awetenschappelijk Onderzoeken

Transcriptie

1 awetenschappelijk Onderzoeken Documentatiecentrum Capita selecta Belangrijkste empirische bevindingen uit een aantal thematisch geordende WODC-onderzoeken Bijdrage aan de conferentie Meerjarenbeleid Ministerie van Justitie oktober 2006 Den Haag, oktober 2006

2 Exemplaren van deze publicatie kunnen schriftelijk worden besteld bij Bibliotheek WODC, kamer KO 14 Postbus 20301, 2500 EH Den Haag Fax: (070) Fact sheets worden in beperkte mate gratis verspreid zolang de voorraad strekt Alle nadere informatie over WODC-publicaties is te vinden op Justweb en op

3 Voorwoord Resultaten uit wetenschappelijk onderzoek hebben niet alleen een waarde in zichzelf, maar beogen ook een doorwerking in de samenleving te hebben. Dat geldt zeker voor instituten zoals het WODC en haar lookalikes, die in belangrijke mate beleidsonderzoek doen. In binnen- en buitenland is er door de stromen aan onderzoeksbevindingen en overige empirische informatie steeds meer behoefte aan beknopte en goed toegankelijke samenvattingen van het researchwerk. Deze capita selecta van een aantal belangrijke WODC-projecten beoogt in deze behoefte te voorzien. Ik hoop dat de samenvattende bevindingen eenieder die betrokken is bij discussies over de meerjarenstrategie van het Ministerie van Justitie helpt in het confronteren van visies en perspectieven met de huidige sociale werkelijkheid. Confrontatie, compare and contrast zijn immers van belang wil tot een geschraagde visie op de toekomst gekomen worden. Prof. dr. Frans L. Leeuw Directeur WODC

4

5 Inhoud Fact sheet Fact sheet Fact sheet Fact sheet Fact sheet Fact sheet Fact sheet Wetsevaluaties: wat laten ze zien? Eerste verslag van een rijksbrede studie( ) C.M. Klein Haarhuis e.a. Geschilbeslechting in Nederland Het verloop van civiele en bestuursrechtelijke geschillen in de bruikbare rechtsorde J. van Erp Trendrapportages juridische beroepen Toegankelijkheid, continuïteit en kwaliteit van de dienstverlening Marijke ter Voert Monitor Criminaliteit Bedrijfsleven (MCB) TNS-Nipo, bewerkt door F. Willemsen (WODC) Pilot Electronische VolgSysyemen (EVS op basis van GPS) ITS, F. Miedema en B. Post Monitor Georganiseerde Criminaliteit E.R. Kleemans Recent slachtofferonderzoek A. ten Boom Fact sheet Nationale Drug Monitor Drugswetcriminaliteit Marianne M.J. van Ooyen-Houben, Ronald F. Meijer Fact sheet De WODC-Recidivemonitor Bouke Wartna Fact sheet Het European Sourcebook of Crime and Criminal Justice Statistics 2006, derde editie Paul Smit Fact sheet Fact sheet Fact sheet Fact sheet Research synthese Geweld verslagen Leontien van der Knaap en Stefan Bogaerts Lessen uit (evaluatie)onderzoek naar rechtshandhaving E.R. Kleemans, C.M. Klein Haarhuis, F.L. Leeuw, M.M.J. van Ooyen-Houben Elektronische detentie M. Kruissink Terbeschikkingstelling (TBS) en forensisch psychiatrische zorg Katy de Kogel Fact sheet Integratiekaart 2006 WODC/CBS Fact sheet Fact sheet Integratiebeleid etnische minderheden Een synthese van 16 recente evaluatieonderzoeken (Voorlopige resultaten) Işık Kulu Glasgow Onderzoek anti-terrorisme beleid Rudie Neve en Stefan Bogaerts

6

7 awetenschappelijk Onderzoeken Documentatiecentrum Fact sheet Inleiding Wetsevaluaties: wat laten ze zien? Eerste verslag van een rijksbrede studie( ) September, 2006 C.M. Klein Haarhuis e.a. Wetten kunnen worden gezien als voertuig van beleid, aangezien beleidsprogramma s van de centrale overheid voor een groot deel in wetgeving worden vervat (Veerman, 2004). Met het groeiend aantal evaluatiebepalingen in Nederlandse wetten/wetsvoorstellen groeit ook het aantal wetsevaluaties. Een belangrijke vraag is hoe deze op zichzelf toe te juichen kennisgroei zó kan worden gesystematiseerd dat deze integraal bruikbaar gemaakt kan worden voor de ontwikkeling van nieuw beleid en wetgeving. Dit verslag geeft eerste en voorlopige bevindingen weer van een in uitvoering zijnde, rijksbrede inventarisatie en synthese van Nederlandse wetsevaluaties die tussen 1998 en 2005 zijn voltooid. Het onderzoek richt zich op de sociaal-wetenschappelijk geörienteerde wetsevaluaties, met een expliciete onderzoeksaanpak en gericht op het in kaart brengen van de resultaten (doelbereiking, effecten) van wetgeving. Puur juridische evaluaties blijven buiten beschouwing. Het is de eerste keer dat een dergelijke rijksbrede synthese wordt verricht. Centrale onderzoeksvragen zijn: 1 Hoe is de wetsevaluatiefunctie in Nederland ingericht? Hoe zijn de geëvalueerde wetten te kenschetsen? 2 Hoe staat het met de methodische kwaliteit van wetsevaluaties in Nederland? 3 Treden de met wetgeving beoogde doelen al of niet op, en waarom wel/niet? Voor de inventarisatie van wetsevaluaties en de achtergronden hiervan zijn interviews gehouden met sleutelinformanten binnen de verschillende departementen. De inventarisatie van de rapporten is nagenoeg voltooid. De bevindingen die hieronder worden gepresenteerd zijn nog niet definitief. Tabel 1 Aantallen evaluaties en enkele kenmerken van de geëvalueerde wetten Aantal gemelde evaluaties Zelfstandige wet Normadressaat 115 meldingen in eerste instantie, waarvan 84 vindbaar en ex post evaluaties van formele wetgeving 69 betreffen een substantieel deel van de betreffende wet 60 zijn traceerbaar en compleet ± 70% zelfstandig ± 30% wijziging of uitbreiding N=84 Uitvoerders: 43% Burgers en bedrijven: 28 % Mix van uitvoerders en burgers/ bedrijven: 29% N=84 Wetten in Nederland Het totale aantal formele wetten in Nederland is toegenomen van 1100 in 1980 tot 1800 in De jaarlijkse productie van wetgeving is betrekkelijk constant over de jaren. Elk jaar komen er gemiddeld 86 nieuwe wetten bij (naast 128 AMvB s en 532 ministeriële regelingen. Wetten worden ook geschrapt, maar dit aantal is kleiner dan het aantal nieuwe wetten, waardoor het totale aantal blijft groeien. De gemiddelde levensduur van wetten is 25 jaar (AmvB s 13 jaar). Gemiddeld wordt een wet iedere 5 jaar gewijzigd. De wetsevaluatiefunctie Tabel 1 geeft een eerste indicatie van het aantal tot nu toe gevonden wetsevaluaties en de hoofdkenmerken van de geëvalueerde wetten. 1 Fact sheet

8 Het aantal wetsevaluaties varieert erg sterk per departement. Sommige departementen produceren nauwelijks of geen formele wetgeving, en dus ook geen wetsevaluaties (Defensie; Algemene Zaken; Buitenlandse Zaken). Daarentegen zijn er bij zowel SZW, Justitie, VWS als OCW en V&W tientallen tot over de honderd wetten van kracht. Het afdekkingspercentage, het aantal evaluaties ten opzichte van het totale aantal in werking zijnde wetten, varieert. De wetgeving van departementen als Economische Zaken en VROM bestaat uit enkele grote wetten. Volgt er een evaluatie op een van deze wetten dan is het afdekkingspercentage al snel hoog. Voor ministeries met veel kleinere wetten zoals SZW, V&W en OC&W is het percentage lager. Bij V&W wordt het afdekkingspercentage geschat op nog geen 5 procent van de 80 vigerende wetten. Een opvallende verklaring voor dit ogenschijnlijk lage percentage is dat de regels in de wetten bij V&W dusdanig zijn geïnstitutionaliseerd, dat evaluatie geen optie is (bijv. rechts rijden volgens de Wegenverkeerswet). Er bestaat grote variatie tussen departementen voor wat betreft de evaluatiesystematiek. Zo laat VWS de evaluatie van wet- en regelgeving door een speciale organisatie (ZonMw) uitbesteden, die concrete eisen stelt aan de inhoud en kwaliteit. Binnen Justitie worden evaluaties uitbesteed en uitgevoerd door het semi-onafhankelijke WODC (Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum). VROM kent een vergelijkbare constructie voor de evaluatie van de Wet Milieubeheer. In de overige departementen is de evaluatiesystematiek minder duidelijk. Aanleiding voor wetsevaluatie Meer dan 75% van 50 nader bekeken wetsevaluaties is wettelijk verplicht. Meestal wordt in het betreffende wetsartikel vermeld dat een evaluatie binnen 5 jaar zal plaatsvinden. Overigens blijken ook deze doorgaans politiek geïnduceerd. De toezegging tot wetsevaluatie gebeurt immers vaak tijdens de behandeling in de Tweede en Eerste Kamer over aan te nemen wetgeving. Aanleidingen voor evaluatie kunnen zijn: grote beleidsingrepen, evaluaties op last van het kabinet, inhoudelijke interesse van ambtenaren binnen een departement; en evaluaties geïnitieerd vanuit Europa. Tijd tussen wet en evaluatie Evalueren lijkt steeds sneller te moeten. Was er eerder vaak een termijn van 5 jaar, tegenwoordig moeten sommige evaluaties binnen 1,5 na inwerkingtreding van de wet zijn afgerond. Dit blijkt echter (nog) niet uit de praktijk van een 40- tal bestudeerde wetsevaluaties. De gemiddelde tijd van de inwerkingtreding tot evaluatie van een wet ligt tussen de 4,5 en 5 jaar. 17,5% van de rapporten werd langer dan 6 jaar na inwerkingtreding gepubliceerd; 15% binnen 2,5 jaar. Intern of extern uitgevoerd? De meeste ministeries besteden hun wetsevaluaties voor het overgrote deel uit aan externe onderzoeksbureaus of aan universiteiten. Een eerste verkenning leert dat dit in ruim 85% van de (38 dan bekeken) rapporten het geval is. Interne, dwz door de beleidsafdelingen zelf geschreven, rapporten worden enkele malen aangetroffen, evenals een evaluatie door een speciaal samengestelde (interne) adviescommissie, of een inspectie. Van de resterende rapporten is er sprake van een semiintern of semi-externe werkvorm (bijv. niet nader geduide evaluatiecommissie). Op veel departementen spelen uit externe betrokkenen samengestelde begeleidingscommissies een rol in de vormgeving en uitvoering van zowel intern als uitbesteed evaluatieonderzoek. Kenmerken van de geëvalueerde wetten Zelfstandige wetten? Ruim tweederde van de 84 formele, ex post wetsevaluaties gaat over zelfstandige wetten, die een nieuw onderwerp betreffen of bestaande wetgeving vervangen. Deze verhouding lijkt i.h.a. ook binnen de afzonderlijke departementen op te gaan. De uitzondering is justitie: maarliefst tweederde van de evaluaties gaat hier over wijzigingswetgeving. Bij OCW is de verhouding 50/50. Normadressaat Uitvoerende instanties blijken verreweg de belangrijkste normadressaten van de 84 geëvalueerde formele wetten te zijn (43%). De resterende wetten richt zich voor de ene helft op burgers of bedrijven (vooral justitie); voor de andere helft is er sprake van een mix tussen enerzijds uitvoerders en anderzijds burgers of bedrijven (met name VWS, Justitie en SZW). Type gedragsinterventie In totaal kent ruim 80% van de wetten een communicatief of coördinerend element, al of niet in combinatie met vergunningen (10%) of sancties (25%). Sancties blijken vrijwel altijd met communicatie gepaard te gaan. Wat opvalt is dat sancties in geen enkel departement overheersen. Naast strafrechtelijke sancties wordt er veel gebruik gemaakt van bestuurlijke en civiele sancties, bijvoorbeeld richting zorginstellingen of bedrijven (t.b.v. eerlijke concurrentie). In 7% van de geëvalueerde wetten zijn financiële prikkels het belangrijkste instrument (met name Financiën en SZW). Strafsancties zijn vrijwel zonder uitzondering gericht op burgers en/of bedrijven. Bij communicatie zijn veel vaker de uitvoerders van wetgeving (bijv. gemeenten, uitkeringsinstanties) normadressaat. Fact sheet

9 Figuur 1 Typen gedragsinterventies in de geëvalueerde wetten Financiele prikkels 7% Gemengd 11% Sancties + communicatie 24% Communicatie + vergunning 10% Coordinatie/ communicatie 48% Bevindingen uit de eerste 35 rapporten Om in aanmerking te komen voor nadere analyse dienden de wetsevaluaties ( ) te voldoen aan enkele criteria. We focussen louter op evaluaties van formele wetten ( elk besluit van de regering en de Staten-Generaal tezamen ), die ex post zijn (dus na invoering van de wet), en integraal, d.w.z. dat een substantieel deel van de wet aan bod komt. Ten tijde van dit verslag bleken 60 traceerbare evaluatierapporten aan deze criteria te voldoen. Ten slotte dienen de wetsevaluaties voldoende valide en betrouwbaar te zijn om lessen uit te kunnen trekken (methodische kwaliteitseis), resulterend in 49 voldoende rapporten. Dit verslag beperkt zich tot het trekken van een aantal voorlopige lijnen ten aanzien van de werkingsprocessen en de doelbereiking c.q. effectiviteit van de wetten in kwestie. Tot dusverre zijn bevindingen uit 35 evaluatierapporten bijeengebracht (over uiteenlopende departementen), waarvan er 20 expliciet terugslaan op beperkende, juridische interventies met een handhavingselement. 2 De wetten waarover het gaat zijn zeer divers, en behelzen onder andere: financiële prikkels, belastingen, verboden op ongewenst gedrag met allerhande sancties, maximumnormen, verplichtingen, en rechten. Interventies gericht op de uitvoering van wetten zijn o.a. delegatie, samenwerking, autonomievergroting, en rolverdelingen tussen verschillende uitvoeringsinstanties. In navolging van Pawson (2002) is gefocust op 3 inhoudelijke kernelementen. (a) Uitkomsten verwijzen naar de doelbereiking, effecten, of neveneffecten van wetten; (b) Mechanismen zijn de motoren of werkzame elementen, die maken dat een wet tot het beleidsdoel zal leiden. Dat mechanismen verondersteld worden werkzaam te zijn, hoeft niet te betekenen dat ze dat ook echt zijn. Dit is mede afhankelijk van (c)context : 2 Zoals gepresenteerd in het paper A synthesis of legal evaluations in the Netherlands ( ), 6th European Society of Criminology Conference, Tübingen (D), 29 augustus factoren die (mede)bepalen of een wet al of niet tot de beoogde uitkomsten leidt. Uitkomsten: doelbereiking, (neven)effecten De einddoelen van wetten worden maar in zeer beperkte mate bereikt. Dit heeft een aantal kernoorzaken: De implementatie van een wet is, vaak ondanks het vele verzette werk, nog niet voltooid. Dit blijkt vooral het geval bij handhavingswetten; Zowel de uitvoerders als de doelgroep kennen de inhoud van de wet niet goed. Zo bleken rechters en het OM onvoldoende op de hoogte van enkele specialistische (zorg)wetten met een strafrechtelijke component; Nieuwe systemen worden vaak in lijn met de wet ingevoerd, maar de uitvoering of naleving is vaak (nog) niet tot stand gekomen. Terugkerende neveneffecten van wetgeving (ook bekend uit de economische literatuur) zijn spillover en freerider effecten, evenals risicoselectie. Een ander opvallend neveneffect is dat goed functionerende, informele (meso-)systemen met de introductie van een formele wet teniet worden gedaan. Implementatie De implementatie van wetten wordt in veel van de evaluaties uitgebreid besproken. Dit is een pré van de rapporten, omdat hiermee een steviger verband kan worden gelegd tussen de wettelijke interventies en de behaalde resultaten. Wat opvalt is dat veel van de vereiste uitvoeringsinspanningen (zoals de oprichting van een nieuw orgaan) worden gerealiseerd. De wetsevaluatie komt echter vaak op een moment dat de implementatie nog niet is afgerond, en de overgang naar naleving en doelbereiking nog moet volgen. Een veel genoemd probleem is het gebrek aan financiële capaciteit en tijd bij uitvoerders. Ook bewustzijn en kennis van de wet laten te wensen over. Deze zijn deels afhankelijk van de communicatie-inspanningen van de wetgever. Ten slotte hebben veel uitvoerders moeite met de uitwerking van abstracte (kader)wetgeving in concrete criteria en procedures. Fact sheet

10 Werking: mechanismen In het overgrote deel van de wetsevaluaties worden de belangrijkste interventies en beoogde uitkomsten weliswaar geduid, maar ontbreekt er een expliciete beschrijving van de mechanismen: hoe hadden de wettelijke interventies precies tot de beoogde doelstellingen moeten leiden? Over de feitelijke werking zijn veel uitvoeriger beschrijvingen beschikbaar. Enkele terugkerende bevindingen zijn: Normadressaten zijn vaak onvoldoende bekend met de wet; Daar waar men wel bekend is met de wet staat men er in het algemeen positief tegenover. Zo wijten veel uitvoerders interpretatie- en uitvoeringsproblemen niet aan de wet zelf, maar aan de procedures of systemen die naar aanleiding van de wet zijn ontwikkeld; Uitvoerders voldoen weliswaar aan de procedurele vereisten, maar (nog) niet aan de inhoudelijke doelstellingen van een wet; Maatwerk vergt veel capaciteit en blijkt lastig te realiseren. Hier speelt de afweging tussen enerzijds flexibiliteit en anderzijds duidelijke, gezaghebbende normen; Wettelijke sancties worden in de praktijk vaak niet opgelegd. Toch wordt ook dan soms naleving bereikt; De subjectieve pakkans wordt bij handhavingswetten vaak te klein bevonden. Bovendien hangt deze sterk af van het type potentiële overtreder. Contextuele invloeden De werking van een wet is afhankelijk van de context waarbinnen deze zich ontvouwt. De volgende contextuele kenmerken worden herhaaldelijk van invloed bevonden: Lastig te sturen factoren, zoals bevolkingsgroei en economische groei beïnvloeden de werking van o.a. arbeids-, zorg- en immigratiewetgeving (vaak in negatieve zin); Aanpalende wetgeving blijkt de implementatie en werking van wetten te vertragen. Zo belemmerden een groot aantal gelijktijdig ingevoerde onderwijswetten elkaars implementatie; Technologische en (medisch-)wetenschappelijke ontwikkelingen nopen tot meer flexibele wet- en regelgeving; Steun aan de top van uitvoerende instanties is cruciaal voor de werking van wetten. Deze is op haar beurt afhankelijk van de bestuurs- of bedrijfscultuur; De werking van wetten varieert sterk met specifieke kenmerken van individuele normadressaten, zoals persoonlijke achtergrond, taal en cultuur, of type crimineel. Tot slot De output van wetgeving, de inzet van mankracht en middelen, wordt in grote mate bereikt, maar de outcome, het einddoel, blijkt een stuk lastiger te realiseren. Deze bevinding uit de onderhavige studie lijkt sterk op die uit de eerdere synthese over rechtshandhaving (Klein Haarhuis e.a., 2005). Een opvallend verschil is niettemin, dat er in deze rijksbrede studie van wetsevaluaties meer aandacht is voor het (nalevings)gedrag van burgers en bedrijven. Hierdoor ontstaat meer zicht op de mate waarin uiteindelijke beleidsdoelen met wetgeving bereikt kunnen worden. Bronnen Klein Haarhuis, C.M., M.M.J. van Ooyen-Houden, E.R. Kleemans, F.L. Leeuw Kennis voor Beleid. Een synthese van 58 (evaluatie)onderzoeken op het gebied van rechtshandhaving Den Haag, WODC, Ministerie van Justitie, 2005 Cahier Pawson, R. Evidence-based policy: The promise of realist synthesis Evaluation, jrg. 8, nr. 3, 2002, pp Veerman, G.J. De wet als zinsbegoochelingstoestel, over de kwaliteit van wetgeving Universiteit van Maastricht, 2004 (oratie) Fact sheet

11 awetenschappelijk Onderzoeken Documentatiecentrum Fact sheet Geschilbeslechting in Nederland Het verloop van civiele en bestuursrechtelijke geschillen in de bruikbare rechtsorde Beleidscontext en vraagstelling Augustus 2006 J. van Erp Het beleid van de minister van Justitie is gericht op een bruikbare rechtsorde, waarin voor elk type geschil passende en doelmatige arrangementen en voorzieningen beschikbaar zijn. In een bruikbare rechtsorde staan verschillende wegen open om tot oplossing van geschillen te komen. Niet alle conflicten zijn immers hetzelfde en vragen eenzelfde wijze van oplossing. Vormen van buitengerechtelijke geschilbeslechting zoals mediation, arbitrage en bindend advies kunnen naast de weg naar de rechter, geschikte vormen van geschiloplossing zijn. Op die manier kan de rechtspraak de benodigde slagvaardigheid behouden. Deze fact sheet biedt een beknopt overzicht van beleidsinformatie over het beroep op diverse vormen van geschilbeslechting, op basis van het beschikbare WODC-onderzoek op dat terrein. Daarmee schetst het een beeld van de stand van zaken met betrekking tot het verloop van civiele en bestuurlijke geschillen. De vraagstelling luidt: Op welke wijze verlopen de civiele en bestuursrechtelijke geschilbeslechting in buitengerechtelijke procedures en de rechtspraak in Nederland? Deze fact sheet geeft allereerst een overzicht van de juridische problemen die voorkomen onder de bevolking en de gekozen oplossingsstrategieen. Vervolgens komt de verhouding tussen rechtspraak en buitengerechtelijke geschilbeslechting aan bod. Daarna bespreken we de aard en omvang van de civiele en bestuursrechtspraak. In box 1 is een overzicht weergegeven van de onderzoeken waarop deze fact sheet is gebaseerd. Samen bieden deze onderzoeken een beeld van de stand van zaken met betrekking tot de geschilbeslechting in gerechtelijke en buitengerechtelijke procedures. In deze fact sheet worden deze ontwikkelingen beknopt weergegeven. Een uitgebreider overzicht is voorzien in de Periodieke Informatievoorziening Geschilbeslechting, waarin tweejaarlijks de stand van zaken en ontwikkelingen in de civiele en bestuursrechtelijke geschilbeslechtingsketen zullen worden geschetst. Box: 1 Onderzoek De Geschilbeslechtingsdelta 2003 (Van Velthoven en Ter Voert, 2004) biedt een overzicht van de mate waarin (potentieel) civiel- en bestuursrechtelijke problemen voorkomen onder de bevoliking, en de wegen die burgers bewandelen om juridische problemen op te lossen. Het onderzoek biedt aangrijpingspunten om te bezien op welke wijze de eigen verantwoordelijkheid van rechtzoekenden bij de wijze van geschilbeslechting beleidsmatig het best vorm kan worden gegeven. De gegevens zijn verzameld met behulp van een Internetenquête. Hoewel de steekproef representatief is voor de Nederlandse bevolking wat betreft geslacht, leeftijd en opleidingsniveau, moet worden beseft dat Internetgebruikers bepaalde kenmerken hebben die van invloed kunnen zijn op het onderwerp van de studie. Ouderen en niet-westerse allochtonen zijn ondervertegenwoordigd in de steekproef. Bovendien is het onderzoek opgezet vanuit het perspectief van de burger. Veel geschillen spelen echter met rechtspersonen of tussen rechtspersonen onderling. Naar het geschilgedrag van allochtonen en rechtspersonen zijn aparte literatuurstudies verricht. Het verkennende onderzoek De filterwerking van buitengerechtelijke procedures (Van Erp en Klein Haarhuis, 2006) biedt een eerste inzicht in de aard en omvang van buitengerechtelijke geschilbeslechting en de mate waarin dergelijke procedures het beroep op de rechter beïnvloeden, en daarmee in de feitelijke verhouding tussen gerechtelijke en buitengerechtelijke geschilbeslechting De rapportage Kwantitatieve ontwikkelingen Rechtspraak (Van Erp en Van der Heide, 2006) is opgesteld in het kader van de evaluatie van de moderniseringsoperatie van de Rechtspraak. Deze rapportage biedt een overzicht van de aard en omvang van de rechtspraak en de ontwikkelingen in de periode De rapportage is onder andere gebaseerd op de gegevensbestanden van de Raad voor de Rechtspraak en de appelcolleges. Bovendien zijn de resultaten van diverse klantwaarderingsonderzoeken van de gerechten opgenomen. Ook bevat de rapportage een overzicht van de uitgaven aan de rechtspraak. Fact sheet

12 Figuur 1 Overzicht van oplossingsstrategieën voor afgesloten geschillen (2003) afgesloten problemen 100% actie 90,4 % geen actie 9,6 % geen overeenstemming 17,3 % doe-het-zelver 46,3 % advies 44,1 % geen overeenstemming 17,7 % overeenstemming 27 % officiële procedure gestart 10, 6 % overeenstemming 17,7 % geen beslissing 0,9 % beslissing tijdens officiële procedure 7,7 % overeenstemming tijdens de procedure 2 % Bron: Geschilbeslechtingsdelta Juridische problemen en oplossingsstrategieën De Geschilbeslechtingsdelta wijst uit dat (potentieel) juridische problemen alom aanwezig zijn in het dagelijks leven. Mensen lossen veel van die problemen zelf op. Lang niet altijd wordt een beroep gedaan op rechtshulp en slechts een relatief klein gedeelte van de problemen wordt voorgelegd aan een gerechtelijke instantie. Ook het aandeel van buitengerechtelijke geschilprocedures is beperkt. Figuur 1 geeft een overzicht van de diverse oplossingsstrategieën en hun relatieve omvang voor (afgesloten) geschillen. Het onderzoek bevat geen aanwijzingen dat het aanbod van rechtshulp in zijn algemeenheid tekortschiet of dat de kwaliteit daarvan ontoereikend is. Er is een zeer breed scala aan adviserende en hulpverlenende instanties waarvan burgers gebruik maken en burgers zijn overwegend tevreden over de geboden diensten. Hieronder volgen enkele resultaten. Ongeveer tweederde van de burgers heeft over een periode van vijf jaar op zijn minst één (potentieel) rechtsprobleem ondervonden. Indien ze een probleem hebben gehad, waren dat er meestal meerdere (gemiddeld 3,7 per persoon). De mate waarin burgers problemen hebben ervaren, verschilt naar type probleem. Bijna een derde van de burgers is geconfronteerd met problemen over de levering van goederen en diensten (32%) en problemen op het werk (30%). Daarna volgen geldproblemen (22%), problemen met het bezit van onroerend goed (20%), problemen met het huren van woonruimte (12%), relatie- en familiezaken (10%), gezondheidsproblemen veroorzaakt door derden (7%), problemen vanwege kinderen onder de 18 jaar (3%) en het verhuren van onroerend goed (3%). Voor het aanpakken van het probleem roept ongeveer 44% advies of hulp in van een deskundige persoon of organisatie en 46% neemt het probleem zelf ter hand zonder rechtshulp. De overige 10% zoekt geen contact met de wederpartij en schakelt ook geen hulp in. Fact sheet

13 Bij 48% van de problemen weten de partijen overeenstemming te bereiken, bij nog eens 3% van de problemen vormt de beslissing in een buitengerechtelijke procedure het eindpunt en in 4% van de gevallen wordt het probleem beëindigd met een gerechtelijke beslissing. Bij 35% van de problemen wordt ondanks acties geen overeenstemming of beslissing bereikt, en bij 10% is niets ondernomen om het geschil op te lossen. Bij 40% van de problemen zoeken burgers compensatie voor materiële schade of streven ze een financieel doel na. Immateriële doelen die vaak worden genoemd zijn gerechtigheid of gedragsverandering bij de andere partij. Uiteindelijk blijkt 73% van de burgers zijn doel te bereiken. Wanneer overeenstemming is bereikt is dat vaker het geval dan wanneer een beslissing door een derde is genomen. Ook van degenen bij wie het probleem niet eindigt met een beslissing of overeenstemming, bereikt de helft zijn doelstelling. Het probleem is dan op een andere wijze opgelost of vanzelf verdwenen. Burgers oordelen in het algemeen gunstig over de juridische voorzieningen waarvan ze gebruik hebben gemaakt. Ze vertrouwen veelal op een eerlijke behandeling als men naar de rechter stapt en vinden rechters betrouwbaar en eerlijk. Men oordeelt minder positief over de gelijke werking van het rechtssysteem voor arm en rijk: 42% vindt dat er geen sprake is van een gelijke werking voor meer en minder bedeelden. Over de advocatuur is het oordeel minder gunstig dan over de rechtspraak. Advocaten worden veelal te duur bevonden en minder betrouwbaar dan rechters. De verhouding tussen rechtspraak en buitengerechtelijke geschilbeslechting Iemand die een juridisch probleem niet zelf kan of wil oplossen, kan een officiële procedure starten. De Geschilbeslechtingsdelta heeft uitgewezen dat dit in ongeveer 10% van de geschillen gebeurt. Daarbij gaat het in 4% om rechtspraak en 3% om buitengerechtelijke procedures. In de overige 3% bereikt men overeenstemming tijdens de procedure of wordt geen beslissing genomen. Van de honderd geschillen, belanden er dus vier bij de rechter, en wenden zich drie personen tot een buitengerechtelijke instantie. Nederland kent een breed scala van buitengerechtelijke geschilinstanties. Soms is een buitengerechtelijke procedure een verplichte voorprocedure, zoals bij de bezwaarprocedure. Soms is de keuze voor de buitengerechtelijke procedure contractueel vastgelegd, zoals vaak het geval is bij arbitrage. En soms kiezen geschilpartijen voor een buitengerechtelijke procedure omdat deze een laagdrempelig alternatief vormt voor rechtspraak, zoals een geschillencommissie. Box 2 geeft een overzicht van buitengerechtelijke geschilprocedures. Als een buitengerechtelijke procedure geen bevredigende oplossing heeft opgeleverd, kan een rechtszoekende alsnog een gerechtelijke procedure starten (andersom is overigens ook mogelijk). Dit gebeurt echter in beperkte mate, waardoor buitengerechtelijke procedures een filterwerking (ook wel zeefwerking) vervullen voor de rechtspraak. De omvang van deze filterwerking verschilt per procedure. In de Geschilbeslechtingsdelta startte 14% van de respondenten na afloop van de buitengerechtelijke procedure nog een gerechtelijke procedure. In het onderzoek De filterwerking van buitengerechtelijke procedures zijn geschilorganisaties benaderd en bleek de filterwerking, voor zover bekend, gemiddeld rond de 8 a 10% te liggen, overigens zonder grote variatie tussen de procedures. Hoewel dit niet voor alle procedures zal gelden, kunnen we toch stellen dat de filterwerking van buitengerechtelijke procedures over het algemeen tussen de 8 en 15% zal liggen. Tabel 1 geeft een overzicht van de filterwerking voor zover die bekend is. Tabel 1 De filterwerking van enkele buitengerechtelijke geschilprocedures (gemiddelden ) Bezwaarprocedures bestuursrecht, div. bestuursorganen* Gemiddeld 91% Huurcommissie 95% Bedrijfscommissies Overheid en Welzijn Resp. 95% en 89,5% Commissie Gelijke Behandeling 95,2% Arbitrage Instituut Bouwkunst 98,5% Tamara 100% Garantie Instituut Woningbouw 100% * Het betreft hier een gemiddelde van de filterpercentages die in diverse onderzoeken naar de bezwaarprocedure zijn vastgesteld. Fact sheet

14 Box: 2 Buitengerechtelijke geschilprocedures Het onderzoek De filterwerking van buitengerechtelijke geschilprocedures (Van Erp en Klein Haarhuis, 2006) heeft een eerste beeld opgeleverd van de aard en omvang van de meer geïnstitutionaliseerde vormen van geschilbeslechting in formele procedures. Er zijn 33 van deze procedures of clusters van procedures. Hier een overzicht van de buitengerechtelijke procedures die meer dan 50 geschillen per jaar behandelen. Procedure Functie Gemiddeld aantal zaken per jaar ( ) Procedures op grond van de Algemene Wet Bestuursrecht) Bezwaarprocedure in het bestuursrecht Heroverweging van besluiten van bestuursorganen Enkele honderdduizenden Nationale Ombudsman Afhandeling van klachten tegen bestuursorganen, nadat eerst bij het betreffende orgaan zelf is geklaagd Arbitrage Raad van Arbitrage voor de Bouw (RvA) Arbitrage in geschillen tussen bouwers en cliënten (zakelijk of particulier). Het GIW heeft ook een mediationfaciliteit Garantie Instituut Woningbouw (GIW) 910 Nederlands Arbitrage Instituut (NAI) Onafhankelijk instituut voor arbitrage 158 Arbitrage Instituut voor de Bouwkunst Arbitrage en bindend advies bij geschillen die zijn gerezen tussen opdrachtgevers en 69 (AiBk) (interieur-)architecten TAMARA Arbitrage op het terrein van scheepvaart, transport en internationale handel 50 Advies en bemiddeling bij arbeidsgeschillen 223 Bezwarencommissies functiewaardering en Beroepscommissies arbeidszaken in het onderwijs Bedrijfscommissies private sector; overheid; Welzijn Mogelijkheid voor werknemers om bezwaar in te dienen tegen functiewaardering, en - inhoud bij een Bezwarencommissie of tegen arbeidsrechtelijke besluiten bij een Beroepscommissie. Alle 8 commissies worden beheerd door de SGO Advies / bindend advies bij geschillen tussen OR/ werkgever in de publieke sector, de sector welzijn en in de private sector (hier 15 specifieke commissies op uiteenlopende gebieden). Advies of bindend advies privaatrechtelijk Stichting Geschillencommissies Bindend advies door ruim 30 geschillencommissies op uiteenlopende Consumentenzaken (SGC) consumententerreinen. Nieuw in 2005 is de Geschillencommissie Kinderopvang. Dutch Securities Institute (DSI) Klachten, geschillenbeslechting, tuchtrecht en beroep naar aanleiding van handelen 504 of nalaten van een deelnemende instelling in het kader van effectendienstverlening. Beroepscommissie Wet Toegang Bindend advies in geschillen tussen verzekeraars en verzekerden (ziektekosten) 160 Ziektekostenverzekeringen Mediation Nederlands Mediation Instituut (NMI) Koepelorgaan ter stimulering van mediation en ter kwaliteitsbewaking. Registreert cijfers over de door erkende mediators verrichte mediations Klachtenprocedures privaatrechtelijk Huurcommissie Uitspraak bij particuliere dan wel zakelijke geschillen tussen huurder en verhuurder Stichting Klachteninstituut Behandeling van consumentenklachten en -geschillen inzake Verzekeringen (SKV) verzekeringsovereenkomsten. Advies / uitspraken o.b.v. regelingen of statuten Reclame Code Commissie en het Klachtafhandeling met betrekking tot de Nederlandse Reclame Code College van Beroep Commissie Gelijke Behandeling (CGB) Toetsing van klachten/ incidenten aan de Wet Gelijke Behandelings- en andere 333 relevante anti-discriminatiewetgeving. Raad voor de Journalistiek Beoordeelt of met de gewraakte journalistieke gedraging de grenzen zijn overschreden van hetgeen, gelet op de eisen van journalistieke verantwoordelijkheid, maatschappelijk aanvaardbaar wordt geacht. 72 Plm. 80 Ontwikkelingen in de aard en omvang van de civiele- en bestuursrechtspraak In figuren 2, 3 en 4 zijn de in- en uitstroom van civiele- en bestuurszaken bij de rechtbank weergegeven voor de periode Met uitzondering van het vreemdelingenrecht, heeft zich in alle rechtsgebieden in de periode een enorme stijging van de instroom voorgedaan. Zeer sterke stijgingen deden zich voor bij de civiele dagvaardingen in de sector kanton, die in de periode met tweederde toenamen, en het aantal bestuurszaken bij de sector kanton (Mulderzaken), dat bijna verdubbelde. Ook het aantal verzoekschriften in de sectoren kanton en civiel maakte een stabiele, zij het iets gematigder groei door. In de sectoren bestuur bij de rechtbanken steeg het aantal bestuurszaken met bijna een derde tussen 2002 en De daling van de instroom van vreemdelingenzaken is het gevolg van de invoering van de Vreemdelingenwet in Ook bij de gerechtshoven en bestuursrechtelijke appelcolleges, hier niet in beeld gebracht, steeg het aantal hoger beroepen sterk. De economische ontwikkeling, in de afgelopen jaren een laagconjunctuur, vormt de belangrijkste oorzaak van de stijging in het aantal zaken. De Fact sheet

15 toename bestaat voor een zeer groot deel uit ontslagzaken; openstaande vorderingen van nutsen telefoonbedrijven; insolventieverzoeken; en in de sector bestuur, bijstandszaken. Daarnaast hangen de ontwikkelingen samen met een aantal wets- en beleidswijzigingen. De Vreemdelingenwet 2000, die procederen minder aantrekkelijk maakt, heeft het aantal vreemdelingenzaken in drie jaar tijd gereduceerd van naar Een toename van het aantal verkeersboetes leidt direct tot meer administratieve beroepsprocedures. Ook andere (voor de rechtspraak) externe ontwikkelingen zorgen voor plotselinge pieken in zaaksaantallen. De vierjaarlijkse vaststelling van de WOZ leidt tot veel belastingzaken; de MKZ-crisis zorgde in 2002 voor een tijdelijke verdubbeling van zaken bij het College van Beroep voor het Bedrijfsleven. De belangrijkste ontwikkelingen die zich op het terrein van de rechtspraak zelf hebben voorgedaan in de periode , zijn de verhoging van het griffierecht en de verruiming van de competentiegrens van de kantonrechter. Van deze ontwikkelingen is het effect veel minder zichtbaar. Uit onderzoek is bekend dat een verhoging van het griffierecht leidt tot een afname van beroepsprocedures (Leertouwer e.a., 2005). Hoewel het griffierecht sinds 1999 aanzienlijk is gestegen, heeft dit niet tot een absolute afname van het aantal zaken geleid. Mogelijk heeft het grote aantal rechtsbijstandverzekeringen hier een corrigerend effect of was het aantal zaken anders nog groter geweest. De verhoging van de competentiegrens van de kantonrechter in 2002 heeft gezorgd voor meer kantonzaken, maar het aantal civiele zaken is niet afgenomen. Figuur 2 In- en uitstroom rechtbank, sector kanton, in dagvaardingen in verzoekschriften uit dagvaardingen uit verzoekschriften Bron: PCSII. Figuur 3 In- en uitstroom rechtbank, sector civiel, in dagvaardingen in verzoekschriften uit dagvaardingen uit verzoekschriften Bron: PCSII. * De uitstroomcijfers zijn inclusief intrekkingen. In de uitstroomgegevens kan geen onderscheid worden gemaakt tussen rechterlijke uitspraken en schikkingen. * Bij de gegevens over dagvaardingen zijn de dagvaardingen handel en kort gedingen opgeteld. Dagvaardingen familierecht (een klein aantal) zijn hier niet meegenomen. * Het aantal verzoekschriften is de optelsom van de verzoekschriften op het gebied van familie (scheidingszaken, bopz, kinderrechter (ondertoezichtstelling en uithuisplaatsing) en verzoekschriften handel, waaronder verzoekschriften insolventies. * Vanwege overgang in meetmethode van faillissementszaken, zijn de gegevens over 1999 en 2000 wat betreft de verzoekschriften bij de sector civiel niet geheel betrouwbaar. * Presidentsrekesten en akten en verklaringen zijn niet in deze gegevens opgenomen. * De cijfers over de sector civiel zijn inclusief kantonappels. Na de introductie van de sector kanton bij de rechtbank in 2002, is het gerechtshof de beroepsinstantie voor kantonzaken. In de jaren 1999 en 2000 vallen onder de instroom in de sector civiel zo n 2000 kantonappels, in 2004 en 2005 neemt dit af tot respectievelijk 5 en 2. Fact sheet

16 Figuur 4 Instroom rechtbank sector bestuur, kanton (mulderzaken**) rb (vreemdelingenz) rb (bodemz. & vrl. voorzien.***) belastingz.gerechtsho f (99-05) & rb Bron: PCSII (Raad voor de rechtspraak), en Leertouwer et al (2005). De cijfers van 2000 zijn geconstrueerd op basis van gegevens van het CBS en van de Raad voor de rechtspraak (zie Leertouwer et al (2005) pag. 198 t/m 193). De aantallen Mulderzaken en vreemdelingenzaken zijn tot 2001 niet in vergelijkbare vorm beschikbaar. De uitstroomcijfers zijn niet beschikbaar. ** Inclusief adres onbekend *** Exclusief vreemdelingenzaken en kantonzaken. Figuur 5 Uitgaven rechtspraak, * gerechtshoven rb sector str/civ/bestuur rb sector kanton landelijke diensten proj.prog.budget.buro RvdR v.a.2002 totaal rechtspraak mln euro, prijzen 2004; uitgaven aan rechtspraak, personeel en materieel, inclusief huisvestingskosten. incl. gerechtshoven, Hoge Raad en Raad van State Bron: begroting/slotwet MvJ, jaarverslagen RvdR, jaarverslagen HR, werklastmetingen , bewerking WODC. Uitgaven aan de rechtspraak Met het aantal gerechtelijke procedures, nemen ook de uitgaven aan rechtspraak sterk toe. In figuur 5 is de ontwikkeling van de uitgaven aan diverse onderdelen van de rechterlijke macht in beeld gebracht. Vanaf 2002 zijn ook de kosten voor de Raad voor de rechtspraak en aanverwante projecten meegenomen. De totale uitgaven aan rechtspraak, inclusief gerechtshoven, Hoge Raad en Raad van State, bedragen in miljoen euro. Per hoofd van de bevolking is dat 48 euro; per door de rechter afgedane zaak, 656 euro. Hiertegenover staan 170 miljoen euro inkomsten, voornamelijk uit griffierechten. De civiele rechtspraak maakt van deze uitgaven het grootste deel uit. In werklast gemeten is de verhouding tussen civiele, bestuurs- en strafrechtspraak zelfs 44%, 31% en 24% (rechtbankniveau). Sinds 1995 zijn de totale uitgaven aan rechtspraak bijna verdubbeld (gecorrigeerd voor inflatie). De grootste relatieve stijgingen zit bij de strafzaken in de sector kanton: daaraan wordt nu 8 keer zo veel uitgegeven als in De uitgaven aan bijzondere bestuursrechtelijke colleges vertienvoudigden, maar dat komt door de instelling van de Centrale Raad van Beroep in De uitgaven aan civiele zaken zijn redelijk stabiel; de uitgaven voor de strafrechtspraak nemen toe en die voor de bestuursrechtspraak nemen wat af. Het budget voor landelijke diensten is in de periode 1995/2004 meer dan verdubbeld (van 25 naar 55 miljoen euro). Sinds 2002 is daar nog het Fact sheet

17 budget van de Raad voor de rechtspraak en daaraan gerelateerde projecten en programmabudgetten bijgekomen: ook 55 miljoen. In 2004 neemt het totaal van landelijke diensten en Raad voor de rechtspraak 14% van de uitgaven aan de rechtspraak in beslag. Literatuur Erp, J. van, en C. Klein Haarhuis De filterwerking van buitengerechtelijke geschilprocedures, een verkennend onderzoek Te verschijnen als WODC-cahier, 2006 Erp, J. van, en W. van der Heide Kwantitatieve ontwikkelingen rechtspraak Te verschijnen als WODC-cahier, 2006 Leertouwer, E., F. van Tulder, B. Diephuis, M. Folkeringa, R. Eshuis Prognosemodellen Justitiële Ketens: Civiel en Bestuur. Modelversie 1.0 Den Haag, WODC, Ministerie van Justitie, 2005 WODC-cahier, nr Velthoven, B. van, en M. ter Voert Geschilbeslechtingsdelta Over verloop en afloop van (potentieel) juridische problemen van burgers Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2004 WODC-reeks Onderzoek en Beleid, nr. 219 Fact sheet

18 Fact sheet

19 awetenschappelijk Onderzoeken Documentatiecentrum Fact sheet Trendrapportages juridische beroepen Toegankelijkheid, continuïteit en kwaliteit van de dienstverlening September 2006 Marijke ter Voert De Minister van Justitie is verantwoordelijk voor de kernfuncties van het notariaat, de gerechtsdeurwaarders en de advocatuur, omdat deze functies in het belang van de rechtspleging en rechtsbedeling bij wet zijn gereglementeerd. Deze verantwoordelijkheid betreft het stelsel van de vrije juridische beroepen. Dit brengt met zich mee dat de Minister niet verantwoordelijk is voor het individueel handelen van notarissen, gerechtsdeurwaarders en advocaten, maar wel voor een stelsel waarin adequate maatregelen zijn getroffen die de toegankelijkheid en de vereiste kwaliteit van die diensten waarborgt. Om op de hoogte te blijven van de werking van het stelsel, wil het ministerie tweejaarlijks een overzicht van de stand van zaken en ontwikkelingen op het gebied van de a) toegankelijkheid, b) continuïteit en c) kwaliteit van de dienstverlening. Deze fact sheet geeft een beknopt overzicht van de belangrijkste resultaten van de eerste twee trendrapportages die zijn afgerond: de Trendrapportage Notariaat (Ter Voert en Van Ewijk, 2004) en de Trendrapportage Gerechtsdeurwaarders (Ter Voert en Van Ewijk, 2006). Box 1 Belangrijkste bevindingen Notarissen De verandering van vaste naar vrije tarieven wordt steeds meer zichtbaar. Ten opzichte van 2002 zijn de gemiddelde tarieven in de familiepraktijk sterk gestegen. De gemiddelde tarieven in de onroerend goedpraktijk zijn verder gedaald, vooral voor de duurdere huizen. Binnen vijftien jaar wordt bijna de helft van de notarissen van rechtswege ontslagen omdat ze de leeftijd van 65 jaar bereiken. Het aanbod van notarissen kan in de toekomst in gevaar komen, gelet op de dalende aantallen studenten notarieel recht en het dalende aantal kandidaat-notarissen. De kwaliteit van de dienstverlening komt onder druk te staan door de toegenomen concurentie. De meerderheid van de (kandidaat-)notarissen vinden dat de publieke taakuitoefening en daaraan verbonden waarden doorslaggevend behoren te zijn, zoals de kwaliteit van akten, de zorgplicht, het belang van de zwakke partij en collegialiteit. Zij geven echter ook aan dat in de praktijk de bedrijfsmatige aspecten de doorslag geven, zoals het belang van grote cliënten en de winstgevendheid van akten. Gerechtsdeurwaarders Door de invoering van de vrije tarieven voor schuldeisers en de landelijke bevoegdheid is de concurrentie tussen gerechtsdeurwaarders toegenomen. De kwaliteit van de diensten voor grote opdrachtgevers is verbeterd. Of hetzelfde geldt voor schuldenaren is twijfelachtig. Uitbreiding van de territoriale bevoegdheid heeft er toe geleid dat schuldenaren met steeds meer gerechtsdeurwaarders te maken krijgen. Het treffen van betalingsregelingen wordt daardoor moeilijker, er is minder maatwerk naar schuldenaren toe en ze zijn meer onderdeel van een gestandaardiseerd proces geworden. Notarissen De kernactiviteit van het notariaat bestaat uit het verschaffen van rechtszekerheid door rechtsverhoudingen vast te leggen in akten. Op tal van plaatsen in het personenrecht, onroerend goedrecht en ondernemingsrecht is de notaris uitsluitende bevoegdheid toegekend tot het verlijden van akten. Sinds de nieuwe Wet op het notarisambt (Wna) van 1999 is de marktwerking in de beroepsuitoefening versterkt. De tarieven zijn vrij gelaten, de drempels om toe te treden tot het ambt zijn verlaagd en er is een systeem van vrijere vestiging geïntroduceerd. Die marktwerking moet een stimulans bieden voor innovatie, hogere kwaliteit en productiviteit binnen het notariaat. De overgang naar een notariële praktijkvoering die meer dan voorheen op de markt is georiënteerd roept nieuwe vraagstukken op. Notarissen hebben een publieke functie. Ze hebben een domeinmonopolie voor de aan hen opgedragen wettelijke taken. Maar notarissen voeren hun werkzaamheden ook uit als ondernemer en moeten daarbij rekening houden met commerciële belangen. Die commerciële Fact sheet

20 belangen kunnen op gespannen voet komen te staan met de vereiste onafhankelijkheid en onpartijdigheid van notarissen. Daarnaast zijn er processen gaande als specialisatie, schaalvergroting en internationalisering. In die processen dienen zich nieuwe dilemma s aan. Sommige notariskantoren specialiseren zich bijvoorbeeld wat op gespannen voet kan komen te staan met de ministerieplicht. 3 De toegankelijkheid voor bepaalde diensten kan daarmee in het geding komen. Daarnaast ontwikkelen zich samenwerkingsarrangementen met o.a. hypotheekverstrekkers die mogelijk de notariële onafhankelijkheid en onpartijdigheid in gevaar kunnen brengen. Toegankelijkheid De toegankelijkheid van het aanbod aan notariële diensten is de afgelopen jaren toegenomen. Zowel in termen van het aantal vestigingen van kantoren, zelfstandige kantoren, als het aantal notarissen. De groei van het aanbod is de laatste jaren wel afgevlakt. In 2004 zijn er in Nederland notarissen werkzaam bij 891 kantoorvestigingen. De vraag naar notariële diensten neemt vanaf 2002 weer toe, zowel in de familiepraktijk, als in de onroerendgoedpraktijk. In 2003 maakte ongeveer 18% van de bevolking gebruik van de diensten van een notaris. De verandering van vaste naar vrije tarieven wordt steeds meer zichtbaar. Ten opzichte van 2002 (het laatste tarievenonderzoek) is de spreiding van de tarieven verder toegenomen. De kleine kantoren zijn gemiddeld genomen goedkoper dan de grote kantoren en de Randstad duurder dan de overige regio s. Daarnaast heeft de stijging van de tarieven in de familiepraktijk zich verder doorgezet. De tarieven liggen gemiddeld echter nog onder het maximumtarief voor minder draagkrachtigen. De gemiddelde tarieven in de onroerend goedpraktijk zijn verder gedaald, vooral voor de duurdere huizen. In 2002 is voor de meeste consumenten niet de prijs, maar de vaste relatie of nabijheid van een kantoor de belangrijkste reden om voor een bepaald notariskantoor te kiezen. Continuïteit Het aantal geslaagde studenten notarieel recht is de laatste jaren afgenomen tot ongeveer 220 per jaar. Het aantal kandidaat-notarissen is gedaald van in 2001 naar in Binnen vijftien jaar defungeert bijna de helft van de notarissen omdat ze de leeftijd van 65 jaar bereiken. Er kunnen zich in de toekomst problemen voordoen in het aanbod van notarissen, gelet op de dalende aantallen studenten notarieel recht en het dalende aantal kandidaat-notarissen. Daar komt bij dat het aantal vrouwelijke kandidaten toeneemt (in 2004 is 58% vrouw) en deze groep noemt meer belemmeringen om zich als notaris te vestigen. 3 De ministerieplicht houdt in dat een notariskantoor niemand zijn diensten mag weigeren, tenzij daar gegronde redenen voor zijn. Fact sheet De meeste kandidaat-notarissen vinden het geen aantrekkelijk perspectief een notaris in een solitaire vestiging op te volgen, of zelf een nieuwe vestiging op te starten. De voorkeur gaat uit naar het opvolgen van een notaris in een bestaande maatschap, werken in deeltijd of als notaris in loondienst. Voor het starten van een (zelfstandige) vestiging zien zij knelpunten in het verwerven van marktaandeel, onzekerheid over de markt, de hoogte van investeringen (onder andere goodwill), en de brede kennis die nodig is voor het bieden van volledige dienstverlening. Vrouwelijke kandidaten zien bovendien vaker belemmeringen in de combinatie van het ondernemerschap met zorgtaken en deeltijdwerken. De belemmeringen die kandidaat-notarissen in 2004 noemen, zijn vrijwel dezelfde als in De bedrijfseconomische gegevens van notariskantoren laten gemiddeld genomen in 2003 geen grote veranderingen zien in vergelijking met Na een daling tussen 1999 en 2001 is de omzet en winst in 2002 en 2003 nagenoeg gelijk gebleven. Wel zijn de verschillen in winst en omzet tussen de kantoren groter geworden. In 2002 was bij 52 notarissen de financiële situatie ongunstig en 2003 bij 89 (van de ruim notarissen). Kwaliteit De laatste jaren heeft de KNB initiatieven genomen om de kwaliteit van de dienstverlening te verbeteren, zoals het opstellen van KNBkwaliteitsnormen en het starten van pilotkwaliteitsaudits. Voor wat de beroepsethiek betreft, vindt de meerderheid van zowel kandidaat-notarissen als notarissen dat de publieke taakuitoefening en daaraan verbonden waarden doorslaggevend behoren te zijn, zoals de kwaliteit van akten, de zorgplicht, het belang van de zwakke partij en collegialiteit. (Kandidaat-)notarissen geven echter aan dat in de praktijk de bedrijfsmatige aspecten de doorslag geven, zoals het belang van grote cliënten en de winstgevendheid van akten. De meeste beroeps- en gedragsregels worden van belang geacht, behoudens enkele uitzonderingen, zoals de full service-regel die door ongeveer 10% van de (kandidaat-)notarissen als minder belangrijk wordt gezien. Men is van mening dat de gedragsregels op het eigen kantoor goed worden nageleefd, maar dat bij de beroepsgroep die naleving is afgenomen, ten gunste van commerciële belangen. De meeste notarissen vinden dat binnen de beroepsgroep geen klimaat bestaat waarin notarissen elkaar aan kunnen spreken op de naleving van beroeps- en gedragsregels. Het aantal klachten dat de afgelopen jaren bij de KNB is ingediend, is ongeveer gelijk gebleven. Het aantal behandelde tuchtzaken bij de Kamers van Toezicht is verdubbeld ten opzichte van 1999 tot ruim 300 in Eén op de zes behandelde klachten resulteerde in een maatregel tegen de betreffende notaris. Gezien het aantal akten dat jaarlijks passeert, is het aantal klachten en