Er voor de ander zijn 1

Transcriptie

1 Er voor de ander zijn 1 * Samenvatting Hechten en loslaten raakt de kern van ons therapeutische werk en attendeert ons op het specifieke karakter van de therapeutische relatie. In deze bijdrage wordt dieper ingegaan op het typische karakter van de therapeutische relatie, toegespitst op de verschillende functies van de therapeut in de relatie met zijn cliënt, onder het motto Er voor de ander zijn. Daarbij wordt Rogers in zijn denken over de therapeutische relatie gevolgd en wordt kritisch gekeken naar huidige opvattingen over meeting at relational depth. Trefwoorden: therapeutische relatie, taken van de therapeut, relational depth Introductie We zijn in dit symposium bijeen om het afscheid te vieren van Annemarie Snijder als eindredacteur van het Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie. Een tijdschrift waaraan zij gehecht is (geraakt) en dat, omgekeerd, evenzeer aan Annemarie Snijder gehecht is geraakt. Het thema van dit symposium indachtig gaat het dus vanmiddag vooral om loslaten. Maar het thema van dit symposium hechten en loslaten is denk ik niet alleen gekozen vanwege het vertrek van Annemarie uit de redactie. Waarschijnlijk heeft het ook te maken met de aandacht die er de laatste jaren uitgegaan is naar de hechtingstheorie, zowel binnen, maar vooral ook buiten het cliëntgerichte kader. Het lijkt een ware hype geworden. De publicaties in ons tijdschrift de laatste jaren getuigen daarvan. Wat mij betreft, raakt het thema hechten en loslaten de kern van ons therapeutische werk, en attendeert het ons op het specifieke karakter van de therapeutische relatie. Je gaat als therapeut in heel korte tijd een heel intensief, intiem en diepgaand contact met je cliënt aan; en je weet bij voorbaat dat er ook weer een einde aan komt, dat je elkaar weer los zal (moeten) laten en in principe niet meer zult zien. Dat is heel anders dan in andere tussenmenselijke betrekkingen, zowel in de zakelijke als persoonlijke sfeer. In de therapeutische context is het zeker niet de bedoeling dat de relatie persisteert. Sterker nog, als je er wel een (ander, niet-professioneel) vervolg aan geeft, kun je zelfs met de tuchtrechter in aanraking komen! * Dr. is klinisch psycholoog en psychotherapeut, werkzaam als universitair hoofddocent aan de Vrije Universiteit te Amsterdam en tevens werkzaam in eigen praktijk. Hij is hoofdopleider van de specialistische beroepsopleiding tot klinisch psycholoog in noordwest Nederland. Hij is onder meer lid van de redactieraad van het Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie en bestuurslid van de World Association for Person Centered & Experiential Psychotherapy & Counseling.

2 Het specifieke karakter van de therapeutische relatie heeft altijd mijn belangstelling gehad, onder andere naar voren komend in mijn proefschrift, getiteld Een vreemde nabij (Takens, 2001). In deze bijdrage spits ik die toe op de verschillende functies van de therapeut in de relatie met zijn cliënt, onder het motto Er voor de ander zijn. Die titel kwam meteen bij me op toen de redactie van het tijdschrift mij uitnodigde voor een lezing ter gelegenheid van het afscheid van Annemarie. Het raakt immers zowel de kern van het werk van een psychotherapeut als dat van een eindredacteur van een tijdschrift. Het belang van de therapeutische relatie U kent zo langzamerhand allemaal wel dat beroemde taartdiagram van Michael Lambert (1992, 2002), waarin hij aangeeft dat uit de onderzoeksliteratuur zou blijken dat het juist de therapeutische relatie is die werkzaam is en twee keer zoveel variantie verklaart als de technische factoren. 208 Figuur 1 Werkzame factoren in psychotherapie (Lambert, 1992, 2002) Beutler e.a. (2004) nuanceerden deze educated guess van Lambert overigens door te stellen dat later onderzoek laat zien dat de factor therapeutische relatie minder dan 30% van de variantie bepaalt, zoals Lambert beweerde. Zij schatten het op slechts 7 tot 17%, maar het leidt geen twijfel dat de kwaliteit van de therapeutische relatie een van de sterkst aan uitkomst gerelateerde factoren is. Daarover zegt Cuijpers (2011) echter dat, zo er al een hoge correlatie bestaat tussen de kwaliteit van de therapeutische betrekking en de uitkomst van psychotherapie, dat nog niet wil zeggen dat het therapeutische resultaat er door wordt bepaald. Niettemin zijn in dit verband de bevindingen van de Nederlands (cognitieve) gedragstherapeuten Keijsers, Schaap en Hoogduin (2000) interessant. In een vijftal studies waarbij cliënten gevraagd werd naar de meest helpende factoren in de therapie, antwoordden deze consistent dat de relatie met hun therapeut meer helpend was geweest dan de cognitief gedragstherapeutische techniek die was gebruikt:

3 When patients who have completed cognitive-behavioural treatments are asked to indicate what had helped them to overcome their problems, they will answer, talking with someone who listens and understands. (Keijsers e.a., 2000, p. 291) Zij concludeerden dan ook dat er overtuigend empirisch bewijs is voor de effectiviteit van de rogeriaanse condities: There is conclusive empirical evidence to suggest that the Rogerian therapist variables empathy, nonpossessive warmth, positive regard and genuineness have a consistent impact on treatment results across a variety of patients; and that, for the concept of the therapeutic alliance, fairly stable associations with treatment results have been found. (p. 285) Een voor cognitieve gedragstherapeuten opmerkelijke ontboezeming, zou ik zeggen! De cliëntgerichte onderzoeker Bohart (2002) legde er nog een schepje bovenop: Het verband tussen de empathie van de therapeut en het effect van de therapie is bij cognitieve gedragstherapie significant groter dan bij psychodynamische of experiëntiële humanistische psychotherapieën. (Bohart e.a., 2002) Dat het in psychotherapie dus vooral om een goede (hantering van de) therapeutische (werk)relatie gaat, is een heel oud gegeven. Zo werd al in 1959 door Bordin beweerd: The key to the influence of psychotherapy on the patient is in his relationship with the therapist. Wherever psychotherapy is accepted as a significant enterprise, this statement is so widely subscribed to as to become trite. Virtually all efforts to theorize about psychotherapy are intended to describe and explain what attributes to the interaction between the therapist and the patient will account for whatever behavior change results. (Bordin, 1959, p. 235) Een veertigtal jaren later werd zijn bewering nog eens onderschreven door de Taskforce die de APA had ingesteld to identify, operationalize, and disseminate information on evidence-based therapy relationships (Norcross, 2002). Als gebleken effectief (evidence-based) kwamen de volgende relationele factoren naar voren: therapeutic alliance: the quality and strength of the collaborative relationship between client and therapist in therapy; goal consensus and collaboration: therapist-client agreement on therapy goals and expectations; empathy. Er voor de ander zijn 209

4 Als beloftevolle (promising and probably effective) relationele factoren werden genoemd: positive regard; congruence/genuineness; feedback: i.e. providing clients with information about the way that they, or their behaviours, are perceived or experienced; repairing alliance ruptures: therapist s willingness to address tensions or breakdowns in the collaborative relationship; self-disclosure, provided infrequent and appropriate (dus zo nu en dan en in zoverre het om het therapieproces gaat en niet persoonlijke privézaken betreft); quality of relational interpretations, provided infrequent and on interpersonal themes (waarbij diepgaande overdrachtsduidingen vermeden dienen te worden); management of countertransference (dit wil zeggen de therapeut dient zijn eigen kwesties niet in de therapeutische relatie uit te ageren). 210 U ziet dat de aloude rogeriaanse condities evident effectief c.q beloftevol blijken te zijn ten aanzien van het effect van een therapie, waarbij het overigens niet alleen daarom in een succesvolle therapie gaat, zoals uit het voorgaande blijkt. En verder zou je kunnen zeggen dat Rogers voor zijn uitspraak uit jaar na dato nog eens zijn officiële bevestiging kreeg door deze Taskforce van de APA. Wellicht is het meest diepgaande van wat ik geleerd heb een bevestiging en een uitbreiding van de zienswijze dat therapie met de relatie te maken heeft en relatief weinig met technieken of met theorie en ideologie. In dit opzicht denk ik dat mijn visie eerder méér dan minder extreem is geworden. (Rogers, 1967) Ik wil graag opnieuw bij deze rogeriaanse condities en Rogers denken over de therapeutische relatie stilstaan, daarbij een aantal kanttekeningen plaatsen, om uit te komen op een aantal te onderscheiden functies die de relatie mijns inziens in de therapeutische ontmoeting heeft. De therapeutische ontmoeting: ontwikkelingen in het rogeriaanse denken Van de bekende therapeutische houdingsvariabelen empathie, respect en echtheid stond aanvankelijk de onvoorwaardelijke acceptatie voorop. We zien dat geïllustreerd in Rogers eerste procesbeschrijving in 1942, waarin hij het veranderingsproces bij de cliënt in twaalf stappen beschrijft en waar de crux lijkt te liggen in het accepteren door zowel therapeut als cliënt van alle eerst negatieve en vervolgens positieve gevoelens. Pas in zijn hoofdwerk in 1951 voegt Rogers daar vervolgens de bekende condities empathie en congruentie aan toe, hetgeen tot zijn beroemde procesvergelijking in 1957 leidde.

5 Daarbij merk ik op dat congruentie toen nog vooral gezien werd als wat Lietaer later (1991) de binnenkant van echtheid noemde. Het houdt in dat de therapeut een psychologisch voldoende ontwikkeld en geïntegreerd persoon is, die voldoende (ge) heel(d) is en dicht bij zichzelf leeft. Deze binnenkant van de echtheid verwijst dus naar de mate waarin de therapeut bewuste toegang heeft tot en rustig openstaat voor alle facetten van zijn eigen ervaringsstroom, wat niet altijd een gemakkelijke zaak is natuurlijk, zo stelt Lietaer nog eens in het meer recente Handboek Gesprekstherapie uit 2008 (Lietaer e.a., 2008). Tegenover de congruentie als de binnenkant van echtheid plaatste Lietaer de transparantie van de therapeut, het voor de cliënt doorzichtig zijn, als de buitenkant van echtheid. Het verwijst naar de communicatie door de therapeut langs verbale en non-verbale wegen van zichzelf, zijn percepties, attitudes en gevoelens. Juist dit aspect wordt voor Rogers in de loop der jaren steeds belangrijker. Hij legt er althans steeds meer de klemtoon op, zoals uit volgend citaat blijkt. Ik geloof dat de echtheid van de therapeut het meest belangrijke element in de relatie is. Wanneer de therapeut natuurlijk en spontaan is, blijkt hij het meest effectief te zijn. (Rogers, 1967) Hij liet dat op magistrale wijze zien in de bekende casus Jim Brown uit het Wisconsinproject, waarin schizofrene patiënten werden behandeld. Rogers onderhield met Jim Brown een jarenlang therapeutisch contact en slaagde er uiteindelijk in door zijn wat we nu zouden noemen persoonlijke aanwezigheid, oftewel presence, letterlijk on speaking terms te komen. De nadruk komt dus in de loop der jaren steeds meer te liggen op de persoonlijke ontmoeting tussen de therapeut en de cliënt, waarbij de therapeut primair (re)ageert vanuit zijn eigen organismisch waarderingsproces. Er is als het ware geen afstand meer tussen binnen en buiten. De therapeut laat duidelijk merken wat hij voelt bij wat de cliënt naar voren brengt ( transparantie ) en is ook veel meer bereid iets van zichzelf te laten zien ( zelf-onthulling ). Hij is vooral als persoon in de therapeutische relatie aanwezig en fungeert niet langer als alter-ego van de cliënt. Of, zoals Rogers het in een debat met Buber (Buber & Rogers, 1960) uitdrukte: In een effectieve relatie ben ik helemaal mezelf en transparant naar de ander toe. Er is niets verborgen en er is een bereidheid om de ander te laten zijn die hij is. Op die momenten ben ik ook in staat om helder te ervaren wat de ander voelt, echt vanuit hem zelf, zonder daarbij mijn eigen persoonlijkheid en anders-zijn op te geven. En dan, wanneer de cliënt iets van mijn houdingen ervaart, lijkt het me dat er werkelijk sprake is van een ontmoeting tussen personen... (ibid: 211) Er voor de ander zijn 211 Die beroemde dialoog met Buber zullen de ouderen onder ons zich nog wel goed herinneren. Niet dat we erbij waren, maar wel omdat we dat soort literatuur nog in

6 onze opleidingen lazen en bediscussieerden. In dat beroemde debat probeert Rogers amechtig lijkt het welhaast Buber te laten zien dat therapie vergelijkbaar is met de I-Thou-relatie zoals door Buber is omschreven: It seems to me that there is a real experiential meeting of persons, in which each of us is changed. I think sometimes the client is changed more than I am, but I think both of us are changed in that kind of experience. Now I see that as having some resemblance to the sort of thing you have talked about in the I-Thou relationship. (Buber & Rogers, 1960) Buber is het evenwel helemaal niet met Rogers eens en wijst erop dat de therapeutische relatie in essentie een ongelijkheid impliceert, of ten minste een eenzijdigheid, waarbij de ene persoon de ander probeert te helpen. Daar heeft hij natuurlijk helemaal gelijk in, maar Rogers wil dat kennelijk niet zien. Deze houdt tenminste vol: 212 Looking at it from the outside, one can easily discern plenty of differences. But it seems to me, when therapy is effective, there is the same kind of meeting of persons (no matter what the psychiatric label). Wat Rogers hier dus in essentie zegt, is dat de ontmoeting tussen twee personen het therapeutisch agens bij uitstek is. Een ontmoeting, die wederzijdse betrokkenheid en gelijkwaardigheid inhoudt, een ontmoeting at relational depth zoals Mearns & Cooper (2005) het later zouden definiëren: A state of profound contact and engagement between two people in which each person is fully real with the Other and able to understand and value the Other s experiences at a high level. Voor Rogers werd na het Wisconsin-project het persoonlijk aanwezig zijn uiteindelijk een way of being (Rogers, 1980), en volgens hem net zo goed binnen als buiten de therapeutische context toepasbaar, bijvoorbeeld in het onderwijs, het bedrijfsleven en ook de politiek. Ik ga daar nu niet verder op in, maar constateer slechts dat Rogers bijdrage aan de theorie en het onderzoek in de cliëntgerichte psychotherapie daarmee (helaas) ophield. De cliëntgerichte psychotherapie ontwikkelde zich nadien in verschillende richtingen, met name in Nederland, Vlaanderen, Duitsland en Canada. In andere landen, zoals Engeland, Frankrijk, Zwitserland, Oostenrijk en de Verenigde Staten hield men vast aan het ontmoetingsparadigma. Bekende auteurs als Brian Thorne en Dave Mearns in Engeland respectievelijk Schotland en Peter Schmid in Oostenrijk zien dit ontmoetingsaspect, dit meeting at relational depth, als het pure goud van de person-centered therapy. In de Lage Landen staan we daar wat kritischer tegenover. Ikzelf ook en wel om de volgende redenen:

7 In de formulering van de ontmoeting at relational depth wordt het ongelijkheidaspect dat in de therapeutische relatie besloten ligt onvoldoende onderkend en zelfs afgewezen. Buber wees er in zijn debat met Rogers al op. De a-symmetrie van de therapeutische relatie heeft natuurlijk alles te maken met de eenzijdige oriëntatie op uitsluitend de noden en behoeften van de cliënt. Je bent er voor de cliënt, de cliënt is er niet voor jou! Daarmee is de therapeutische relatie uitdrukkelijk anders dan een vriendschapsrelatie of een partnerrelatie, waarin wederzijdsheid (hopelijk) wel voorop staat. De relatie is op zichzelf geen doel, maar middel. Daarmee is de relatie niet alleen eindig, maar ook modulerend, waarmee ik bedoel dat je als therapeut je relationele opstelling laat afhangen van de fase waarin de therapie zich bevindt. Maar ook van de (problematiek van de) cliënt. Die is medebepalend voor de positie die je inneemt op de afstand-nabijheid-dimensie, zeker bij mensen met een persoonlijkheidsstoornis. En dan kan het best zo zijn dat op een gegeven moment je empathie als het ware evolueert tot sympathie met de gevoelens van de cliënt. Dat zijn die mooie momenten in de therapie, waarin je elkaar helemaal lijkt te begrijpen, samen één voelt, waar de professionele context lijkt te vervagen en een persoonlijk mee(be)leven met de cliënt op de voorgrond treedt. Maar dit soort momenten doen zich lang niet altijd voor, ook niet in therapieën die toch succesvol blijken te zijn. Daarom moeten we dus niet overdrijven, vind ik: veel van het therapeutische handwerk is gewoon zwaar buffelen, vooral als het cliënten met een persoonlijkheidsstoornis betreft. Ik vind dat mensen als Mearns cum suis daar eerlijk gezegd onvoldoende oog voor hebben en het therapeutisch proces te veel romantiseren. Een laatste bezwaar dat ik tegen hun formulering heb, en dat in het verlengde van het vorige punt ligt, is dat het suggereert dat het er in een therapie alleen maar om te doen is om door de ander, in casu de therapeut, gezien te (willen) worden. Hoe belangrijk ook, het gaat in een cliëntgerichte therapie meestal om meer: cliënten willen inzicht verkrijgen of leren beter met zichzelf en/of anderen omgaan. En dat vraagt van de therapeut een gedifferentieerd optreden, al naar gelang het proces waarin men verwikkeld is. Bij een zelfexploratieproces gaat het dan vooral om het stellen van de juiste (verdiepende) vragen, bij een stoelendialoog om het aanmoedigen van de cliënt om zijn emoties te uiten, bij een interactionele therapie veelal om een niet-complementair optreden. Een goed uitvoeren van deze procestaken vereist een behoorlijke professionaliteit en deskundigheid van de therapeut, iets wat cliënten blijkens de literatuur ook van hun therapeut verwachten en weten te waarderen. Er voor de ander zijn 213 Er voor de ander, in casu de cliënt, zijn houdt dus meer in dan uitsluitend een meeting at relational depth. Ik onderscheid in dit opzicht vijf functies die de therapeut in zijn relatie met de cliënt heeft c.q. kan hebben. Deze wil ik u aan het eind van mijn betoog graag voorleggen.

8 De functie(s) van de (therapeut in de) therapeutische relatie 214 Mijns inziens heeft de therapeutische relatie een vijftal te onderscheiden functies: 1 De cliënt een luisterend oor bieden. Alleen al van het mede-delen van een voor de persoon belangwekkende kwestie gaat een therapeutische werking uit. Soms kan het een geheim betreffen, maar het kan ook om een andere intieme kwestie gaan. Het hoeft niet per se een professional te zijn die dat luisterende oor biedt. Het belangrijkste is dat de persoon in kwestie belangeloos luistert, dit wil zeggen er niets aan verbindt of zou kunnen verbinden dat mogelijk tegen de verteller c.q. cliënt gebruikt zou kunnen worden. Daarom liever een vreemd oor dan dat van een naaste, met wie men een persoonlijke of zakelijke betrekking onderhoudt. De therapeut als biechtvader is in dit opzicht een passende vergelijking. Vergelijk ook het stranger-in-the-train -fenomeen (tegenwoordig wellicht beter aangeduid als stranger-in-the plane -fenomeen): op een meestal langere reis vertrouwt de totaal onbekende medepassagier je iets toe, wat deze waarschijnlijk niet zonder meer aan iemand uit zijn/haar naaste omgeving zou durven vertellen. Maar ja, hij/zij verwacht dan ook niet dat jullie elkaar nog weer eens zullen treffen. En in essentie is dat in een therapie ook het geval. Wanneer de therapie wordt afgesloten, verdwijnt in principe de therapeut uit het leven van de cliënt. 2 De therapeutische relatie als een ontmoetingsplaats. Het ont-moeten bedoel ik hier heel letterlijk, namelijk van niets hoeven. Er is in de therapie geen moeten, alles mag. De therapeut biedt met zijn onvoorwaardelijke accepterende opstelling de cliënt een vrijplaats om met nieuw gedrag te experimenteren, om wat voor fantasieën dan ook te beleven, om welke nare kanten van zichzelf dan ook onder ogen te zien. Dit helpt de cliënt niet alleen bij het accepteren van zichzelf als iemand die er kennelijk ook mag zijn, maar ook om op dieper gaande gevoelens, wensen en gedachten in te gaan. 3 De therapeut als alter-ego van/voor de cliënt. De therapeut verwoordt zo goed mogelijk dat wat hij bij de cliënt aan onderliggende gevoelens aantreft. Ik doel hier op de hogere niveaus van empathie, waarbij gewerkt wordt on the edge of client s awareness. Dit is het traditioneel vertrouwde werk van de cliëntgerichte therapeut en behoeft hier geen nadere uitleg (bij niet CCT-opgeleiden juist wel!). Dat kan, zoals ik hiervoor al aangaf, soms leiden tot een samensmelten van gevoelens: er vóór de ander zijn wordt dan er met de ander zijn. 4 Naast, of beter gezegd, in het verlengde van de empathie de cliënt voorzien van feedback. Feedback op hoe de cliënt wordt ervaren, respectievelijk wat de therapeut beleeft aan wat de cliënt hem vertelt. Het is het aspect van de echtheid dat door Lietaer als transparantie van de therapeut wordt aangeduid. Dit aspect werd, zoals betoogd, door Rogers steeds belangrijker gevonden denk in dit verband ook aan de ontwikkeling van encounter groups (Rogers, 1970) en staat centraal in diverse vormen van interactionele psychotherapie (Van Kessel & Van der Linden, 1991; Sachse, 1997).

9 5 Samenwerking: samen werken aan het zelfexploratieproces bij de cliënt, waarbij de therapeut vooral procesdeskundige is die de cliënt in die zelfexploratie weet aan te sturen en waarbij de cliënt inhoudsdeskundige is en blijft. Behalve empathisch luisteren, kan de therapeut ook andere procestaken voorstellen en/ of in gang zetten, zoals focusing, evoceren en stoelendialoog (Greenberg, Rice & Elliott, 1993; Elliott e.a., 2005). Deze vijf functies van de therapeutische relatie tezamen vormen mijns inziens het fundament van er voor de ander zijn, er voor de cliënt zijn in diens frightening search for himself, zoals Rogers het eens aanduidde. De therapeutische relatie is daarmee een heel speciale relatie, met een mix van persoonlijke en functionele elementen, die een zeker spanningsveld vormen, maar tegelijkertijd het therapeutische werk juist zo boeiend maken. Correspondentieadres Noot 1 Bewerking van een lezing gehouden op het symposium Hechten en loslaten ter gelegenheid van het afscheid van Annemarie Snijder als eindredacteur van het Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie op 1 maart 2012 te Utrecht. Literatuur Beutler, L.E., Machado, P.P.P., & Altstetter Neufeldt, S. (2004). Therapist variables. In M.J. Lambert (Ed.), Bergin and Garfield s handbook of psychotherapy and behavior change (pp ). New York: Wiley. Bohart, A.C. (2002). How does the relationship facilitate productive client thinking? Journal of Contemporary Psychotherapy, 32, Bordin, E.S. (1959). Inside the therapeutic hour. In E.A. Rubenstein & M.B. Parloff (Eds.), Research in psychotherapy (pp ). Washington, DC: American Psychological Association. Buber, M., & Rogers, C.R. (1960). Dialogue between Martin Buber and Carl Rogers. In H. Kirschenbaum & V.L. Anderson (1989), Carl Rogers: Dialogues (pp ). Boston: Houghton Mifflin. Cuijpers, P. (2011). Begeleide zelfhulp via het internet: Kansen en bedreigingen. Lezing op het congres De specialist online. Utrecht, Elliott, R., Watson, J.C., Goldman, R.N., & Greenberg, L.S. (2004). Learning emotion-focused therapy: The process-experiential approach to change. Washington, DC: American Psychological Association. Greenberg, L.S, Rice, L.N., & Elliott, R. (1993). Facilitating emotional change: The moment-by-moment process. New York: Guilford. Keijsers, G.P.J., Schaap, C.P.D.R., & Hoogduin, C.A.L. (2000). The impact of interpersonal patient and therapist behavior on outcome in cognitive-behavior therapy: A review of empirical studies. Behavior Modification, 24, Kessel, W. van, & Linden, P. van der (1991). De hier-en-nu-relatie in cliëntgerichte therapie: Het interactionele gezichtspunt. In H. Swildens e.a. (Red.), Leerboek gesprekstherapie: De cliëntgerichte benadering (pp ). Utrecht: De Tijdstroom. Lambert, M.J. (1992). The implications of outcome research for psychotherapy integration. In J.C. Norcross & M.R. Goldstein (Eds.), Handbook of psychotherapy integration. New York: Basic Books. Lambert, M.J., & Barley, D.E. (2002). Research summary on the therapeutic relationship and psychotherapy outcome. In J.C. Norcross (Ed.), Psychotherapy relationships that work (pp ). New York: Oxford University Press. Er voor de ander zijn 215

10 Lietaer, G. (1991). Authenticiteit en onvoorwaardelijke positieve gezindheid. In H. Swildens e.a. (Red.), Leerboek gesprekstherapie; De cliëntgerichte benadering (pp ). Utrecht: De Tijdstroom. Lietaer, G., Vanaerschot, G., Snijders,J.A., & Takens, R.J. (2008). Handboek gesprekstherapie; De persoonsgerichte experiëntiële benadering. Utrecht: De Tijdstroom. Mearns, D., & Cooper, M. (2005). Working at relational depth in counselling and psychotherapy. London: Sage. Norcross, J.C. (Ed.).(2002). Psychotherapy relationships that work. Therapist contributions and responiveness to patients. Oxford: Oxford University press. Rogers, C.R. (1942). Counseling and psychotherapy. Boston: Houghton Mifflin. Rogers, C.R. (1951). Client-centered therapy. Its current practice, implications, and theory. Boston: Houghton Mifflin. Rogers, C.R. (1957). The necessary and sufficient conditions of therapeutic change. Journal of Consulting Psychology, 21, Rogers, C.R. (1967). Some learnings from a study of psychotherapy with schizophrenics. In C.R. Rogers & B. Stevens (Eds.), Person to person. Lafayette, CA: Real People Press. Rogers, C.R. (1980). A way of being. Boston: Houghton Mifflin. Sachse, R. (1997). Personlichkeitsstörungen. Psychotherapie dysfuntionaler Interaktionsstile. Göttingen: Hogrefe. Takens, R.J. (2001). Een vreemde nabi; Enkele aspecten van de psychotherapeutische relatie onderzocht. Lisse: Swets & Zeitlinger. 216