van een studietraject dat bestaat uit meerdere cursussen enz. Boek en betaal je je opleiding meer dan drie maanden voor startdatum? Dan kan je rekenen op 10% vroegboekkorting! Bel onze opleidingsconsulenten ( ) tijdens je inschrijving om te weten voor welke korting jij in aanmerking komt. 17

18 Overtuigd? Schrijf je snel en eenvoudig in: Wie studeert aan het Centrum Voor Avondonderwijs heeft een streepje voor. Moderne werkgevers hechten veel belang aan permanente bijscholing en een praktijkgerichte kennis. Onze school bouwde in de loop der jaren op dit vlak een ijzersterke reputatie op. Alle diploma s die je behaalt via het Centrum Voor Avondonderwijs zijn erkend, en verhogen je kansen op de arbeidsmarkt. Jouw keuze gemaakt? Dan hoef je je alleen nog in te schrijven. Je hebt hiervoor 3 opties: 1. Je vult het inschrijvingsformulier in op 2. OF je mailt naar 3. OF je maakt gebruik van het inschrijvingsformulier op de volgende pagina (als je je rechtstreeks in één van onze campussen komt inschrijven). Je inschrijving is pas definitief nadat we ook je cursusgeld ontvangen. Het inschrijvingsgeld voor de cursus digitale fotografie bedraagt 319 en bevat de kostprijs van het cursusboek, de lessen die je krijgt van jouw docent en het (her)examen bij ons op school. Stort dit bedrag op het rekeningnummer IBAN BE BIC GEBABEBB, met als mededeling je naam + GDIGFOT + startdatum + leslocatie. Na ontvangst van je inschrijvingsgeld krijg je van ons een bevestigingsmail. Veel succes! 18

19 INSCHRIJVINGSFORMULIER CENTRUM VOOR AVONDONDERWIJS Ik schrijf me in voor de cursus: Campus + startdatum: Naam: Voornaam: Straat + Huisnummer: Postcode + Gemeente: Telefoon: GSM: adres: Geboortedatum: Heb je bij ons al een cursus gevolgd? Wens je een factuur na je betaling? JA - NEE JA - NEE Bij Ja, vul hier je bedrijfsnaam en BTW-nummer in: O Ik ga akkoord met de algemene voorwaarden zoals ze vermeld staan op onze website. (handtekening) Je inschrijving is pas definitief nadat we ook je inschrijfgeld ontvangen. Het inschrijvingsgeld voor de cursus digitale fotografie bedraagt 319 en bevat de kostprijs van het cursusboek, de lessen die je krijgt van jouw docent en het (her)examen bij ons op school. Stort dit bedrag op het rekeningnummer IBAN BE BIC GEBABEBB, met als mededeling je naam + GDIGFOT + startdatum + leslocatie. Veel succes met je opleiding en je verdere carrière! 19

20 Deze cursus wordt uitgegeven door: Centrum Voor Avondonderwijs VZW Website: Telefoon: Ondernemingsnummer: Erkenningsnummer: DV.O Copyright Centrum Voor Avondonderwijs Auteur Frank Roels Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. Ondanks al de aan de samenstelling van de tekst bestede zorg, kan noch de auteur, noch de uitgever aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade die zou kunnen voortvloeien uit enige fout die in deze uitgave zou kunnen voorkomen. 20