Dat was God niet, dat waren de eenden.

Transcriptie

1 Dat was God niet, dat waren de eenden Een bespreking van Roeping en beweging: Gespreksnotitie over de mobiliteit van predikanten in de Protestantse Kerk. Tenzij anders vermeld, verwijzen de paginanummers naar Roeping en beweging. Wie kent er niet de verhalen van predikanten die om de paar jaar een nieuwe gemeente gingen dienen? Predikanten die 4, of misschien wel 6 gemeenten hebben gediend. Die verhalen verstommen. Steeds meer blijven predikanten een groot aantal jaren in één gemeente. Daar zijn een aantal redenen voor. Het is goed dat de nieuwe gespreksnotitie van het mobiliteitsbureau van de Protestantse Kerk in Nederland de redenen voor een verminderde mobiliteit in kaart brengt, en tevens op het oog ook redelijk evenwichtig de voor- en nadelen van een langere verbintenis van een predikant aan een gemeente worden opgesomd. Toch roept deze notitie de nodige ergernis bij me op. Niet vanwege de inhoud sec. Maar door het feit dat ik me gemanipuleerd voel door de manier waarop deze inhoud wordt gepresenteerd. In de inleiding wordt de toon gezet door een anekdote over de vader van Annie M.G. Schmidt. Johan Schmidt, de vader van Annie M.G., is dominee in Kapelle. Hij is gehecht geraakt aan het dorp, aan zijn tuin en aan zijn eenden, die hij tijdens de eerste wereldoorlog heeft gekocht of gekregen en waarvoor hij samen met de koster een vijver in zijn tuin heeft aangelegd. Volgens zijn vrouw én de kerkvoogden zijn de gemeenteleden dol op hem. Hij krijgt een beroep naar Sittard, maar wil daar niet heen. Tegen het einde van een kerkdienst vertelt hij zijn gemeente dat God hem heeft gevraagd te blijven waar hij was. De jonge Annie is blij dat haar vader niet wil verkassen, maar het schokt haar dat hij de echte reden daarvoor in de kerk niet noemt. Veel later schrijft Annie in Wat ik nog weet: Waarom zei hij niet gewoon: Ik blijf liever bij m n eenden? (aldus Annejet van der Zijl in haar biografie van Annie M.G. Schmidt: Anna). In de inleiding wordt gesteld dat deze anekdote het thema van deze gespreksnotitie illustreert en invoelbaar maakt hoe complex dit onderwerp is. Helaas kunnen er nóg twee relaties tussen deze anekdote en de rest van de gespreksnotitie gelegd worden. Ten eerste problematiseert deze anekdote niet de wens van ds. Schmidt om in Kapelle te blijven, maar het feit dat zijn wens wordt 1

2 verpakt als een roeping door God. Johan Schmidt verpakt de echte reden om te blijven in geestelijke taal. Net zo verhult de gespreksnotitie de redenen van predikanten om wel of niet van standplaats te wisselen in een theologische exercitie over roeping. Ten tweede wordt gesteld: Het lijkt er op dat dominee Schmidt niet meer de energie op kan brengen om in beweging te komen. Misschien omdat die beweging al in Kapelle tot stilstand is gekomen. Wat vertrouwd is, wat rust en houvast biedt weegt in dat geval kennelijk zwaarder dan het nieuwe, onbekende En dan is er ook nog die ambivalentie rond zijn geroepen zijn. Annejet van der Zijl zegt daar in Anna een aantal interessante dingen over: Johan, oudste zoon van een bouwkundig tekenaar bij de gemeente Dordrecht, heeft van de Vrije Evangelische Gemeente een beurs gekregen om verder te leren. Hij haalt zijn gymnasium diploma in het christelijk internaat Ruimzicht in Doetinchem. Daarna wil hij graag medicijnen studeren, maar zijn beurs wordt slechts voortgezet wanneer hij zijn leven wijdt aan het verspreiden van Gods Woord onder het volk. Nu heeft Ruimzicht ook een interne predikantenopleiding, maar Johan schrijft zich in aan de theologische faculteit van de Rijksuniversiteit Utrecht. Annejet van der Zijl vermoedt dat dit ingegeven is vanwege de grotere leervrijheid en betere carrièremogelijkheden binnen de reguliere Nederlandse Hervormde Kerk. (Anna 16f.) Het is nog maar de vraag of de beweging bij Johan Schmidt in Kapelle tot stilstand komt. Van der Zijl schrijft: Hij was nooit een dominee uit roeping geweest, en naarmate de tijd vorderde, was hij de simpele geloofsopvatting die hij van huis uit had meegekregen, gaan relativeren en zich steeds meer gaan interesseren voor de wetenschappelijke benadering van de dingen. Hij leest Goethe, Schopenhauer, Spinoza, Hegel, Kant, Darwin en Nietzsche, en hij vertrouwt zijn dochter toe dat het paradijsverhaal eerder een mythe dan historische werkelijkheid is. Maar dat alles kan hij in zijn gemeente niet kwijt. (Anna p. 31f.) Je kunt dus beter stellen: Johan Schmidt is volop in beweging, maar moet werken in een kerk die stilstaat. Voor het levensonderhoud van de predikant is het gevaarlijk om aan je innerlijke roeping gehoor te geven en te vertellen over je nieuwe inzichten Een authentieke roeping om de inzichten van de nieuwe tijd in het geloof te integreren wordt door de kerk van die tijd grondig om zeep geholpen. Regelmatig worden predikanten met die nieuwe kijk ontslagen. Het is dan maar beter om daar te blijven waar mensen op je gesteld zijn. En juist dat geeft hem de ruimte om dingen te zeggen en te doen die niet altijd op prijs worden gesteld door een deel van de gemeente: Zijn liberale standpunten kan hij kennelijk mondjesmaat naar buiten 2

3 brengen en ook doopt hij, ondanks de weerstand die dat oproept, het kindje van een ongehuwd meisje. (Anna, p. 48) Johan Schmidt is niet echt geroepen om predikant te worden en te zijn, maar in Kapelle kan hij trouw blijven aan de roeping die hij wèl voelt door de bedding die deze roeping krijgt in de gemeenschap van mensen die hem waarderen. Precies deze anekdote illustreert het tegendeel van wat de tendens van de gespreksnotitie is: trouw zijn aan je innerlijke roeping en innerlijke mobiliteit kan soms juist vorm krijgen in het blijven waar je bent. Ik had gehoopt dat een gespreksnotitie van het mobiliteitsbureau een praktische insteek zou hebben. Iets in de trant van: Geliefde broeders en zusters. We hebben een probleem. Er zijn een aantal predikanten die graag weg willen uit hun gemeente, en die een nieuwe plaats zoeken om hun werk met vrucht te kunnen doen. Zij komen niet weg. En dat wordt veroorzaakt door het feit dat de kerk krimpt, en doordat andere predikanten lang op hun plek blijven zitten. Tegelijk zien we dat veel predikanten legitieme redenen hebben om langer op hun plek blijven. Daarom dragen we mogelijke beleidsvoornemens aan om het predikanten makkelijker te maken om van standplaats te wisselen. Wilt u met ons meedenken om de mobiliteit van predikanten weer te stimuleren? Als bestuursvoorzitter van de Bond van Nederlandse Predikanten werk ik graag mee om te kijken hoe je problemen op een praktische en concrete manier kunt oplossen. De schrijvers van de gespreksnotitie kiezen een andere weg. Deze vraag komt pas aan bod op de allerlaatste pagina van de notitie. Zij steken in bij de theologie: in hoofdstuk 2 bij de roeping van de gemeente in de wereld, en wat daarvoor nodig is: ministerial flourishing. Deze term krijgt inhoud in een door Adam Lowe geïntroduceerde Employment Life Cycle, en mondt uit in de vraag die de predikant zou moeten hebben: waar is mijn plek in het lichaam van Christus? Wrang vind ik de verwijzing naar eventuele werkplekken buiten de plaatselijke gemeente als nieuwe uitdaging. Waar zijn die plekken binnen de kerk? Je zou daarbij kunnen denken aan een baan binnen het Landelijk Diensten Centrum. Maar dat wordt steeds meer ingekrompen en de mensen die daar werken, doen dat vaak al jaren. Over mobiliteit gesproken. Maar: de gespreksnotitie meldt ook: Mobiliteit, opgevat als verandering van standplaats, is geen panacee voor alle kwalen. Het maakt deel uit van de beweging die in het predikantschap zit - er in zou moeten zitten - en die door de ELC inzichtelijk wordt gemaakt. (p. 5) Wat wil men met deze opmerking zeggen? Willen 3

4 de schrijvers nu wel of niet dat predikanten regelmatig van standplaats verwisselen? In elk geval is de toon gezet: mobiliteit maakt deel uit van de beweging die in het predikantschap zit. Is dat een terechte constatering? Kan mobiliteit niet ook ingevuld worden met een geestelijke flexibiliteit? Om je steeds weer aan te passen aan nieuwe ontwikkelingen in één gemeente? Door in dit hoofdstuk in te zetten bij de theologie en niet bij de concrete problemen rondom de mobiliteit voel ik me gemanipuleerd. Er wordt niet ingegaan op de concrete belemmeringen voor de mobiliteit, maar redenen worden gegeven waarom je mobiel zou moeten zijn. Dat zijn twee heel verschillende dingen, die in deze notitie steeds door elkaar worden gehaald. Hoofdstuk 3 doet daar nog een schepje bovenop: In het begin horen we nog de stemmen van de predikant die regelmatig wisselt van gemeente en van één die een lans breekt voor een langere verbintenis. Die laatste stem wordt in de volgende alinea al overschreeuwd: predikanten kunnen de kerk maken en breken. Welke ambtstermijn past bij deze positie? Vervolgens komen Jos Douma, Sake Stoppels en Dr. W. van t Spijker aan het woord. Zij zijn pleitbezorgers van een langere verbintenis aan een gemeente, en geven daar heel concrete redenen voor: Jos Douma heeft het over een verzadigingspunt waar gemeente en predikant gezamenlijk doorheen zouden kunnen komen, en de cruciale rol van geestelijk leiderschap van de voorgangers. Sake Stoppels citeert deskundigen die stellen dat blijvende veranderingen binnen organisaties in de regel niet binnen zeven jaar tot stand worden gebracht. Van t Spijker stelt dat ook het pastoraat vaak een zaak van de lange adem is. Dan slaat het perspectief om. F.O. van Gennep stelt dat het werk van de ene pastor zal worden opgevangen en aangevuld door anderen. Een ander vertelt hoe zwaar het was om te leven met het opgestapelde leed van één gemeente. Hij was blij dat hij in een nieuwe gemeente met een schone lei kon beginnen. Studies van prof. dr. Christoph Dinkel worden besproken: Daarin wordt de grens van een verbintenis ongeveer bij 10 jaar gelegd. Predikanten moeten niet te kort, maar ook niet te lang op één plek blijven. Het punt van Van Gennep wordt weer genoemd: andere predikanten nemen je werk over en vullen het aan. Cumulatie van macht bij een predikant wordt als probleem gezien. Verandering van standplaats verhoogt de geestelijke mobiliteit. Predikanten, gemeenten en de hele kerk zouden ermee geholpen zijn wanneer gemeentepredikanten na jaar (in een ander, later artikel noemt hij 8-12 jaar) van plaats wisselen (p. 8). Predikanten 4

5 kunnen ook zelf daarmee rekening houden. Dan wordt een verandering van standplaats geen probleem. Er moet een Kultur des Stellenwechsels komen. Dinkel brengt nog een theologische verdieping aan. Hij onderscheidt een aantal beelden van een predikant. In deze beelden wordt mobiliteit steeds weer anders gewaardeerd. In het beeld van herder past het veranderen van plaats niet. De manager moet juist om de 3-5 jaar van plaats veranderen. Op een prediker zijn mensen snel uitgekeken. En dan zijn volgelingen van Jezus mensen die onderweg zijn, in beweging, net als hun Heer (Matth. 8:20) De gespreksnotitie stelt: Deze opvatting staat ver af van de huidige praktijk in de christelijke gemeenten. Ik verbaas me over deze opmerking: Zijn veelvuldige verhuizingen tegenwoordig een Christelijk ideaal? De schrijvers van de notitie gaan verder: Maar - zegt Dinkel - als dan in ieder geval de dominees hier eens een beetje naar zouden leven, dan zou dat niet slecht zijn. In de geloofstraditie zitten in ieder geval impulsen voor flexibiliteit en mobiliteit. Natuurlijk zitten die impulsen er. Maar in deze opvatting zou een boer per definitie een slechtere Christen zijn als een ambassadeur, die om de zoveel jaar weer naar een ander land verkast. En sinds wanneer is een dominee de plaatsvervanger van de gemeente en moet de predikant de tekortkomingen van de gemeente compenseren? Bovendien wordt dit mobiliteitsmotief gecorrigeerd door een ander bijbels motief: Nergens in de bijbel wordt de woestijnreis van het volk Israël als ideaal gezien. Die woestijnreis is een voorbereiding op het wonen in het beloofde land. Het ideaal is het bewonen van een land, en daar de geboden van de Heer je leven laten vormen. Na dit theologisch excurs waarin belemmeringen voor de mobiliteit opnieuw niet besproken worden, maar de druk op de predikant wordt verhoogd in theologisch geladen taal, heeft dit hoofdstuk in ieder geval één goede slotopmerking: Vanwege het feit dat een predikant niet celibatair is, vaak een familie heeft en vaak ook een werkende partner [die steeds vaker de belangrijkste kostwinner is] en kinderen die een zekere mate van stabiliteit nodig hebben, kan de verandering van standplaats niet worden afgedwongen door regels. (p. 9) Inderdaad: zoals Noordmans al zei: het predikanten gezin is niet van de kerk en stelt haar eigen legitieme eisen. Pas in hoofdstuk 4 worden de feiten rondom de mobiliteit aan de orde gesteld. Maar wat is nu eigenlijk het probleem: Als je vindt dat een predikant na 12 jaar moet veranderen van standplaats voldoet 86,2% aan dit criterium. Maar als een predikant 5

6 beslist na 7 jaar zou moeten veranderen voldoet ook nog meer dan 64% hieraan. En de schrijvers van de notitie merken op dat De doorstroming in de kerk lijkt in absolute getallen mee te vallen. Toch geldt van 1 op de 4 gemeentepredikanten dat deze langer dan tien jaar aan zijn gemeente verbonden is. Wat moet ik hier uit concluderen: is er nu een probleem of niet? Natuurlijk is er een probleem: namelijk dat teveel dominees die weg willen uit hun gemeente niet weg kunnen. Dat lijkt me genoeg reden om over de mobiliteit na te denken. Maar dan wel graag met een intentie om de belemmeringen voor mobiliteit weg te werken en niet dominees met allerhande, theologisch amper valide, redenen onder druk te zetten om van standplaats te veranderen. In hoofdstuk 5 komen de redenen voor de immobiliteit van dominees aan de orde. De titel van de eerste paragraaf spreekt boekdelen: Waarom predikanten niet beroepen willen worden Onder dit kopje worden merkwaardig genoeg óók de redenen opgenoemd waarom predikanten echt niet weg kunnen, ook als ze wel zouden willen: de huisvesting, de rol van partner/kinderen/ouders c.q. mantelzorg, vermindering van het aantal fulltime plekken. Dan zijn er ook redenen die te maken hebben met de gemeente die de predikant nu dient, bijvoorbeeld: de gemeente bevindt zich in een veranderingsproces. (p. 13) Maar ook simpelweg: ik weet wel wat ik heb, maar niet wat ik krijg. De maandenlange beroepingsprocedures die vaak op niets uitlopen. Het gebrek aan doorgroei mogelijkheden: in een nieuwe gemeente ga je gewoon weer hetzelfde kunstje doen. Er is nog een financieel motief: een nieuwe gemeente betekent geen groei in inkomsten. Sterker nog, en dat benoemt de notitie niet: een nieuwe gemeente kan een forse achteruitgang in inkomsten betekenen: bijvoorbeeld als de nieuwe gemeente geen pastorie heeft, en je ineens zelf een huis moet gaan huren/kopen. Ook zijn de kosten voor levensonderhoud/vaste lasten etc. in het ene deel van het land hoger dan in een ander deel van het land. Je partner moet op zoek naar een nieuwe baan en derft zo maar een paar maanden inkomsten, of kan niet meer op hetzelfde niveau aan het werk, en moet de zekerheid van een vast contract opgeven voor een nieuw jaar contract. Willen predikanten niet weg? Heel vaak zijn er een groot aantal praktische redenen waarom zij niet weg kunnen. Deze redenen worden in de gespreksnotitie nauwelijks besproken en serieus genomen. Er worden nauwelijks oplossingen aangedragen, of maar de wil getoond om naar oplossingen te zoeken: Sterker nog: in een concluderend paragraafje wordt de hele last weer gelegd bij predikanten die geen begrip lijken te hebben van de feitelijke omstandigheden. Dit lijkt me een 6

7 omdraaiing van de feiten. Tot nog toe heb ik in de gespreksnotitie niet de bereidheid gesignaleerd om werkelijk in te gaan op de redenen van predikanten om niet te willen verplaatsen. De omgang met de anekdote over Johan Schmidt spreekt daarbij boekdelen. Predikanten willen vaak wel ergens anders heen, maar worden door omstandigheden belemmerd. Een tweede paragraaf van hoofdstuk 5 is getiteld: Willen is (lang niet altijd) kunnen. Een titel die boven het voorgaande kopje had moeten staan. Welk beeld hebben de schrijvers van de gespreksnotitie van predikanten? Waarom wordt dit willen en kunnen zo uit elkaar getrokken? Predikanten worden neergezet als mensen die niet om kunnen gaan met onzekerheid en verandering. Ik maak bezwaar tegen dit beeld. Helaas wordt onder dit kopje geen enkele reden gegeven voor niet weg kunnen. Niet weg kunnen wordt alleen ingevuld door een principiële opstelling waarin predikanten niet willen solliciteren: De gemeente moet een appèl op je doen. (p. 16) Maar juist voor deze opstelling kan een predikant toch kiezen? De predikant kan kiezen om wel of niet te solliciteren? Of zie ik dit verkeerd? In de derde paragraaf wordt de vraag gesteld waarom predikanten niet beroepen worden. Er is een leefijdsmotief, een idee dat er met een bepaalde predikant iets aan de hand is, een losmaking, en in dat deel van de kerk waar men niet adverteert en solliciteert is er het top-tien effect: wanneer je niet veel beroepen wordt, is er kennelijk iets met je aan de hand, of wordt je niet opgemerkt. Dan zijn er de moeilijkheden in het beroepingswerk: door de diversiteit binnen gemeentes wordt het vinden van een passende predikant steeds moeilijker. Beroepingscommissies spelen op safe. Wie niet exact in het profiel past, wordt niet beroepen. Bovendien wordt de persoon van de predikant steeds belangrijker ten koste van het ambt en beroep. Beroepingscommissies maken gewag van inertie bij predikanten, tobberigheid en het uit de weg gaan van heikele beleidsthema s. (p. 18) Waarom wordt hier niet gewoon gezegd: als er voor fulltime predikantsplaatsen 30 gegadigden zijn is de kans dat je wordt beroepen 1 op 30. In het 6 e hoofdstuk keren we weer terug naar een beschouwing over roeping en beweging. Een beschouwing over de verschuiving van de nadruk op het ambt naar de nadruk op de persoon en het beroep. Het ambt wordt daarom vaak gezien als niets meer dan een klus die moet worden geklaard en die bovendien in de ogen van mensen gebukt gaat onder een groot dat kan ik ook gehalte. Met de Amerikaanse theoloog Conyers maakt de notitie zich druk over het verdwijnen van het bewustzijn 7

8 van roeping uit de cultuur. (p. 21). Roeping is kenmerkend voor de kerk. En wie de Stem gehoord heeft, wordt in beweging gezet. Dit wordt door de schrijvers van de notitie vertaald naar de predikant die anders is. Vreemdeling. En pelgrim. Niet iemand die zich settelt maar die onderweg is. Er wordt mooi gesproken over het ambt: Als het er op aan komt is de dominee vrij van zijn gemeente. Vrij om te blijven of om te gaan naar een andere plaats. Vrij om te gaan waar hij geroepen wordt. (p. 23) Wanneer de kerk dit belangrijk vindt, zal zij zich moeten bezig houden met de voorwaarden onder welke het gehoor geven aan die roeping ook mogelijk gemaakt wordt. Het is niet voldoende te suggereren dat de predikant zijn eigen spiritualiteit moet onderhouden, dat hij retraites en trainingen moet doen aangeboden in de permanente educatie. Ik heb steeds het beeld voor ogen van ds. Schmidt: die zegt dat God hem gevraagd heeft in Kapelle te blijven en zijn dochter Annie die denkt: dat was God niet, dat waren de eenden. Pas in de gespreksvragen komt aan de orde: Wat is er volgens jou nodig om de mobiliteit van predikanten in onze kerk te stimuleren. Waar zie je belemmeringen/grenzen? De notitie zelf heeft die vraag al beantwoord: een gebrek aan roepingsbesef. Daarmee toont deze notitie een gebrek aan besef van de materiële belemmeringen voor mobiliteit. Om in de beeldspraak van de anekdote over Johan Schmidt te blijven: Terwijl het over de eenden zou moeten gaan: de concrete belemmeringen voor de mobiliteit van dominees, spreekt de notitie over God en roeping. Kan het alstublieft weer over de eenden gaan? Als we die problemen hebben opgelost kan de dominee ook weer makkelijker mobiel worden, en gehoor geven aan zijn of haar roeping. 28 oktober 2013 Dr. 8