Implicatuur. Discourse-analyse Rick Nouwen. 1 Logika

Transcriptie

1 Implicatuur Discourse-analyse Rick Nouwen 1 Logika Een logica is een taal waarvan de syntaxis en semantiek vastgelegd is en die de bedoeling heeft een aspect van redeneren te modelleren. De propositielogika is een taal die de samenstelling en betekenis (waarheidscondities) van simplexe en complexe proposities kan beschrijven. Centraal hierin staat het gebruik van logische connectieven. Dit zijn symbolen die een complexere propositie maken uit meerdere simpelere proposities. Laat r = Het regent en w = Het waait. Dan: (1) r w Het regent en het waait conjunctie r w Het regent of het waait disjunctie r Het regent niet negatie w Het waait niet negatie r w Als het regent, dan waait het (ook) implicatie Zoals gezegd ligt de semantiek van de logika vast. Voor propositielogica is deze: (2) a. p q is waar dan en slechts dan als p waar is en q waar is b. p q is alleen onwaar indien zowel p als q onwaar zijn en is waar in alle andere gevallen c. p is waar dan en slechts dan als p onwaar is. d. p q is alleen onwaar indien p waar is, maar q niet en is waar in alle andere gevallen. Dit kun je inzichtelijk maken in zogenoemde waarheidstabellen: (3) p q p q p q p p q

2 Deze betekenisdefinities zijn vrij specifiek, en soms tegenintuitief. Bespreek de volgende voorbeelden aan de hand van de definities. (4) a. Piet is gaan vissen of gaan fietsen. b. Als het rode knopje brandt, dan is er gevaar. c. Jan liep naar de stoel en ging zitten. d. Jan ging zitten en liep naar de stoel. e. Jan gaat een BMW of een Mercedes kopen. 2 Grice s Logika & Gesprek 1967 William James Lectures: Logic & Conversation. Start-observatie: Er bestaat een discrepantie tussen de betekenis van logische expressies en die van expressies in natuurlijke taal. niet als en of (5) Mogelijke theoretische reacties op deze observatie Formalistisch perspectief: taal is niet perfect (logika wel) Informeel perspective: de logika heeft het mis Grice: het idee dat deze discrepantie bestaat berust louter op een denkfout (6) Grice s terminologie: to implicate (implicature), impliceren (implicatuur) to say, zeggen (7) (A: Is Marie s nieuwe vriendje aantrekkelijk?) B: Hij heeft een goed karakter. (8) a. what is said: Marie s nieuwe vriendje heeft een goed karakter b. what is implicated: Marie s nieuwe vriendje is niet (zo erg) aantrekkelijk c. (what is communicated: Marie s nieuwe vriendje heeft een goed karakter maar is niet zo heel erg aantrekkelijk zeggen semantisch entailment impliceren pragmatisch implicature (9) A: Ben je blij met je nieuwe auto? B: De kleur is mooi. (grove schets) (10) a. B zegt: mijn nieuwe auto heeft een mooie kleur b. B impliceert: ik ben niet helemaal gelukkig met (andere aspecten van) mijn nieuwe auto 2

3 Volgens Grice zijn implicaturen soms conventioneel van aard. Hij geeft het voorbeeld in (11): (11) He is an Englishman; he is, therefore, brave implicatuur: Engelsen zijn een moedig volk I do not want to say that my utterance of [(11)] would be strictly speaking false should the consequence in question fail to hold (p.307) Met andere woorden: de implicatuur is conventioneel verbonden aan therefore. Voor nu negeren we dergelijke implicaturen (omdat ze fundamenteel andere eigenschappen hebben.) 2.1. Cooperativity Our talk exchanges [..] are characteristically [..] cooperative efforts: and each participant recognizes in them, to some extent, a common purpose or set of purposes, or at least a mutually accepted direction (p.307) (12) Converseren is een coöperatieve bezigheid: Als coöperatieve bezigheid zijn sommige stappen in een conversatie uitgesloten omdat ze niet geschikt zijn Van een deelnemer in een conversatie wordt verwacht dat hij/zij zich houdt aan het zogenaamde coöperativiteitsprincipe Make your conversational contribution such as is required, at the stage at which it occurs, by the accepted purpose or direction of the talk exchange in which you are engaged Grice stelt verder voor dat bovenop dit principe er meer specieke grondregels (maximes) zijn waaraan coöperatieve conversatiepartners zich zouden houden. Zie figuur Conversationele implicatuur I: de maximes gehoorzamen (13) A staat met pech langs de weg en spreekt B aan. A: Mijn auto heeft geen benzine meer. B: Er is hier een bezinestation om de hoek. 1 A kan aannemen dat de uiting van B relevant is. 2 B s uiting zou niet relevant zijn als het benzinestation dicht was 3 B zou dus wel denken dat het benzinestation open is 4 B impliceert dus dat het benzinestation open 3

4 The Maxims of Conversation (p.308) Maxim of Quantity: 1. Make your contribution as informative as is required (for the purposes of the exchange) 2. Do not make you contribution more informative than is required Maxim of Quality: 1. Do not say what you believe to be false 2. Do not say that for which you lack adequate evidence Maxim of Relation: 1. Be relevant!! Maxim of Manner: 1. Avoid obscurity of expression 2. avoid ambiguity 3. be brief (avoid unnecessary prolixity) 4. be orderly Figure 1: Grice s maximes 2.3. Conversationele implicatuur II: breken met het ene maxime om het andere te gehoorzamen (14) A: Waar woont Jan? B: Ergens in Zuid-Frankrijk. 1 Er is geen reden aan te nemen dat B niet cooperatief is 2 B s antwoord is echter niet zo informatief als nodig is 3 B breekt dus met Quantity 4 Dit kan verklaard worden als B inziet dat informatiever zijn tot gevolg kan hebben dat hij moet breken met Quality (aangezien hij iets zou moeten zeggen waarvoor hij geen bewijs heeft) 5 Op die manier impliceert B dat hij niet weet in welke plaats Jan woont. 4

5 2.4. Conversationele implicatuur III: exploitatie of flouting van maximes Er kan opzettelijk met de maximes gebroken worden. (15) [A schrijft een aanbevelingsbrief voor zijn student B die gesolliciteerd heeft voor een positie in een filosofie-afdeling] Geachte mijnheer/mevrouw, Meneer B. spreekt goed Engels, en hij kwam altijd trouw naar mijn colleges. Hoogachtend, A. 1 A is cooperatief (anders zou hij niet schrijven) 2 Hij schrijft over zijn student. Hij weet ongetwijfeld meer te vertellen over zijn student dan in de brief staat. A breekt dus met Quantity. 3 A moet weten dat hij met Quantity breekt (en hij moet weten dat ik dit herken) 4 Hij zal wel informatie willen geven die hij niet wil opschrijven 5 De enige invulling die ik daar aan kan geven is dat Mr. X een waardeloze filosoof is 6 A impliceert dat Mr. X een waardeloze filosoof is. (16) Exploiteren van relevance: A: Marie is een enorme trut. B: Wat een mooi weer is het toch, niet? 1 B breekt met relevantie 2 B weigert dus zijn uiting relevant te maken aan A s uiting 3 B impliceert dat A s uiting niet bediscussierd zou moeten worden 3 Soorten implicaturen implicatures conventional conversational particularised generalised Particularised Implicature De implicatuur is gebonden aan een specifieke situatie Dwz: de implicatuur is het gevolg van speciale kenmerken van de context De implicatuur is niet in het algemeen verbonden aan wat de spreker gezegd heeft (in de techinsche zin) 5

6 Generalised Implicature Implicaturen die normaliter verbonden zijn aan het gebruik van een specifieke expressie Generalised Implicature is in zekere zin (bijna) conventioneel (17) Er is hier een benzinestation om de hoek. Particularised implicature: de spreker gelooft dat het benzinestation open is. (specifiek aan de situatie waarin de hoorder benzine nodig heeft) (18)... een vrouw... 4 Schalen Generalised implicature: de vrouw is niet de echtgenote, moeder of zus (etc) van de spreker Er is een relatie tussen entailment en informativiteit (19) Indien A = B, dan bevat A meer informatie dan B (B is algemener dan A) (20) a. Er zitten meer dan 10 spelfouten in dit werk. b. = Er zitten meer dan 5 spelfouten in dit werk. (21) a. Jan draagt een rode trui. b. = Jan draagt een trui. Doe een uitspraak over de informativiteit van tautologieën en contradicties. Aan de hand van de notie van entailment kunnen we het begrip informativiteitsschaal introduceren. Laat Y en Y twee talige expressies zijn die in combinatie met frases X and Z een grammatikale zin XYZ of XY Z opleveren. (22) Y is meer informatief dan Y, notatie: Y, Y indien XYZ = XY Z Laat zien dat de volgende schalen informativiteitsschalen zijn. (23) a. <en,of> b. <alle,enkele> c. <heet,warm> d. <minder dan 5,minder dan 10,minder dan 100> Welke van de volgende schalen zijn informativiteitsschalen? (24) a. <alle, enkele, geen> b. <moeten,mogen> c. <oud,jong> 6

7 Terzijde: Er zijn overigens ook schalen die niet op informativiteit gebaseerd zijn. (25) a. <president, secretary of state, janitor> b. <professor, associate professor, assistant professor> c. <general, colonel, major, sergeant, private> (26) a. I went to the white house and I only saw the janitor. b. She s at least an associate professor. c. Even majors have to salute a general. (27) a. Zelfs Jan heeft het tentamen niet gehaald. b. Jan haalde slechts een zilveren medaille. c. Hij is op z n minst een majoor, misschien zelfs een kolonel. In deze sectie hebben het idee van een informativiteitsschaal geintroduceerd. Op basis van dit soort schalen kunnen Quantiteits-implicaturen berekend worden. 5 Scalaire implicatuur Een scalaire implicatuur is een generalised conversational implicature die het resultaat is van het Quantity maxime en een informativiteitsschaal Disjunctie We geven één uitgebreid voorbeeld: (28) <en, of> (29) a. Jan heeft pizza of pasta gegeten. b. Jan heeft pizza en pasta gegeten. (30) Propositielogika: Jan heeft pizza gegeten Jan heeft pasta gegeten Jan heeft pizza gegeten Jan heeft pasta gegeten. pizza, maar geen pasta waar onwaar pasta, maar geen pizza waar onwaar geen pasta, geen pizza onwaar waar zowel pasta, als pizza waar waar (31) Grice s Quantity-1: Make your contribution as informative as is required Grice s Quality: Do not say what you believe to be false or that for which you lack evidence. a. S uit (29-a) b. Als Jan zowel pizza als pasta gegeten had, dan had hij ook (29-b) naar waarheid kunnen uiten. c. Dat heeft S niet gedaan, ook al is (29-b) informatiever dan (29-a) d. S moet een reden hebben gehad om (29-b) niet te uiten 7

8 e. Het ligt voor de hand dat hij (29-b) niet geuit heeft omdat hij niet met Quality wilde breken. f. Het lijkt er dus op dat S niet denkt dat Jan zowel pizza als pasta gegeten heeft. Met de implicatuur erbij interpreteren we of dus exclusief: A of B betekent of A, of B, maar niet allebei. (32) A B A of B zeggen A of B zeggen + implicatuur waar onwaar waar waar onwaar waar waar waar onwaar onwaar onwaar onwaar waar waar waar waar onwaar inclusieve of exclusieve of Zowel exclusieve als inclusieve of komen in het dagelijks taalgebruik voor. (33) a. Drink je melk of suiker in je koffie? inclusief b. Wees stil of ik stuur je de klas uit! exclusief Waarom nemen we niet gewoon aan dat of ambigu is? (34) Occam s Razor: algemeen wetenschappelijk methodologisch principe Entities should not be multiplied beyond necessity (neem niet meer entiteiten aan dan noodzakelijk) (35) Grice s modified Occam s Razor: Senses are not to be multiplied beyond necessity (verbind niet meer betekenissen aan een expressie dan noodzakelijk) (36) Theorie 1: of is ambigu tussen een inclusieve en een exclusieve betekenis Twee connectieven: in en ex (37) Theorie 2: de betekenis van of is inclusief + algemene principes over conversationeel redeneren Eén connectief: Beide theorieën genereren dezelfde betekenissen, maar Grice s Modified Occam s Razor elimineert theorie 1. NB: Grice s modified occam s razor is de oorsprong van een onderzoeksprogramma waar het strikte onderscheid tussen semantiek en pragmatiek centraal staat. Vanaf de vroege jaren 70 bestond er het programma genaamd Radical Pragmatics. De hypothese van deze onderzoeksstrategie was dat veel talige fenomenen die tot dusver als semantisch gezien werden, in feite pragmatisch van aard waren. Met behulp van de Razor zorgde radical pragmatics voor een enorme (radicale) vereenvoudiging van de semantiek. 8

9 5.2. Meer scalaire implicaturen We zagen bij of het volgende gebeuren: (38) a. <en,of> b. Een uiting met of impliceert de negatie van de vergelijkbare zin met en. Dit schema is algemeen. Een uiting met een minder informatief element in een informativiteitsschaal impliceert de negatie van dezelfde zin met een meer informatief element uit de schaal. (39) a. <elke, enkele> b. <heet, warm> (40) a. A of B +> het is niet het geval dat A en B b. enkele A s B-en +> het is niet het geval dat elke A B-t c. A is warm +> het is niet het geval dat A heet is Voor elk sub-informatief element in een schaal zijn er nu twee betekenissen: (41) De soep is warm. warm, mogelijk ook heet. warm, maar niet heet. lower-bounded double-bounded Grice: (41-a) is conventioneel (onderdeel van wat gezegd wordt / semantiek), (41-b) is het gevolg van wat de conventie samen met de implicatuur (conversationeel / pragmatisch). Hou een discussie over de volgende schaal en de voorspelde implicatuur voor een uiting van de zin in (43). (42) <meer dan 5, meer dan 4> (43) Jan heeft meer dan 4 spelfouten gevonden Horn-schalen Het idee dat informativiteitsschalen altijd implicaturen opleveren is te sterk. Larry Horn heeft beargumenteerd dat slechts een bepaalde soort informativiteitsschalen voor implicaturen verantwoordelijk zijn. De zogenaamde Horn-schalen. (44) Een schaal <X,Y> is een Horn schaal dan en slechts dan als a. <X,Y> is een informativiteitsschaal b. X en Y zijn in dezelfde mate gelexicaliseerd, behoren tot hetzelfde register en dezelfde categorie c. X en Y gaan over dezelfde semantische relatie. Voorbeeld:<bijna alle,veel> (45) a. Jan heeft bijna alle spelfouten gevonden. 9

10 b. Jan heeft veel spelfouten gevonden. andere mate van lexicalisering en dus impliceert veel niet niet bijna alle Voorbeeld: <betreuren, weten> (46) a. Jan betreurt het dat Piet ziek is. b. Jan weet dat Piet ziek is. Vergelijk: betreuren en weten betreffen verschillende semantische relaties, en dus impliceert weten niet het niet betreuren van iets. (47) a. Jan weet dat Piet ziek is. b. Jan gelooft dat Piet ziek is. 6 Eigenschappen van conversationele implicaturen 6.1. Defeasibility Entailments zijn niet defeasible: (48) Jan draagt een rode trui. #Maar hij draagt geen trui. Implicaturen zijn defeasible: (49) De soep was warm, maar niet gloeiend heet. (50) Jan heeft enkele boeken van Chomsky gelezen. Hij heeft ze zelfs allemaal gelezen! (51) Jan heeft drie kinderen. Hij heeft er zelfs vier. (52) Er is een tankstation hier om de hoek, maar die is nu dicht. Ook wel: cancelability, to cancel an implicature 6.2. Non-detachability De implicatuur is gebonden aan de inhoud van wat er gezegd wordt. verwoording van dezelfde inhoud geeft dezelfde implicatuur. Een andere (53) a. Er is een tankstation hier om de hoek. b. There s a petrol station around the corner. c. Er is een bezinepompstation hier om de hoek. (54) a. Hij won bijna goud. b. Hij kwam dichtbij het winnen van goud. 10

11 6.3. Calculability Er bestaat een transparante methode om via conversationele principes en dat was gezegd is de implicatuur te berekenen Reinforcability De implicatuur kan zelf verwoord worden zonder redundant te zijn. Dit is in contrast weer met entailments. (55) Jan draagt een rode trui. #Hij draagt een trui. (56) Er is een tankstation hier om de hoek en deze is nu open. (57) Jan heeft enkele boeken van Chomsky gelezen, maar niet allemaal. 7 Horn s Q en R principles (58) Spreker-economie versus Hoorder-economie: Q-principle / Hearer Economy: Say as much as you can (modulo Quality and R) R-principle / Speaker Economy: Say no more than you must (modulo Q) Horn s principes vinden hun oorsprong in Zipf s werk over taalverandering. Zipf s law: the more frequent an expression occurs in a corpus, the shorter it is. Paul Zipf (1949): Human behavior and the principle of least effort. Spreker neigen tot simplificatie van expressies, dit leidt tot ambiguiteit Hoorders prefereren gedetailleerde expressies om ambiguiteit te voorkomen (59) Reconstructie van scalaire implicatuur: a. Een uiting van e i, waar e i zich in een Hornschaal < e 1, e 2,..., e n > bevindt Q-impliceert e i 1. b. Volgens het Q-principe zijn spreker verplicht de assertie te doen met het in de schaal het hoogst geplaatste item, zolang dit in overeenstemming is met hun geloof en zolang dit in balans is met het R-principe R implicature R-implicaturen hebben met stereotypische betekenis te maken. In zijn 2000 boek Presumptive Meanings, noemt Stephen Levinson Horn s R-principe het I-principe of de I-heuristiek. Levinson formuleert het als volgt: (60) What is expressed simply is stereotypically exemplified Dit principe staat sprekers toe stereotypische aspecten van betekenis impliciet te laten: Dat wat vanzelfsprekend is hoef je niet te zeggen. 11

12 (61) Susan s children (62) Susan s house (63) Susan s theory (64) John s book implicature: the children she is the mother of implicature: the house she lives in implicature: the one she invented implicature: the book John is reading, the one he wrote, the one he borrowed, whatever is appropriate Oefening: bedenk voor bovenstaande voorbeelden contexten waar de implicatuur teniet gedaan wordt (cancellation). (65) a. bread knife b. steel knife c. NL: steakmes versus steekmes (66) Jan draaide de sleutel om en de motor startte. implicatuur: het omdraaien van de sleutel was de oorzaak van het starten van de motor (67) a. That s tasty! it tastes goed b. That s smelly! it smells slecht Dit patroon is cross-linguistisch vrij stabiel: (68) German (69) Dutch a. Das schmeckt. it tastes goed b. Das riecht. it smells slecht a. Dat is smakelijk. it tastes goed b. Dat riekt. it smells slecht c. Dat stinkt. it smells slecht Idee: mensen hebben controle over wat ze in hun mond stoppen en stoppen dingen in hun mond om aan basale behoeftes te voldoen (eten, drinken). Het stereotypische proeven is daarom goed. Dit is niet zo met reuk. We hebben minder controle over wat we ruiken. R/I-implicaturen verbinden stereotypische inhoud aan expressies. Die inhoud kan gelexicaliseerd worden. 12

13 8 Levison s M implicaturen Stereotypische betekenis verdwijnt wanneer iets op een gemarkeerde manier uitgedrukt wordt, bijvoorbeeld door een uitgebreide verwoording. (70) John stopped the car. R-implicature: John pressed the brake (71) John caused the car to stop. R-implicature: The car stopped in a non-stereotypical way. (72) Marie hield op met aanwezig zijn in de collegezaal. (73) a. Jan heeft de sheriff vermoord. b. Jan veroorzaakte de dood van de sheriff. Voor dit soort effecten, voegt Levinson een derde heuristiek toe aan de Q- en R/Iprincipes: The M-heuristic: What is said in an abnormal way is not normal Nog wat voorbeelden: (74) a. Hij ging naar bed en sliep. stereotypisch slapen b. Hij ging naar bed en sliep en sliep en sliep. lang slapen (75) Afrikaans: a. skop trappen b. skop-skop proberen te trappen (76) In een Western desert Australiaanse taal: a. wati mannen b. wati-wati jongens die mannen beweren te zijn (77) Indonesisch: a. anak kind b. anak-anak baby (78) English: a. tall b. really tall c. very tall 9 Telwoorden We zoomen even kort in op een specifiek geval waar veel discussie heerst. Dit is een eerste voorbeeld van de spanning die heerst op de grens van semantiek en pragmatiek. Wat meer terminologie: lower bound expressions: upper bound expressions: enkele, meer dan twaalf, warm, heet, etc. niet alle, minder dan twaalf, not heet, etc. 13

14 double bound expressions: precies de helft, precies twaalf, tussen de twaalf en twintig, warm maar niet heet, etc. We zeggen dat upper/lower bound-expressies een unilaterale betekenis hebben en dan doubly bounded-expressies een bilaterale betekenis hebben. Scalar implicaturen zorgen voor een gecommuniceerde betekenis die bilateraal is en die ontstaan is uit een unilaterale betekenis. Groot debat: is de letterlijke (conventionele) betekenis van telwoorden unilateraal of bilateraal? (De rest is gekopieerd uit een andere lezing en vandaar in het Engels) Traditional assumption: Cardinals as lower bounded expressions (79) Bill has three children. literal meaning: Bill has at least three children Q-implicature: Bill does not have four children conveyed meaning: Bill has exactly three children In other words: the assumption is that cardinal numbers line up as <..., 5,4,3,2,1> Argument 1: cancellation of the implicature (80) a. Bill has three children, if not four. b. Bill has three children, and possibly four. c. Bill has not just three but (in fact) four children. Argument 2: reinforcing the implicature: (81) a. Bill has exactly three children. b. Bill has three and only three children. c. Bill has three children, but not four. Argument 3: negation kills the implicature (originates from Jespersen 1924) (82) His income is not e a year. normally understood as: his income is less than e Argument 4: the scale can be reversed. (83) a. Haile Gebrselassie can run a mile in 4 minutes, if not in 3 and a half minutes. b. #Haile Gebrselassie can run a mile in 4 minutes, if not in 4 and a half minutes. (84) <be able to run a mile in 3 minutes, be able to run a mile in 4 minutes, be able to run a mile in 5 minutes,... > Argument 5: (Horn 1989) Redundancy: If three meant exactly three, then we expect exactly three to be redundant. (85) Discuss: a. exactly twenty minutes b. at least three 14

15 Argument 6: Entailments (86) a. Three of my friends own a red hat three of my friends own a hat b. Exactly three of my friends own a red hat exactly three of my friends own a hat 9.2. Counter-arguments to lower-bounded cardinal numbers Counter-argument 1: Cancellation could also be due to ambiguity (87) Every man loves some woman For every man there is a woman such that the man loves the woman. There is a woman who is loved by every man. (88) Every man loves some woman, but no woman is loved by every man. cancellation of the ambiguity Counter-argument 2: Negation does not always seem to operate on a lower-bounded meaning (89) a. #Neither of us liked the movie she hated it and I absolutely loved it. b. Neither of us have three kids she has two and I have four. (note: no special intonation needed) Counter-argument 3: Universal quantifiers (90) Expressions that are bilateral by implicature are read with a unilateral meaning in the restrictors of universal quantifiers, as in if-clauses and under negation. a. Everyone who has read some books by Chomsky will like Vic s presentation. (this is understood as conveying that someone who read all of Chomsky s books will also like Vic s presentation) b. No one who has read some books by Chomsky will like Vic s presentation. (this is understood as conveying that someone who read all of Chomsky s books will also like Vic s presentation At first sight, cardinals behave the same: (91) Everyone who has two children receives tax benefits. ( two is read as being lower bounded only; someone who has three children will also receive tax benefits) (92) No one who has two children receives tax benefits. ( two is not readily understood as lower-bounded) (93) Everyone who has two children is happy. (preferred understanding involves a bilateral meaning for two) These examples are heavily context-dependent: 15

16 (94) No one who has two children is happy. a. Context 1: People in the society under discussion tend to be more stressed the more children they have b. Context 2: The society under discussion is poor and more children means more prosperity Counter-argument 4: The lower-bound reading is sometimes completely unavailable (95) 2+2=3 (in fact, it is 4) Counter-argument 5: Behaviour in questions (96) How many children does John have? a. He has three children. b. #He has three children. In fact, he s got five. (97) Who has three children? a. John has three children. b. John has three children. In fact, he s got five. Conclusion: the exactly reading is truth-conditional, and not inferred. 16