LOLLE HARINGS NAUTA ( )

Transcriptie

1 LOLLE HARINGS NAUTA ( ) Dit elektronisch verbeterde waterverfportret is volgens overlevering gemaakt aan het einde van de 18 e eeuw, gedurende een strenge winter in St. Petersburg, waarin naar verluidt Lolle s schip 6 maanden vastgevroren in het ijs zat. Het origineel hangt aan de muur bij een Nauta-nazaat in Friesland. 1

2 INLEIDING 1. PLAATS IN DE AFSTAMMIMG VADER-LIJN BROERSMA-LIJN Ocke Gerritsen Pier Ockes Ockema Reiner Eelckes Reiner Eelckes Jelle Reiners Ocke Piers Pier Ockes Broersma Hylck Piersdr Broersma Reiner Jelles Broersma Jurjen Reiners Jelle Jurjens Nauta Haring Jelles Nauta Lolle Harings Nauta 2

3 2. INLEIDING Lolle leefde van 1764 tot 1828 in en nabij Woudsend. Hij wordt eerst zeevaarder, daarna ondernemer en boer. Hij gaat rond 1779 naar zee en wordt in 1791 kapitein op een kofschip. Woudsend is in die dagen een bedrijvig dorp in het waterland. Naast landbouw en veeteelt zijn veel mensen werkzaam in de scheepvaart of daaraan toebehorende activiteiten. Het is een roerige periode. Na een grote bloei in het midden van de 18 e eeuw, pakt de Vierde Engels-Nederlandse Oorlog ( ) slecht uit voor de Nederlandse zeevaart en dat heeft ook een negatief effect op de activiteiten in Friesland en Woudsend. De Franse tijd doet de Friese zeevaart de das om. Lolle maakt de bezetting van Nederland door Franse legers mee, de vorming van de Bataafsche republiek in 1795 (met de strijd tussen de Patriotten en de Orangisten) met de stemming voor de Nationale conventie en de vorming van het Koningrijk Holland in 1806 onder koning Lodewijk Napoleon. In 1802 besluit hij te stoppen met varen en keert als ondernemer terug naar Woudsend. Van 1810 tot aan de val van Napoleon bij Waterloo is Nederland ingelijfd bij het Franse keizerrijk. In 1813 wordt Nederland opnieuw een koninkrijk. De uit Engeland teruggekeerde erfprins Willem wordt soeverein vorst koning Willem I. Nederland en Belgie worden één staat. In 1810 betrekken Lolle en zijn vrouw Idske een boerderij in Ypecolsga. Na een overstroming in 1825, die ook de omgeving van Woudsend onder water zet, breken in de warme zomer daaropvolgend diverse ziektes uit. Veel Woudsenders worden ziek en één op de 5 zal aan een ziekte overlijden. De Leeuwarder Courant is iets milder: Woudsend verloor van zijne 980 zielen bijna het achtste gedeelte, en slechts één mensch bleef van de ziekte bevrijd. Lolle en Idske worden ook ziek en overlijden in Hij is de laatste Nauta die een carrière op zee zocht. Zijn kinderen zullen boer, koopman, handelaar of andere walberoepen kiezen. Geen zeelieden meer. Varende Nauta s zijn met hem geschiedenis geworden. Over zijn leven zijn mondelinge familieoverleveringen bewaard gebleven. 3

4 BESCHRIJVING DEEL 1 ( ) 1764 Lolle Harings wordt als zesde en voorlaatste kind van Haring Jelles Nauta en Trijntje Sytses Storm bij Woudsend (Frl) onder het behoor van Teroele geboren, hij wordt op 9 december 1764 in de Hervormde kerk van Woudsend gedoopt. Feitelijk ligt het dorp Teroele aan de oostkant van het Koevordermeer (Koufurder), maar het gebied Teroele strekt zich in deze tijd westelijk uit tot aan de Ee, het vaarwater dat langs Woudsend loop en de grens vormt tussen de Grietenijen Doniawerstal en Wymbritseradeel. Haring Jelles Nauta s boerderij ligt op de oostoever van de Ee, kijkt uit op Woudsend, maar behoort administratief tot de Grietenij Doniawerstal. Het is de eerste keer dat de voornaam Lolle voorkomt bij de Nauta-familie. Hij is vernoemd naar Lolle Sijmens de Boer, echtgenoot van (zijn vaders zuster) tante Ytje Jelles Nauta, boer in Ypecolsga bij Woudsend. Ytje Jelles, geboren in 1717, zal kinderloos blijven. Zij zal met het neefje Lolle Harings een speciale band opbouwen. De naam Lolle bestaat tot op de dag van vandaag als Nauta-naam, terwijl andere Nauta- oernamen zoals Jurjen, Oebele, Jelle, Gosse en Reiner verdwenen lijken te zijn. geboortelepel Lolle Sijmens 27 december 1716 Lolle Harings krijgt bovenstaande geboortelepel van Lolle Sijmens (de Boer). Deze lepels werden meestal door vernoemde grootvaders aan de borelingen 4

5 geschonken. Oom en tante zijn zo verguld met de vernoeming van Lolle Harings, dat hij de oorspronkelijke lepel van zijn oom cadeau krijgt. Deze geboortelepel (gedateerd 27 december 1716) is tot op heden bij een Nautanazaat bewaard gebleven. HET GEZIN HARING JELLES NAUTA: 1751 Haring Jelles Nauta Trijntje Sietses Storm * * x x x..x..x x.x Geertje H Jelle H Aeg H Sietse H Durk H Lolle H Dooitze H (H staat voor Harings) Alle kinderen van het gezin, met uitzondering van Durk, die jong gestorven is, worden beschreven in een eigen hoofdstuk(je). Kort overzicht van de levens van de kinderen: Geertje, trouwt met schipper Oeble Piebes. Zij krijgen o.a. een zoon Haring Oebeles, die kortstondig naar zee gaat maar later boer wordt. Geertje en Oeble Piebes sterven tussen 1784 en 1792, waarop Haring wees wordt en daardoor in 1793 meedeelt in de erfenis van zijn grootmoeder. Haring Oebles zal later de achternaam Nauta aannemen. Jelle wordt boer in Teroele, aan de Ee onder de rook van Woudsend. Hij trouwt drie keer en sterft op de leeftijd van 42 jaar. Aeg trouwt met chirurgijn Jacobus Willemse de Bock uit Oldemarkt, zij vestigen zich in Woudsend. Ze krijgen zes kinderen. Aeg is 35 als ze weduwe wordt, ze gaat daarna werken als winkelierster/koopvrouw. Ze zal niet hertrouwen. Ze krijgt naast de boedel van Jacobus tweemaal een deel van een erfenis (van haar ouders en broer Sietse), waarbij ze naast geld ook land ten zuiden van Woudsend erft. Dan wordt ze boerin en bouwt een nieuwe boerderij naast de Hervormde kerk in Woudsend. Ze wordt 63 jaar oud. Sietse wordt boer, hij runt samen met zijn neef Haring Oebeles een boerderij op de oostoever van de Ee bij Woudsend. Sietse blijft zijn hele leven ongehuwd en sterft in 1800, hij wordt 41 jaar. 5

6 Durk is jong overleden Dooitze wordt boer. Hij trouwt met Lijsbeth Sytses van der Werf, het paar krijgt zes kinderen. Dooitze sterft in 1828, hij wordt 61 jaar. Lolle is de enige zoon die naar zee gaat. MONDELINGE FAMILIEOVERLEVERINGEN Bijzonder aan de geschiedenis van Lolle Harings leven is het feit dat over hem mondelinge overleveringen bewaard zijn gebleven. Deze overleveringen zijn opgeschreven in een artikel in het Friesch Landbouwblad. De heer Joh. Koopmans beschrijft in de serie YN DE OMKRITEN FAN DE SNITSER ALDFEART markante boerderijen rondom Sneek, hun geschiedenis en bijzonderheden. In deel XCVII van 14 mei 1954 schrijft Koopmans een artikel over de boerderij Arbeid en Moeite te Ypecolsga bij Woudsend (tegenover de begraafplaats langs de weg N928 naar Balk). Koopmans verwijst naar een gesprek met de heer Wypke Tijsma, die op deze boerderij bij zijn ouders (het echtpaar Tie Tijsma en Grietje Jans Nauta) opgroeide, samen met zijn grootvader Jan Lolles Nauta (geb. in 1816). Jan Lolles is een zoon van de hier beschreven Lolle Harings Nauta. In het gesprek komen ook familieoverleveringen aan bod. In het kort houden ze in dat: - Lolle Harings op zijn 15 e jaar naar zee gaat (dat is in het jaar 1779/ 1780); - hij in 1791 kapitein wordt op het kofschip de Jufvrouw Wytske Tromp van Visser, vernoemd naar de vrouw van de reder Wieger Annes Visser uit Woudsend, die tevens ondernemer en scheepsbouwer is. Hij maakt diverse reizen, o.a. naar de Oostzee; - zijn schip wegens het vervoeren van oorlogscontrabande -goederen (smokkelwaar) op één van de vaartochten door de Engelsen is opgebracht en dat Lolle daarop een jaar lang in het Verenigd Koninkrijk gevangen heeft gezeten, geïnterneerd. Jaartal en verdere gegevens onbekend; - hij op één van zijn reizen door de strenge vorst in de Oostzee met zijn schip voor de duur van 6(!) maanden in het ijs vastgevroren raakt, waardoor hij die winter niet met zijn schip naar huis kan; Jaartal onbekend. - tijdens deze verplichte lange winterstop, als locatie wordt genoemd Sint Petersburg, een vriend hem een zilveren cargadoorslepel uit Libau (nu Lipaja) in 6

7 Letland heeft geschonken, met inscriptie en het jaartal (Deze lepel bevindt zich nu in het Fries scheepvaartmuseum in Sneek.) In deze vorstperiode zou een portret van Lolle Harings in lokale kledij geschilderd zijn, (op de achterzijde van het portret is met pen het jaar 1803 geschreven). (Zie pagina 1). - en dan tenslotte, dat Lolle in 1826 is overleden aan de cholera, mogelijk één van de gevolgen van de grote overstroming in Friesland van We zullen in de navolgende reconstructie en beschouwingen de inhoud van de overleveringen over Lolle s leven toetsen aan de feiten die we in documenten hebben aangetroffen. TERUG NAAR LOLLE Lolle Harings groeit op op de boerderij van zijn ouders. Zijn vader Haring heeft deze boerderij, bij Woudsend aan de oostkant van de Ee, geërfd van zijn vader Jelle Jurjens Nauta. De bijbehorende hoeveelheid land (vergroot door latere landaankopen) is voldoende om hier twee boerderijen te bouwen. Dat zal later ook gebeuren. Men spreekt dan van het oude en nieuwe huis. Onderstaand kaartje van 1660 geeft de gebiedsindeling weer, de Ee vormt de grens tussen de Grietenijen Doniawerstal (oost), ten westen ligt Wymbritseradeel. Teroele rechts van de Ee het gebied onder het beheer van Teroele 7

8 Als Woudsend zich in de 18 e eeuw maritiem en agrarisch ontwikkelt, gaan bedrijven en boerderijen zich vestigen op de Teroelster oostoever. Het spreekt vanzelf dat de Woudsenders van de overkant gericht blijven op Woudsend. Ze horen daarbij, hebben er familiebanden en gaan er naar de kerk. Administratief behoren ze tot Doniawerstal met de hoofdplaats Langweer. Dat is onhandig. Er komt druk te staan om de gemeente- en Grietenijgrens te wijzigen. De wijziging komt in 1762 tot stand, het zuidoostelijke kwadrant (zie onderstaande kaart) wordt bij Woudsend en Wymbritseradeel gevoegd. Rond 1855 wordt de grens opnieuw gewijzigd en wordt het Koevordermeer de oostelijke Wymbritseradeel-grens Economische crisis in de Republiek, neergang van activiteiten in visserij en nijverheid, hoge werkloosheid;. 8

9 1773 OVERLIJDEN VAN VADER HARING JELLES NAUTA Lolle Harings wordt (na zijn inschrijving in het doopboek) voor de eerste keer genoemd in het testament van zijn ouders. In 1773, op 10 juni, maken zijn ouders Haring Jelles Nauta en Trijntje Sietses Storm hun testament. Te lezen valt dat Haring Jelles ziek is ( na den Lighame niet wel gesteld zijnde ), Trijntje is redelijk gezond. In het testament treffen we Lolle, met zijn zusters Geertje en Aeg en zijn drie broers, Jelle, Sietse en Dooitse Harings aan als erven. Broer Durk (geb. in 1761) is jong overleden. TESTAMENT van Haring Jelles Nauta en Trijntje Sietses Storm Egtelieden te Woudsend 10 junij 1773 In den name Godes Amen Haring Jelles Nauta huisman en Trijntje Sietses Storm Egtelieden woonagtig te Woudsend, overdenkend de zekerheid des doods en de onzeekere ure van dien, hebben wij voor ons genomen, terwijl ik, Haring Jelles Nauta na den Lighame niet wel gesteld zijnde: dog ik Trijntje Sijtses Storm na den lighame redelijk gezond zijnde, Edog beide ons (.) als dan nog overig bevonden zullen worden, Erven Kiezen en devolveren zullen op onse kinderen bij ons in Egte verwekt, met name Geertje Harings Nauta, Jelle Harings Nauta, Aag Harings Nauta, Sijtse Harings Nauta, Lolle Harings Nauta en Dooitse Harings Nauta, dog wanneer na t overlijden van de langstleevende van ons Testatoren bevond wierde,... etc. Moeder Trijntje wordt als langstlevende erfgenaam in t vrugtgebruik ad vitam Het erfdeel voor de kinderen gaat in zes gelijke parten. De erflaters Haring en Trijntje wensen dat de ouderlijke bezittingen na hun dood zoveel mogelijk bijeen blijven bij de kinderen. 9

10 Acht dagen later, op 18 juni 1773, overlijdt vader Haring Jelles op 46-jarige leeftijd, Lolle is dan nog geen 9 jaar oud. Curatoren voor de minderjarige kinderen worden (oom) Lolle Sijmons de Boer en Sijbe Melles woonagtig te Woudsend en (neef) Jelle Jurjens Nauta ( ) woonagtig te Hommerts. (de laatste is de zoon van Jurjen Jelles Nauta uit het tweede huwelijk van Jelle Jurjens met Geertje Gerrits, Jurjen Jelles is dus de oudere halfbroer van Haring Jelles). Meer details over dit testament zijn gevoegd bij het hoofdstuk over Haring Jelles Nauta ( ) (Moeder Trijntje Sietses zal in 1792 overlijden) Lolle Sijmens de Boer, oom en naamgever van Lolle Harings overlijdt. Ytje Jelles blijft alleen achter op de boerderij in Ypecolsga, die haar vader Jelle Jurjens Nauta voor haar in 1737 heeft gekocht Ytje Jelles Nauta, weduwe van Lolle Sijmens de Boer, treedt op 29 maart 1778 in het huwelijk met Rein Hylkes. De laatste komt min of meer uit de lucht vallen. Van en over hem zijn we weinig te weten gekomen. Mogelijk was hij de senior boerenknecht op de boerderij van Ytje en wijlen Lolle Sijmens en is dit de manier voor Ytje om de boerderij gaande en in stand te houden. Ze zal tot haar dood in 1798 met Rein gehuwd blijven. Zie ook hoofdstuk over Ytje Jelles Nauta / De Vierde Engels-Nederlandse oorlog ( ) is een (zee-) oorlog tussen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en Groot-Brittannië Het is de tijd waarin zeevarenden grote risico s lopen en de neergang van de Friese scheepvaart in gang gezet wordt. Lolle Harings verkiest in deze tijd naar zee te gaan. NAAR ZEE De meeste jonge zeevaarders beginnen hun loopbaan omstreeks hun 13 e tot 15 e jaar, nadat ze de lagere school hebben doorlopen, hebben leren lezen en schrijven 10

11 en voldoende sterk zijn geworden om het fysiek zware leven op zee aan te kunnen. Lolle gaat rond 1779 naar zee en zal gaandeweg alle rangen en functies van het varen hebben doorlopen, aanvangend als jongen (jongste matroos). Dit om te laten zien of men zeebenen, talent en doorzettingsvermogen heeft. Het blijkt dat er een zeeman in Lolle schuilt. Hij is de enige zoon van het gezin, die naar zee gaat. Zijn broers kiezen ervoor om boer te worden. In het dorp Woudsend is de scheepvaart, zoals eerder beschreven in het leven van grootvader Jelle Jurjens Nauta (hoofdstuk 030.1), nog steeds een bloeiende industrie, met veel zeevarenden, waarvan menigeen een familieband met de Nauta s heeft. We denken dat de vaderloze Lolle als zeeman onder de arm genomen is door een dicht bij het gezin Haring Jelles Nauta staande schipper in Woudsend om hem te begeleiden en te coachen. Onder degelijk toezicht, op enige afstand, van moeder Trijntje en tante Ytje! Een broer van moeder Trijntje, Liekele Sietses Storm, is schipper en een mogelijke kandidaat. Ook heeft schipper Sietse Piebes de Jong (geboren in 1736) banden met de familie. Hij is getrouwd met Lolle s nicht Ies Reinders Zoethout, een dochter van oom Reinder Jelles Zoethout. Lolle zal in 1792 huwen met Sietse s dochter Yes. Opmerking: De Zoethouten en de Nauta s zijn zeer naaste families, feitelijk stammen ze af van de zelfde voorouders, maar zijn ze voorzien van een verschillende achternaam. Molenaar en houthandelaar Reinder Jelles, zoon van Jelle Jurjens Nauta verkoos rond het jaar 1739 niet de achternaam (Nauta) van zijn vader, maar gaf zichzelf de achternaam Zoethout! Maar de sporen, die Sietse Piebes de Jong nalaat in scheepsdocumenten, met name in de monsterrollen (waar o.m. de namen van de bemanningsleden op vermeld staan), drogen juist na 1778 op. Sietse Piebes is dan begin 40 en lijkt aan het eind van zijn varende loopbaan te staan. 11

12 Een derde mogelijkheid voor Lolle s begeleiding zou de Woudsender familie Sipma kunnen zijn. (Lolle trouwt in 1802 met een Sipma-dochter). Op negen stuks terug gevonden monsterrollen van twee kapiteins Sipma, vader Piebe Jans en zoon Petrus Piebes, treffen we Lolle Harings niet aan als bemanningslid. Petrus Piebes is 7 jaar ouder dan Lolle en ook weer met één van Lolle s nichtjes (Tjiets Reiners Zoethout) getrouwd. Wel zien we, in 1789, eenmalig Lolle Haring s neefje Haring Oebeles, zoon van oudere zus Geertje Harings Nauta en zwager Oeble Piebes uit Woudsend, op de bemanningslijst vermeld bij Petrus Piebes Sipma, op het schip de Hendrik Antonij. Haring Oebeles is dan de jongen aan boord en pas 13 jaar oud. Kof (rechts) in woelig water 1837 W.P. Sjollema Coll: Fries scheepvaartmuseum Sneek Over Lolle s eerste jaren als matroos, (misschien kok?), en later bootsman en stuurman hebben we geen informatie. Bemanningsleden worden niet vaak met hun eigen naam vermeld, anders dan op monsterrollen en in sommige attestaties (verklaringen). En over monsterrollen gesproken, enerzijds zijn alleen al in het Archief van Amsterdam zo n oude monsterrollen opgeslagen en anderzijds zijn er toch ook heel veel monsterrollen verloren gegaan! De overgebleven rollen zijn heden al wel gedigitaliseerd, maar het zoeken moet voorlopig nog steeds stuk voor stuk gebeuren! Op 14 juli bestorming van de Bastille in Parijs, begin van de Franse revolutie;.. 12

13 1791 KAPITEIN LOLLE HARINGS NAUTA Lolle Harings is in 1791 kapitein geworden op het kofschip genaamd de Jufvrouw Wytske Tromp van Visser. Hij is dan 26 jaar oud en ongehuwd. De echtgenoot van Wytske Michiels Tromp van Visser, Wieger Annes Visser uit Woudsend, heeft het schip in 1791 gebouwd en treedt op als administrateur ( boekhouder ) van het schip. Ondernemer Wieger bezit in Woudsend aan de dorpskant langs de Ee een scheepswerf waarvan links deels een afbeelding te zien is. Deze afbeelding is onderdeel van het geschilderde behangsel uit de boerderij Arbeid en Moeite in Ypecolsga, waar het echtpaar Visser een tijd woonde. Deze boerderij zal na 1816 in de volksmond De Eersteling genoemd worden. Het behangsel hangt nu aan de muur van een op maat nagebouwde ruimte in het Friese Scheepvaartmuseum te Sneek, in de zogenaamde Ypecolsga-kamer. Lolle s nieuwe positie als kapitein lezen we ook uit het Rekening Courantboek van Wieger Annes Visser, folio 114 (1791, geen datum): Lolle Harings Nauta schipper op de Jufvrouw Wijtske Tromp van Visser met als toevoeging van W.A. Visser: Relatie Coopman, de Witte en Lenaers te Amsterdam, Deze relatie betreft een in Amsterdam gevestigde scheepsagentschap, tevens scheepsmakelaar en cargadoor, dat o.a. lading regelt voor schepen en (door tussenkomst van een notaris) vrachtcontracten tot stand brengt tussen reders, kapiteins en aanbieders van vracht, de zgn. chertepartijen (of certepartijen ). Volgens dezelfde pagina heeft het cargadoorsbedrijf op 23 april 1791 een aandeel van 1/16 e eigendom in het schip. 13

14 Mij koomt van Hun E. voor hun 1/16 e portien in t nieuwe Cof-schip De Juffrouw Wytske Tromp van Visser gevoerd Door Lolle Harings Nouta de zomma, (met een bedrag van) fl 1.450,- Op 19 oktober wordt op de pagina van Coopman, de Witte en Lenaers door Wieger Annes Visser bijgeschreven: Mij koomt van Hun E. per t saldo van t schip De Juffrouw Tromp van Visser, gevoerd door Lolle H. Nouta volgens Hun E. rekeningen fl 1.227,- (Een deel van het Archief van Wieger Annes Visser wordt bewaard in het Fries Scheepvaartmuseum in Sneek). Een andere bron is de schuldverklaring van Lolle in het Hypotheekboek Wymbritseradeel Lolle wil een aandeel in zijn schip kopen en moet daarvoor geld lenen. Hij slaagt bij een dorpsgenoot: Lolle Harings Nauta, kofschipper en ongehuwd jongman te Woudsend, verklaart schuldig te zijn aan Leeuwke Aukes Hoekstra, huisman te Woudsend, Cg 1.200,- a 5%. (Caroli guldens), Woudsend 8 maart 1791 Tante Ytje Jelles en Rein Hylkes helpen Lolle door borg te staan voor deze lening. Op 8 maart zetten Hoekstra, Lolle Harings Nauta, Ytje Jelles Nauta en Rein Hylkes hun handtekening. Met de Cg 1.200,- (en ander geld) gaat Lolle 4 van de 32 parten (oftewel een achtste eigendom) in zijn kofschip Juffrouw Wytske kopen. HET KOFSCHIP Het type kofschip was niet gebouwd op snelheid, maar om met een beperkte bemanning veel vracht te kunnen vervoeren, het had meestal twee masten. De vormen komen overeen met die van een smakschip of zeetjalk, breed op de kop en kont, soms (tot ca 1740) met zwaarden tegen het zijdelings verlijeren (drift) en maar weinig diepgang. 14

15 Alleen op halvewindse rakken of als de wind achterlijk in komt, kan nog wel een behoorlijke snelheid ontwikkeld worden. Het aan de wind varen op kruisrakken levert geen groot behoud (voortgang over de grond in de richting van de bestemming) op. In de 18de eeuw was het kofschip voor Nederland het meest gebruikt voor Nederland het meest gebruikte vrachtschip op de Europese kustwateren. De kof was populair omdat het een breed en vlak laadruim had (geschikt voor granen), omdat het geschikt was voor de Zuiderzee en de Zeeuwse wateren en omdat de tuigage eenvoudig te bedienen was, een bemanning van zeven koppen was genoeg. In de 19de eeuw ontstonden kofschepen met een afwijkende tuigage: een volledig driemasttuig of een schoenertuig. De afbeelding hiernaast van het scheepsmodel van een kofschip is afkomstig van het Fries scheepvaartmuseum te Sneek. Een uitgebreide beschrijving is te lezen op: um.nl/nl/zoeken-in-decollectie/indeling/detail/ sortering/relevantie/start/33/q/zoe kveld/kofschip/trefwoord/trefwoo rden/kofschepen literatuur: Jaarboek Fries Scheepvaart Museum 1987, p Jaarverslag Vereeniging Nederlandsch Historisch Scheepvaart Museum 1985, p. 16. Horst Menzel, Smakken, Kuffen, Galioten, Drei fast vergessene Schiffstypen des 18. und 19. Jahrhunderts (Hamburg, 1997) (ISBN ) 15

16 1791 VERVOLG Op 7 april 1791 gaan de broers Jelle en Sietse Harings Nauta, huislieden (= boeren) te Woudsend, een schuld aan bij Marten Jacobs te Woudsend. Marten is getrouwd geweest met Lolle Harings tante Grietje Jelles Nauta (overleden tussen 1746 en 1748). Hij was schipper op het beurtveer naar Amsterdam, dat voorheen (in 1734) eigendom was van Lolle s grootvader Jelle Jurjens Nauta (zie hoofdstuk 030.1). Ieder van de twee leent van Marten Cg 700,- tegen 4% rente per jaar. Alle erven van Haring Jelles staan tezamen borg. Aag Harings Nauta en haar man (Jacobus Willemse de Bock), Lolle Harings Nauta, en Dooytzen Harings Nauta en Jacobus de Bock en Jelle Harings als curatoren van de wees Haring Oebles,.. door allen getekend te Woudsend op 7 april 1791 (i.m. de lening is in 1794 afgelost) Zo vindt het geld zijn weg, bij gebrek aan een stelsel van (leen-)banken. Het is een complexe en kwetsbare financiële constructie met kleine hoeveelheden geld, die in ruime kring rondgaan als baar geld, betalingen, borgstellingen, leningen, voorschotten en cessies (verhandelbare schuldbekentenissen). Volgens het Rechterlijk Archief van Staveren (nr. 45 Zeebrieven ) van 30 april 1791 wordt een zeebrief verstrekt aan : Lolle Harings Nauta van Woudsend met het schip genaamd Juffrouw Wytske Tromp van Visser, groot 66 lasten (definitie: 1 (scheeps-) Roggelast is ca 2000 kg). ZEEBRIEVEN Een zeebrief is een nationaliteitsbewijs (een soort paspoort) van een zeegaand koopvaardijschip. De brief is een vereiste om de nationale vlag te mogen voeren (en is anno nu in Nederland 4 jaar geldig). De zeebrief moet bij binnenkomst in een haven door de kapitein aan de autoriteiten getoond kunnen worden. 16

17 Ook vroeger werd een zeebrief vereist voor het varen over zee naar het buitenland, maar de nadere regelgeving omtrent bij voorbeeld geldigheid kon variëren, afhankelijk van de tijd en plaats van uitgifte. We zien begin 18 e eeuw schippers soms elk jaar een zeebrief krijgen. De zeebrievenregisters van o.a. Amsterdam, Stavoren, Texel en Workum zijn grotendeels bewaard gebleven. NIEUWE BRONNEN: DE ZEE-TYDINGEN In vroegere hoofdstukken over zeevarenden en reizen over zee, over Jelle Jurjens, Oebele Jurjens en vele dorpsschippers hebben we onze informatie geput uit een mêlee van bronnen, notariële akten, chertepartijen, Sonttol-registers, schadedocumenten, werfboeken, Galjootsgelden en dergelijke. In de tijd van Lolle Harings krijgen we er een belangrijke nieuwe bron bij: de krant en in het bijzonder de scheepsberichten in die krant. Een aantal bladen geeft in een vaste kolom de informatie over nationale en internationale vaarbewegingen door. De Amsterdamsche Courant (ACrt) gaat ze gaandeweg Zee-tydingen noemen. De Goudasche Courant heeft een rubriek Texelsche en Vliesche lysten over schepen die langs Texel en de eilanden Vlieland en Terschelling varen. Verder behoren de Oprechte Haarlemsche Courant (OHCrt), de Rotterdamsche Courant (RCrt) en de Utrechtse Courant (UCrt) tot de meest actieve zeekranten. De informatie is veelal dezelfde, met een regionaal verschil tussen Amsterdam en Rotterdamse krant, de laatste bericht ook over binnenlopende schepen in Hellevoetsluis en Den Briel. We zullen veel Lolle Harings data uit de informatie van genoemde kranten citeren. Het is een gecomprimeerde nieuwsgaring over lief en leed op zee. Lief behelst in wezen de tijdige en veilige aankomst van schepen in hun geplande bestemmingen. Leed betreft een breed scala aan zaken die op zee mis kunnen gaan. Stormschade als lekkage, afgebroken masten, verlies van roer en delen van het tuig etc. Verder komen berichten over aanvaringen, aan de grond lopen, verdwijningen, visitaties aan boord door marines en kapers van vreemde mogendheden, brand, kapingen met verlies van schip en vracht en gevangennemingen welhaast dagelijks voor. De Zee-tydingen zijn niet altijd volledig. Vertrek en aankomst in Amsterdam op een contract met een Amsterdamse cargadoor worden doorgaans altijd gemeld, van afvaarten en aankomsten buiten Amsterdam wordt minder consequent en volledig gewag gemaakt. 17

18 Lolle Harings gaat als kapitein in mei 1791 met zijn kofschip De juffrouw Wytske Tromp van Visser naar zee. Vanaf nu draagt hij de eindverantwoordelijkheid voor het schip en de bemanning. Op 12 mei vertrekt L.H. Nauta uit Amsterdam naar Frankrijk. We lezen in de Amsterdamsche Courant (ACrt) van zaterdag 14 mei 1791, dat hij twee dagen tevoren is uitgezeild. Het is een krant, die drie keer in de week uitkomt, op dinsdag, donderdag en zaterdag. De krant bestaat uit vier pagina s internationaal en landelijk nieuws, inclusief advertenties. Op zaterdag is de krant dikker, maar kost hij evenveel! In de dagelijkse rubriek over scheepsnieuws en -berichten, wordt alle bekende informatie over schepen en bemanningen afgedrukt. Kop van de Amsterdamsche Courant van 14 mei 1791 Zee-tydingen 14 mei 1791 L.H. Nauta na (=naar) Vrankrijk, is geel onderstreept De bestemming van L.H. Nauta s reis is Vrankryk, zonder verdere aanduiding van een havenplaats. Het is aannemelijk, dat hij deze reis begint om eigen handelscontacten in Frankrijk te leggen met plaatselijke handelaren, kooplieden, cargadoors en agenten in interessant geachte havenplaatsen. 18

19 Verdere naspeuringen in de Amsterdamsche Courant leveren de volgende informatie op. Op 30 augustus meldt de krant, dat op den 26ten augustus in Tessel is binnengekomen L.H. Nauta uit Bourdeaux, ongetwijfeld met in het ruim vaten Bordeauxwijn, aangevuld met andere stukgoederen. De reis vanaf het vertrek uit Amsterdam tot aankomst in Texel heeft bijna 3½ maand geduurd. Lolle neemt weinig pauze in Amsterdam, hij lost en belaadt zijn Juffrouw Wytske opnieuw voor een reis naar Frankrijk. Volgens de kranten (ACrt, OHCrt) van 1 oktober 1791 is L.H. Nauta op 29 september uitgezeild naar Bourdeaux. De OHCrt van 3 november vermeldt, dat Lolle Harings in Bordeaux is aangekomen, zonder aanduiding van de aankomstdatum. Vue du port de Bordeaux au 18e siècle. Source : Die blijft onbekend en moet eerst met een postale zending over land in Amsterdam bij de krant aankomen, voordat het in de Zee-tydingen kan worden geplaatst. Daar kan dagen vertraging tussen zitten, afhankelijk van de afstand, maar het is toch een bruikbaar systeem. De exacte vertrekdatum van 19

20 een schip vanuit een buitenlandse haven naar huis of naar elders, wordt maar zelden vermeld. Soms staat er dat het schip gereed is voor vertrek. Het wachten is op de terugkeer van de Wytske. De eerste Bordeaux-reis duurde circa 3,5 maand. Als dat een representatieve reisduur is, zal de terugkeer van de tweede reis vermoedelijk niet meer in 1791 plaatsvinden. En inderdaad, de Rotterdamsche Courant van 17 januari 1792 meldt dat L. N. Nouta op 15 januari in Hellevoetsluis is binnengelopen komende uit Libourne, een dorp iets ten noordoosten van Bordeaux aan de Dordogne-rivier, in de streek bekend van de St. Emilion-, Pomerol- en de Lalande Pomerol-wijnen. Op de 16 e loopt hij de haven van Rotterdam binnen. Hij lost het schip en laat het waarschijnlijk in Rotterdam achter. Het is tijd om naar huis te gaan, hij is in totaal 7 maanden in de weer geweest. Als hij daarna thuis komt in Woudsend, vangen Yes Sietses en hij aan met de voorbereidingen voor hun trouwerij. BRUILOFT Inschrijving van het huwelijk in het Trouwboek van Woudsend Op 26 februari 1792 treedt Lolle Harings Nauta (27 jaar) in het huwelijk met de 19-jarige Yes Sietses de Jong uit Woudsend, dochter van grootschipper Sietse 20

21 Piebes de Jong en Lolle s nicht Ies Reynders Zoethout. Hij huurt een huis met kohiernummer 186 aan de Voorstraat (de latere Midstraat) in Woudsend. Het is eigendom van de erfgenamen van Sytse Lyckeles Storm, zijn grootvader van moederszijde. Zijn moeder Trijntje Sietses heeft ook in dit huis gewoond. Na de trouwerij blijft Lolle nog even thuis, maar de wittebroodsweken zijn niet van lange duur. In de Leeuwarder Courant van 21 maart 1792 worden 4 parten (äandelen ) van de in 1791 opgeleverde Juffrouw Wytske te koop aangeboden. 21 maart 1792 te Leeuwarden Je ziet hier de taakverdeling tussen de schipper en de boekhouder. De schipper moet met zijn schip door veilige en lucratieve reizen de scheepsparten aantrekkelijk maken, het is aan de boekhouder om deze voor een goede prijs aan de man (of vrouw) te brengen. Niet alleen in Woudsend, maar ook in Leeuwarden en in Sneek. Lolle reist al spoedig af naar Rotterdam, naar zijn schip. Daar neemt hij een ballastlading aan boord en gaat naar zee. BALLASTLADING De stabiliteit van schepen in het algemeen en in dit geval die van een kofschip moet steeds geborgd zijn, anders slaat het schip mogelijk om. Het zgn. richtend vermogen van dwarsscheepse stabiliteit moet door de plaats van het zwaartepunt (en het zeilpunt) voldoende groot zijn om een schip na een verstoring weer naar een evenwichtsstand terug te brengen. De plaats van het scheepszwaartepunt wordt mede bepaald door de hoeveelheid gewicht en de plaats van de lading. In het ideale geval verkrijgt de schipper voor zowel de heen- als de terugreis bij een bevrachter of buitenlandse correspondent betaalde lading (vracht) in het ruim. Als dit niet het geval is, moet er ballastlading worden meegenomen om de 21

22 stabiliteit te borgen. Friese schippers kozen in dat geval naar de Oostzee veelal om een lading zand, bakstenen of dakpannen mee te nemen, het zand kon voor de bestemming altijd overboord geschept worden, de andere twee artikelen konden meestal in het buitenland aan de man gebracht worden. Zijn vertrek uit Rotterdam wordt niet gemeld in de Zee-tydingen, maar dit keer vinden we Lolle Harings en zijn bestemming in de Sonttol-registers terug. DE SONTTOL-REGISTERS. Deze registers vormen de registratie en administratie van alle schepen, die door de Sont voeren, het vaarwater tussen het Deense eiland Sjøland, (Zeeland) en Skåne ( Schoonen ) in Zuid-Zweden. Voor de heenen voor de terugreis door de Sont moest ter hoogte van Helsingør tol betaald worden aan de Deense koning. De procedure was dat de schippers daar naar de kant roeiden om hun papieren en vrachtbrief te tonen. De kapiteinsnaam en lading werden in het register ingeschreven. Soms werd het waarheidsgehalte van de getoonde vrachtpapieren getoetst door een Deense inspectie van de lading aan boord. De Sonttol-registers zijn voor het grootste deel bewaard gebleven en heden nog in te zien (nu ook via het internet). Ze geven veel informatie over de scheepvaart en hun lading door de Sont tussen 1429 en 1857 en hebben pas laat in de 20 e eeuw volop aandacht gekregen van historici. Vandaag de dag worden de Sonttolregisters door hen als een rijke bron van gegevens over de geschiedenis van de Oostzeevaart beschouwd. (zie : In onderstaande detailweergave van een bladzijde staat Lolle Harings doorvaart door de Sont op 6 april 1792 opgeschreven, op de heenreis naar de Oostzee. Inschrijving in de Sonttol-registers, sectie Hollandske Skibe, van 6 april

23 Er staat geschreven: Lolle H. Nauta van Vriesland van Rotterdam naar Riga in ballast. Hij blijkt in konvooi verder te gaan. De veiligheid van het konvooi gaat ten koste van de snelheid. De Oprechte Haarlemsche Courant vermeldt in zijn uitgave van 1 mei dat Lolle Harings, tezamen met 13 andere schepen in Riga is aangekomen, zonder datum. LENING In dezelfde maand april 1792 leent Lolle Harings geld van zijn tante Lisk: (Hypotheekboek Wymbr. 103 folio 42, 22 april 1792) Lolle Harings Nauta, Coffeschipper te Woudsend, Schuldig aan Lisk Sytses Storm te Woudsend, Cg 800,- á 5% des jaars... Als borg geldt Lolle s inleg in de pot van de Assurantie Sociëteit te Woudsend, de onderlinge scheepsverzekering van de Woudsender schippers (in 1705 onder de naam Het Compact opgericht). (zie ook hoofdstuk 030.4) En als die borg niet toereikend mocht zijn, dan is nog zijn aandeel in zijn schip op te eisen: Voorts al zijn goederen, speciaal zijn 1/8 part in het door hem bevaren schip Juffr. Wytske Tromp van Visser in dit jaar te Woudsend nieuw uitgehaald van (door) Wyger Annes Visser, scheepstimmerbaas aldaar, tot welke betalingen deze penningen dienen. Woudsend 22 april 1792, Door zijn afwezigheid zullen zijn zakelijke beslommeringen waargenomen en het document ondertekend zijn door Lolle s schoonvader Sietse Piebes de Jong, per procuratie. We zullen Sietse nog vaker als zijn zaakwaarnemer aantreffen als Lolle afwezig is. VERVOLG VAN DE EERSTE OOSTZEEREIS (1792) Met een tijd van twee weken lossen en laden in Riga en een snelle terugreis is hij op 20 mei 1792 terug in de Sonttol-boeken met een lading hennep, vlas en rogge, de bestemming is Amsterdam. 23

24 Afbeelding uit de Sonttol-registers afdeling Hollandske Skibe van 20 mei 1792 Echter in de RCrt van 5 juni wordt gemeld dat L.H. Nauta op 3 juni in de Maas is aangekomen. In de Leeuwarder Courant van 27 juni 1792 wordt opnieuw een agtste gedeelte ofwel 4 van 1/32 e Portien in het schip van Lolle Harings te koop aangeboden, nu in Het Wapen van Sneek te Sneek. 3 juli 1792 DE TWEEDE REIS IN 1792 Opnieuw een reis naar de Oostzee. Het vertrek van Lolle s tweede reis valt op de 3 e juli volgens de Rotterdamsche Courant van 5 juli. Er vertrekken 14 schepen in konvooi naar De Oostzee. Op 11 juli 1792 wordt Lolle Harings Nouta van Wousend als passant ingeschreven in de Sonttol-registers, onderweg van Rotterdam naar de Oostzee. Hij zal naar de havenstad Windau gaan in Letland, tegenwoordig Ventspils geheten. Hij komt terug bij Helsingør op 26 augustus en vaart door de Sont, van Windau naar Rotterdam, met diverse houtwaren. Hij loopt op 7 september Texel binnen 24

25 volgens de ACrt van de 11 e september. Na het lossen in Rotterdam vertrekt hij naar Amsterdam, waar hij na binnenkomst op 4 oktober Galjootsgelden betaalt voor zijn in 1792 afgelegde Oostzeereis of reizen. GALJOOTSGELDEN Galjootsgelden zijn een soort Oostzeebelasting voor koopvaardijschepen. Daarmee werd een Hollandse bootdienst in stand gehouden, waarmee snelle zeilschepen van het type galjoot berichten naar onderweg zijnde schepen in havens van de Oostzee brachten, met name om hen in te lichten over de status van oorlog of vrede in de Republiek. Bij oorlog of crisistijd moesten de koopvaardijschepen veelal verplicht in konvooi varen, met, indien voorhanden, fregattenbescherming van de marine. In vredestijd hoefde dat gewoonlijk niet, dan kon het schip individueel naar de volgende bestemming of naar huis varen en hoefde men niet te wachten tot een konvooi was ingedeeld en geformeerd. Dat laatste duurde meestal lang en was daarom bij de schippers niet geliefd. Soms vertrok men met oorlog (in konvooi) en werd het onderweg vrede of andersom. Later, toen de originele boodschappersrol van de galjootdienst afnam en nog later geheel verdween, bleef de betaling van de gelden toch gehandhaafd. Het archief van de gelden is onvolledig bewaard gebleven. Aantekening in het Rekening Courantboek van Wyger Annes Visser. Op de bladzijde van cargadoor Coopman, de Wit en Leenaers staat op 6 augustus 1792 genoteerd: Mij koomt van Hun E. Per t saldo volgens Hun E. rekeningen van t schip De Juffrouw Tromp Schipper Lolle H. Nouta volgens Hun E. rekeningen fl 307,-. DE DERDE REIS IN 1792 Na de twee reizen naar de Oostzee is het de vraag of Lolle Harings in oktober naar huis gaat, naar zijn jonge echtgenote, om in Woudsend een winterpauze te nemen. Vanwege de vaak strenge winters met voor houten schepen gevaarlijke ijsgang op zee en in de aanliggende vaarwateren, is het niet ongebruikelijk dat de zeevarende de winterperiode thuis doorbrengt. Tijd voor rust voor mens en materieel, voor de familie, voor het afwikkelen van achterstallige huiselijke en andere zaken, studie, opleidingen en dergelijke. En voor Lolle en Yes zou het gelegenheid geven om weer te wennen aan het gehuwd zijn, immers Lolle is 25

26 sinds zijn trouwerij 8 maanden geleden circa 7 maanden vrijwel onafgebroken van huis geweest. Maar het gaat toch anders. Lolle Harings gaat aansluitend met de Wytske nog een reis maken. Met ballastlading vertrekt hij op 25 oktober 1792 uit Amsterdam via de rede van Texel naar Lissabon. Hij staat vermeld in de Amsterdamsche Courant van 29 oktober. De krant van 25 december geeft de bevestiging van het binnenlopen in Lissabon (zonder vermelding van de aankomstdatum), tezamen met 13 andere schepen uit diverse noordelijke landen. Hij heeft dus in een konvooi gevaren. Op 1 februari 1793 komt Lolle weer terug op de rede van Texel, volgens de Courant van de 5 e februari komt hij uit St. Ubes (in Portugal), tegenwoordig Setubal geheten, destijds één van Portugal s belangrijkste zoutexporthavens. EVEN TERUG NAAR WOUDSEND Ergens in het najaar van 1792 is Trijntje Sietses Storm, Lolle Haring s moeder overleden. De exacte sterfdatum hebben we niet kunnen vinden. Maar na haar dood zien we een aantal verkooptransacties, die nog voor 1 januari 1793 worden afgewikkeld. Op 14 november 1792 staat het huis, waar kofschipper Lolle Harings met zijn vrouw Yes woont (en waar ooit zijn moeder woonde), te koop in de Leeuwarder Courant: Het huis wordt door Lolle s schoonouders, Sietse Piebes de Jong en Yes Reinders Zoethout, gekocht op 28 december Moeten Lolle en echtgenote Yes dan na 12 mei 1793 ergens anders gaan wonen? Neen, zij blijven daar gewoon wonen. Zeker tot 1796, volgens het Woudsender Reëelkohier (belastingssysteem op huizen en andere gebouwen) van dat jaar huurt Lolle Harings hetzelfde huis, dat dan nog steeds eigendom is van Sietse Piebes de Jong. 26

27 De (ver)koopakte van het huis luidt (verkort): Lisk Sietses Storm (zuster van Lolle s moeder Trijntje), weduwe van Walle Hoytes en de erven van Haring Jelles Nauta, allen te Woudsend, en Poycke Jans Hollander te Stavoren, ieder voor 1/3e deel, verkopen aan Yes Reinders Soethout en Sietse Piebes de Jong, echtelieden te Woudsend een huis (Reëelkohier nr 186) aan de Voorstraat te Woudsend. Als naastlegers (buren): Rintje Johannes erven ten oosten, de Voorstraat ten westen, de Buirensteeg ten Noorden en Zuiden, voor Cg 605,- Getekend door: Lisk Sytses Storm Douwe Annes als curator Aeg Harings Nauta Lyckle Walles als curator Sietse Piebes de Jong per proc. van Lolle Jelle Harings Nauta Harings Nauta Sietse Harings Nauta Wieger Annes Visser per proc. van Doytze Harings Nauta (Koopbrieven Wymbr 71 folio 96 (R186) 28 dec 1792) De zaken van de afwezige Lolle Harings Nauta worden in deze transactie weer waargenomen door zijn schoonvader. Opmerkelijk is dat Sietse hier dus zowel een rol als huiskoper als verkoper speelt. Daar spreekt veel wederzijds vertrouwen uit. Van Lolle Harings weten we dat hij op reis naar Portugal is. Waarom broer (boer) Dooitse afwezig is, blijft onbekend. Een dag later, op de 29 e december 1792 verkopen de erven van Haring Jelles en Trijntje Sietses Storm opnieuw een huis, bestaande uit twee camers. Nu zijn de boekhouder van Lolle en de naamgeefster van zijn kofschip de kopers: 27

28 Jelle en Aeg Harings Nauta, Sietse Harings Nauta, Lolle Harings Nauta (per procuratie Sietse Piebes de Jong), Doytse Harings Nauta (per procuratie Wieger Annes Visser) en de curatoren Jelle Harings Nauta, allen te Woudsend, Douwe Annes Visser en Lyckle Walles te Ypecolsga als curatoren over de wees Haring Oebles, ieder voor een zesde deel, verkopen aan Wieger Annes Visser, gehuwd met Wytske Michiels Tromp te Woudsend 2 camers te Woudsend. Naastlegers (buren) zijn: een rijddoorgang ten oosten, een Roomse armenkamer ten westen, Grytman Rengers ten zuiden, buiresteeg ten noorden, voor de somma van Cg 195,- (Caroli guldens) w.g. etc. (Koopbrieven Wymb 71 folio dec 1792) Lolle en Dooitse worden waargenomen door dezelfde personen als de dag ervoor. Nu tekent Wieger Annes Visser zowel voor huiskoper als voor verkoper (per procuratie voor Dooitse). Een beetje wonderlijk is het wel, maar vast ook wel praktisch en vertrouwd Lolle Harings is, zoals we hierboven zagen, op 1 februari 1793 terug gekeerd uit St. Ubes in Portugal. Hij is net op tijd voor de geboorte van zijn eerste kind. Op 8 februari 1793 baart Yes een zoon. Jonge vader Lolle noemt zijn eerstgeboren zoon niet Haring naar zijn overleden vader Haring Jelles, maar noemt hem naar zijn eigen naamgever, oom Lolle Sijmens, en daardoor ook naar zichzelf. Het wordt dus Lolle Lolles Nauta, hij wordt op 17 februari 1793 in de Hervormde kerk in Woudsend gedoopt. Lolle Lolles zal een avontuurlijk leven leiden en militair worden bij het regiment nr. 7 van de Oost-Indische Huzaren op Java. Hij zal maar 27 jaar oud worden. 28

29 ACTE VAN SCHEIDINGE In maart 1793 wordt de ouderlijke erfenis verdeeld onder de erven Aeg, Jelle, Sietse, Lolle en Dooitse Harings Nauta, plus de zoon van Geertje Harings, de wees Haring Oebeles, hij wordt geassisteerd door zijn curatoren. (Zie voor het volledige testament hoofdstuk over Haring Jelles Nauta). Iedereen krijgt een zesde deel van de boedel, in principe moet getracht worden om de erfdelen niet publiekelijk te verkopen, maar zoveel mogelijk in de familie te behouden. Er zijn twee boerderijen en meerdere stukken grond in de boedel. De verdeling is als volgt: Aeg erft de Pastorye landen, in 1718 door haar grootvader Jelle Jurjens met stemrecht van de Provincie gekocht. Dit is het stuk land van 6 pm (pondemaat) naast de Hervormde kerk in Woudsend. Ze krijgt verder een perceel ten zuiden van Woudsend. Sietse Harings Nauta en het weeskind Haring Oebles krijgen: ieder een zesde part, samen eenderde part ofwel 47 pond (=pondemaat, pm) binnen en 15 pond buitenland uit de Zuidelijkste landen van de plaats, thans erbij Jelle Harings Nauta in gebruik, alles naast en aan elkaar gelegen (op de oostoever van de Ee bij Woudsend). 29

30 Jelle, Lolle en Dooitze krijgen:.. ieder 1/3e deel van de landen hiervan benoorden tot Jurjen Reinders Soethout s 12 ponden en anderer lieden lande. WOUDS END Op de kadasterkaart (van 1832) liggen in de cirkel het noordelijke oude huis en het zuidelijke nieuwe huis. De waarde van de twee huizen moet verrekend worden, net als de andere landen en watermolens. Het nieuwe huis, bewoond door Jelle Harings Nauta, wordt getaxeerd op fl 1.900,-, het oude huis op fl 1.700,-. De kleine of Kloosterlandmolen bewesten de Ee op fl 275,-, de grote molen aan de oostkant op fl 425,-, alles tezamen totaal fl 4.300,-, waarvan een ieder voor 1/6e part ofwel fl 716,- 13 stuivers en 5 1/3e penningen deel heeft. Er moet druk worden gerekend om te bepalen hoeveel iedereen nog krijgt of moet bijbetalen. Bij voorbeeld: Sietse Harings en Haring Oebles moeten fl 716,- 13 stuivers en 5 1/3 penningen bijbetalen; Jelle, Lolle en Dooitze, die het oude huis (nu door Sietse bewoond) krijgen, hebben recht op fl 195,- ; Aag Harings krijgt dan nog fl 441,- 15 stuivers en 5 1/3 penningen. Er zijn nog meer en verder uitgewerkte bepalingen: de grote molen wordt onderhouden door 2/5 en 3/5 naar rato; het malen zal moeten geschieden door de bewoners van het oude huis, dat wordt dus Jelle Harings Nauta. Hij krijgt daar jaarlijks fl 38,- voor. Jelle betaalt zijn broers ieder jaar fl 130,- huur, etc. Zie voor de integrale tekst de originele akte van scheidingen in het hoofdstuk van Haring Jelles Nauta. TEROELE De akte wordt op 27 maart 1793 door de erven en curatoren ondertekend. Lolle Harings tekent met een zwierig handschrift : L. H. Nauta. (zie onder rechts midden) Hij is dus thuis op 27 maart

31 Handtekeningen onder de acte van scheidingen Lolle maakt zich daarna klaar om weer naar zee te vertrekken. Hij verkrijgt een zeebrief uit Stavoren op 17 april, vervolgens gaat hij naar Amsterdam. De datum van vertrek hebben we niet gevonden, feit is wel dat hij volgens de registers de Sont op 31 juli passeert ( van Amsterdam naar de Oostzee ). De haven wordt niet aangeduid. Zijn ballastlading bestaan deze keer uit 250 dakpannen (tag steen). De Sont bij Helsingør 31

32 Het wachten is tot hij zich weer meldt in Helsingør. Hij komt uit Riga. Sontpassage terug 15 september 1793 De lading bestaat uit diverse houtwaren, balken, sparren, duigen en daarbij een partij hennep. De bestemming is Amsterdam. De thuisreis moet in konvooi plaats vinden. Dat duurt veel langer dan als men op eigen gelegenheid kan varen, om te verzamelen, op te formeren en gezamenlijk terug te varen. De Ommelander Courant van 11 oktober meldt dat 37 schepen onder Hollandsch Convooy op 29 september op weg zijn gegaan. De aankomst in t Vlie bij Terschelling valt op 20 oktober. De trage opmars was te verwachten met een formatie van zoveel schepen bij elkaar. Twee dagen later is Lolle in Amsterdam. Als de lading gelost is, is het medio november. Gaat hij nu naar huis, of weer op reis? We denken dat hij thuis een rustperiode houdt. Er zijn van hem geen vaardocumenten gevonden, geen Sontdoorvaarten in het verdere najaar en winter in de registers genoteerd. Hij komt dit najaar ook niet meer voor als vertrekkend of arriverend schip in de Zee-tydingen van de kranten. Ook hebben we in Amsterdam geen betaling gevonden voor de Galjootsgelden voor voorgaande reis (juli-november) naar Riga. Maar, zoals gezegd, dat archief is verre van compleet Op 2 maart 1794 treffen we Lolle Harings weer aan in Amsterdam. In de administratie van de Galjootsgelden zien we dat hij op die datum zijn belasting voor een Riga-reis (van het afgelopen jaar) betaalt. Vervolgens staan de voorbereidingen voor een nieuw vaarjaar op stapel. Een notarieel vrachtcontract ontbreekt, maar de Rotterdamsche Courant van 1 april 32

33 vermeldt dat hij uit Texel in zee is gezeild, na de Oostzee. Op 11 april 1794 arriveert Lolle met de Juffrouw Wytske in Helsingør om voor de Sontpassage te betalen. Hij is onderweg van Amsterdam naar de Oostzee, er wordt geen specifieke haven vermeld. Op 28 juni, ongeveer 7 weken later, komt hij terug en meldt zich weer bij de ambtenaren om de doorvaarttol te betalen. 28 juni 1794 Hij is in Riga geweest. Hij neemt een lading hennep, potas en weedas, en eikenhouten planken (wagenschot) mee terug. Op weg naar Amsterdam. Met een voorspoedige reis komt hij op 11 juli 1794 weer in Holland terug. De aankomst wordt op 15 juli gemeld in drie kranten (RCrt, ACrt, OHCrt). Er wordt geschreven dat L.H. Nauta met 5 schepen arriveert uit Riga. Er is nog voldoende tijd voor een tweede reis in Maar we raken na juli 1794 het zee-spoor van Lolle Harings bijster. We vinden in het najaar geen enkele Sonttol-registratie, geen contracten, geen betaling van Galjootsgelden en ook geen hits meer in de Zee-tydingen van de kranten. Je zou kunnen concluderen dat hij niet meer gevaren heeft in de rest van dit jaar, maar Lolle Harings is niet geheel vrij in zijn bewegingen. Er zijn ook anderen die een stem in het kapittel hebben. Boekhouder Wieger Annes Visser en de aandeelhouders willen vast goede omzet- en winstcijfers voor de waarde van de parten in de Wytske zien. En gezien de inzet en werklust die Lolle sinds 1791 in maandenlange reizen tentoonspreidt, past het ook niet bij het karakterbeeld dat we van hem hebben. Zou hij misschien op gezette tijden een vervanger, een zetschipper inzetten? Zonder naam wordt het lastig zoeken, en de naam van het schip wordt niet altijd vermeld. 33

34 We denken dat Lolle in het najaar thuis is. In ieder geval raakt Yes rondom oktober 1794 zwanger van een tweede zoon, hij zal geboren worden op 10 juli 1795 en gaat Sietse Lolles Nauta heten. Als Lolle na juli 1794 op reis is geweest, kan dat niet van lange duur geweest zijn, maximaal 2 a 3 maanden. Dat is niet normaal genoeg voor een retour naar de Oostzee of Bordeaux, wel voor een reis naar De Kleine Oost of Noorwegen. 1794/95 Het is een zeer strenge winter. Franse legers vallen Nederland binnen over bevroren rivieren; de uitgeweken patriotten keren terug onder leiding van Daendels; Oprichting van de Bataafsche Republiek; Oprichting van gewapende burgercorpsen, ook in Woudsend Ook in het voorjaar van 1795 treffen we nergens Lolle Harings als kapitein op zijn kofschip Wytske aan. Uit de annalen weten we dat de winter van 1794/95 buitengewoon streng is. Volgens de Amsterdamsche Zee-tydingen bevindt Texel zich in januari 1795 volledig in het ijs. Tot de derde week van maart, twee maanden later, is scheepvaart van en naar de havens van de Republiek niet of zeer beperkt mogelijk. Veel zeilende vrachtschepen, van het formaat kof- en smakschip, die proberen zich een weg door het ijs te banen, zijn niet sterk genoeg om de krachten van het ijs te weerstaan. Met schade aan en lekkage in het schip tot gevolg. Pas in april wordt er weer in grotere getale door t Vlie en Texelstroom gevaren. (Ook de commissaris van Nederland bij de Sont te Helsingør, de heer J. J. van Aller meldt in een rapportage aan de Staten-Generaal dat de Sont in deze winter door ijsgang slecht bevaarbaar is.) Van Lolle Harings weten we helemaal niets tot 10 juli, de geboortedag van zijn zoon Sietse Lolles. Geen enkele aanwijzing voor een voorjaarsreis. Sietse wordt op 19 juli gedoopt. Hij wordt later koopman en waagmeester en zal 71 jaar oud worden. We denken dat Lolle bij de doop aanwezig is. VERKOOP VAN WYTSKE Hij treft kort daarop voorbereidingen om zijn kofschip in Amsterdam te koop aan te bieden in meerdere kranten. De veilingdatum is 24 augustus en de 34

35 verkoop wordt uitgevoerd door tussenkomst van makelaar de Witte en de firma Coopman, de Witte en Lenaers (aandeelhouder in de het schip) in Amsterdam. In de aankondiging van de verkoop wordt het schip als volgt aangeprezen. Het betreft:. een Extra-ordinary Welbezeijlt Koffeschip, genaamd Juffr. Wietske Tromp van Visser, gevoerd bij schipper Lolle Harings Nauta, in t jaar 1791 nieuw uitgehaald. Lang over de steven 100 voet Wijd bij de eerste balk voor t groot luik binnen zijn huid 23 voet Hol in t ruim bij de eerste balk op zijn uitwatering 11 voet 2 duim Alle Amsterdamse voeten, met alle toebehoren, tegenwoordig aan de Werf het Witte Kruis op Kattenburg leggende met anker, touwen, zeilen enz. Met cajuitsgoed, stuurmansgoed, koksgoed, bootsmansgoed. Het gehele lastgoed 1795 voor rekening van de koper; daar zal geen bijlbrief bij geleverd worden Verkopinge in t Nieuwezijds Heere Logement op de Haarlemmerdijk, maandag 24 augustus 1795, s avonds 6 uren (1 Amsterdamse voet is 0, m en onderverdeeld in 11 Amsterdamse duimen); De werf Het Witte Kruis bevindt zich (op korte afstand) ten noordoosten van het huidige Scheepvaartmuseum. Het is de meest zuidelijke en westelijke scheepswerf aan de Kattenburgergracht. Samen met de naastgelegen werf De Olijphant is het eigendom van de familie Meijjes, die afkomstig zijn uit Woudsend. 35

36 In de jaren 50 en 60 van de 20 e eeuw is de voorlangs lopende Klijne Kattenburgerstraat afgebroken en gesloopt. Er is daarna een nieuwbouwwijk voor in de plaats gekomen. in de rode cirkel het huidige Scheepvaartmuseum, in de gele de werven Het Witte Kruis en De Olijphant. In het Burgemeestersarchief (GAA) bevindt zich verkoopaankondiging: 36

37 De inventarislijst is zeer informatief over Touwen, Zeylen en diverse goederen. Het toont de touwen, een ongebruikt zwaar touw met aan beide zijden hondeenden, een tuitouw, een paardelijn, een jaagtros en een oud touw. Daarna de Zeylen, hun plaats en functie, en hun mate van slijtage ( halfsleeten ) en ouderdom. Er zijn 2 stagfokken, een stormfok, 2 topzeilen, een stormbezaan, een breefok, 4 kluivers, 3 jagers een bramzeil, 1 onder- en 1 bovenlijzeil, 1 driehoek boven de breefok, 1 zijl, een fok en een kluiver voor de Boot (sloep) en een schuilzeil. 37

38 En nog meer inventaris: Tot het koksgoed behoort ook een doofpot met een deksel! 38

39 Het is uit de annonce duidelijk dat de Wytske ter bezichtiging afgemeerd ligt op de werf Het Witte Kruis te Kattenburg in Amsterdam-oost. En Lolle Harings zal daar aanwezig zijn geweest om het schip tijdig gereed te maken voor de verkoop en om aan aspirant-kopers uitleg te kunnen geven over de conditie van schip, tuig en inboedel. Het schip wordt gekocht door Sietse Piebes de Jong, die wij al kennen als oudgrootschipper uit Woudsend en natuurlijk als schoonvader van schipper Lolle Harings. Sietse Piebes betaalt het bedrag van fl ,- voor de aankoop van het kofschip en wordt de nieuwe boekhouder van het schip. Met het afscheid van Wieger Annes Visser, vervalt ook de naam Wytske voor het schip. De nieuwe naam wordt De Vriendschap, het wordt later op diverse manieren geschreven, tot en met de meer Duits aandoende schrijfwijze Die Vruijndschaft, Die Vrundschaft en Die Freundschaft, met name nadat het schip onder Deense vlag vaart. 39

40 Daarmee wordt het volgen van Lolle en zijn schip er niet gemakkelijker op. Er was steeds maar één schip op de Noordzee, Oostzee en Atlantische oceaan met de naam Juffrouw Wytske Tromp van Visser, dan was het klip en klaar dat het over Lolle s schip ging. Daarentegen varen er in de 18 e en 19 e eeuw tientallen, misschien wel honderd schepen op zee met de naam De Vriendschap of Die Freundschaft. De herkenbaarheid en traceerbaarheid verdwijnt daarmee aanzienlijk. (Ook scheepsnamen als de Vrede, de Eendragt, de Hoop en De Liefde komen bovengemiddeld vaak voor en zijn daarom niet gemakkelijk te determineren.) Als het papierwerk van de overdracht in augustus klaar is, kan er weer gevaren worden. Maar Lolle Harings De Vriendschap zien we nergens dit jaar op zee. Weer geen krantenbericht, Sonttol-registratie, Galjootsgelden en monsterrol te vinden. Niets. Op 6 oktober 1795 worden nog wat kleine posten in het rekening Courant boek van Wieger Annes Visser betaald. Het betreft onder andere het beslaan van blokken, nog uit 1792, 1793 en Over de Deense Sonttol-registers over 1795: in tegenstelling tot voorgaande jaren worden er in 1795 bijna geen Hollandse schepen (in ieder geval onder Hollandse vlag en identiteit) opgetekend, die door de Sont varen. De bezetting door de Fransen, gepaard gaande aan de oprichting van de Bataafse Republiek, zal een factor zijn. Veel schippers zijn uitgeweken naar een andere vlaggenstaat. Ook commissaris J.J. van Aller uit Helsingør meldt in januari 1796 aan de Staten- 40

41 Generaal dat er maar een beperkt aantal Hollandse schepen door de Sont is gevaren. Hij bedoelt dan waarschijnlijk Hollandse schepen onder Hollandse vlag. EVEN TERUG NAAR WOUDSEND In 1795 wordt er in het kader van de Franse bezetting en de vernieuwingsprocessen een Nationale conventie (Nationale Vergadering, tussen mei '95 en februari '96) uitgeschreven. Doel is om de staatsvorm te moderniseren en te centraliseren, met Amsterdam als hoofdstad. Leiders van de Bataafse Republiek willen o.a. een nieuwe grondwet ontwerpen en de autonomie van de provincies verkleinen. Mannen in het bezit van grond of landerijen, de zgn. grondstemmers, mogen zich uitspreken. Op 11 november is de stemming in Wymbritseradeel. Lolle en zijn broer Dooitse Harings Nauta staan op de lijst van stemgerechtigden in Woudsend. Je kunt op de stemming voor of tegen de vernieuwingsplannen.stemmen. Na de stemming blijkt dat er in Woudsend relatief veel voor-stemmers zijn. In andere Grietenijen wordt overwegend tegen gestemd. Voor Friesland is het overdragen van de macht aan Den Haag een gevoelige zaak, onder andere strijdig met heersende gevoelens van de Vrije Fries. Dooitse is voor, Lolle stemt tegen (hij is één van de 14). Uit de aanwezigheid van Lolle Harings bij de stemming volgt dat een eventuele najaarsreis van hem met De Vriendschap na de transactie in Amsterdam met Sietse Piebes de Jong niet langer dan twee maanden geduurd kan hebben In 1796 wonen Lolle en Yes volgens het Reeelkohier nog steeds in het door (schoon-)vader Sietse Piebes de Jong in 1793 gekochte huis in de Voorstraat van Woudsend met nummer

42 MONSTERROL In januari 1796 staat Lolle Harings en zijn bemanning op een monsterrol vermeld, zie onder. Er staat in, dat hij onder Deense vlag vaart. Het blijkt dat Lolle zich heeft laten inschrijven in Altona, gelegen aan de noordoever van de Elbe bij Hamburg. Altona en Sleeswijk-Holstein behoorden tot 1866 tot het koninkrijk Denemarken en de Elbe vormde de grensrivier. Altona stadskaart uit 1803 Vele Hollandse schippers gaan de vlag van een andere staat voeren. De Hollandse vlag wordt na de Franse inval door de Engelsen beschouwd als een vijandige vlag. Door een neutrale vlag te voeren is de kans groter, dat men op zee ongemoeid wordt gelaten. De monsterrol is bij de Woudsender schippers in de tweede helft van de 18 e eeuw in zwang geraakt. Het document bevat o.a. namen van de aangemonsterde mannen van het schip. Daarmee is duidelijk, wie tegen betaling deel uitmaakt van de bemanning en rechtmatig op het schip werkzaamheden mag verrichten. Naast de naam van het schip, de namen van de bemanning (en soms hun adres cq plaats van herkomst) staat er aanvullende informatie op, de bestemming van het schip, de salarissen en de rechten en plichten etc. Onderstaande monsterrol is de eerste, die we aantreffen van kapitein Lolle Harings Nauta en zijn bemanning. Vanwege de Franse overheersing luidt de aanhef HEIL EN BROEDERSCHAP. Hij verkrijgt hem in Amsterdam, varend onder Deense vlag. 42

43 . Monster-Rolle deezer Steede met het Schip genaamd Die Vruijndschaft, Deense vlag daar Schipper op is Lolle Nouta of die door eenig voorval in deszelfs plaats mogt worden gesteld, om te varen van deeze Stad Op Aventuer waar de orders vallen van den Captijn Ten allen tijd en te zijlen ten keuse van den Captijn ende zoo weder te keeren voor deeze Stad, of eenige Havens deezer Landen 43

44 pagina 1 van de monsterrol pagina 2 44

45 Bemanning: (per 4 wkn) sturman Jacob Winssens v Altona Per Week 7 - fl 28,- kok Sijbrand Broersma v Altona b(or)g Boersma 5-10st fl 22,- Matroos Botte Jans v Tunningen B Simon Woudbeek 5 - fl 20,- Zijtze Bruinsma v Altona 5 - fl 20,- Lubbert Swart v Altona borg als voren 5 - fl 20,- Jonge Claas Hendriks v Brouns Buttel aan boord 1-15st fl 7,- 4st.. De monsterrollen bevatten een schat aan informatie, zeker als je van één schip of schipper een serie opvolgende rollen in tijd kunt vinden. Een belangrijke opmerking op de rol, is dat de kapitein (schipper) de baas is en dat de bemanning hem altijd moet volgen (lees: gehoorzamen), naar welke bestemming hij ook gaat zeilen. Artikel 5 gaat nog verder, dat spreekt over tucht en orde gehoorzaamheid en ontzag te bewyzen voor de Schipper en (eventueel) verdere Officieren en bevelen zonder teegen spreeken uit te voeren. Ook aan Dronkenschap, vechterij of brutaliteiten zal niemand zig schuldig moogen maaken, daar staat een boete op van fl 14,-. Artikel 4 vermeldt het rantsoen (voedsel) dat de schipper aan de mannen moet verstrekken, maar in de laatste zin staat fijntjes een ontsnappingsclausule ingebouwd, dat als de schipper en de stuurman het door omstandigheden nodig achten dat het rantsoen wel wat minder kan zijn een ieder, nevens hun, daarmeede te vreeden moeten zyn. Verderop worden arbeidsomstandigheden vermeld, onderaan staan de namen van de bemanningsleden en de verdiensten (per week en per vier weken). Nog even een observatie: de bemanningsleden hebben op de getoonde rol Nederlandse namen, maar zijn afkomstig uit (voormalige) Deense plaatsen als Altona en Brunsbüttel. Dat was deel van de geloofwaardigheid voor het voeren van de Deense vlag door Hollanders, maar of het waarheidsgetrouw was? Op bovenstaande monsterrol staat nog geen vastgestelde bestemming vermeld. Voor een nog onbekende bestemming is de term Op aventuer. Er is al wel een zeebrief en een plan, maar nog geen vrachtcontract. Het vertrek uit Amsterdam 45

46 wordt in drie Couranten vermeld, met als vertrekdatum 22 februari en de bestemming de Oostzee. De gemelde bestemming blijkt niet correct te zijn en wordt naderhand veranderd in Cadiz. Op 5 april wordt de aankomst in de OHCrt gemeld. De Vriendschap wordt in Spanje met 130 Lasten zout geladen. Drie kranten melden op 21 april dat het schip zeilgereed is en op weg zal gaan naar Coppenhagen. Interessant is wel, dat Lolle in deze reis voor het eerst lading direct naar de Oostzee transporteert en daarmee de stapelmarkt van Amsterdam overslaat, voorbijlandvaart genoemd. Op 15 mei 1796 komt Lolle Harings weer in beeld in de Sonttol-registers. Dat is een snelle overtocht geworden! Hij staat niet meer vermeld bij de verzameling Hollandse schepen, maar bij de Danske Skibe, met thuishaven Altona. 15 mei 1796 De GCrt weet op 30 mei te melden dat Lolle Nauta in Kopenhagen is aangekomen. Na het lossen van de lading gaat hij verder de Oostzee in, naar Dantzig. (Twee Zee-tydingen, in de OHCrt en de GCrt, vermelden op 14 juli zijn aankomst daar, de GCrt noemt hem deze keer Gerrit Lolle Nauta.) Op 7 juli vaart hij door de Sont naar Rotterdam met 118 Lasten rogge en zal daar medio of eind juli gearriveerd zijn. De reis heeft dan vijf maanden geduurd. 46

47 DE REIS NAAR BORDEAUX. Zodra hij in Rotterdam aankomt, moet er gelost, schoongemaakt en geladen worden. Vracht of ballastlading. Dat duurt een aantal weken. We vinden de vertrekdatum in de Rotterdamsche Courant van 1 september. Die meldt dat Lolle Harings op 30 augustus naar zee is gezeild, de bestemming is niet bij de redactie bekend, er staat daarvoor. (puntje puntje) ingevuld. Op 24 september arriveert Lolle met zijn schip in Bordeaux. De informatie komt uit een notariële scheepsverklaring (zie onder). De Goudasche Courant van 1 oktober vermeldt die informatie ook, zonder datum. Het scheepsverslag over de terugtocht is na terugkeer bij notaris J. Harmsen in Amsterdam opgemaakt, omdat er in slecht weer zoveel buiswater over het schip gekomen is, dat de lading mogelijk nat geworden is. En, mocht er schade zijn, dat het nooit de schuld van kapitein en bemanning kan zijn geweest, maar alleen door de stormen en hoge zeeën veroorzaakt is. Na aankomst in Bordeaux blijft Lolle Harings 10 weken achtereen, tot 6 december, afgemeerd liggen om te lossen en te laden. Dat is buitengewoon lang en weinig efficiënt, dat kost alleen maar geld. De reden voor deze 6 weken wordt niet genoemd. De terugvracht bestaat uit stukgoederen zoals wijn. (De ACrt meldt op 22 december dat Lolle gereed is voor vertrek uit Bordeaux.) Segment uit het verslag van de terugreis van Bordeaux bij notaris J. Harmsen DE TERUGREIS Het wordt een onrustige terugreis getuige het resumé uit het verslag : De reis terug wordt op 7 december 1796 aanvaard. Het kost ze drie dagen om vanaf Bordeaux de Gironde-monding te bereiken, dan komen ze in volle zee aan met een gunstige oostnoordoosten wind. Op 12 december worden vier Engelse 47

48 oorlogsschepen waargenomen. Een van hen zendt een sloep naar De Vriendschap en kapitein Lolle Harings moet zijn papieren tonen. Ze mogen verder. De wind staat nog steeds gunstig en ze varen snel door. s Avonds nemen ze het eiland Ouessant (ze noemen dit Heisand ) voor de kust van Bretagne bij Brest waar. De wind is nu hard uit het oosten en er komt veel buiswater over het schip. Op de 19 e december krijgen ze bij Beachy Head de befaamde krijtrotsen van Engeland in zicht. De wind is flauw uit het zuiden. Bij de nauwe doorvaart van de Shambles ( Singels ) worden ze weer door de Royal Navy gevisiteerd. Weer mogen ze verder. Op 24 december arriveren ze bij Camperduin en worden ze voor de derde maal door een Engels oorlogsschip aangehouden. Die houdt het verkeer naar het Nieuwediep (Den Helder) in de gaten. De Vriendschap krijgt weer toestemming om door te varen. Er komt een loods aan boord voor de veilige aanloop naar de rede van Texel, daar meert het kofschip af op eerste kerstdag De Goudasche Courant schrijft:.. op 25 december in Texel tegen de avond binnengekomen Lolle Nauta, de Vriendschap van Bourdeaux. (detail van) Nieuwe en zeer accuraate Zee-Caart van den HOLLANDSE WAL Strekkende van de Maas tot Texel opgenomen door JAN ROKUSZ DOUW ; Beschryvinge [...] door Agge Roskam Kool ; Te Amsterdam: [...] by JOANNES van KEULEN en ZOONEN [...] anno

49 De winter van 1796/97 is streng, de rede van Texel en de Zuiderzee zijn vanwege ijsgang lang niet bevaarbaar. Lolle Harings moet wachten tot 25 januari 1797, voordat de reis kan worden voortgezet. Op 29 januari arriveert De Freundschaft in Amsterdam, op 14 februari 1797 wordt het geciteerde scheepsverslag bij de notaris opgesteld. Weer een reis van circa 6 maanden, weliswaar is de duur dit maal erg beïnvloed door de 10 weken van afgemeerd liggen in Bordeaux. Lolle Harings is nu 12 maanden achtereen in touw DE REIS NAAR LISSABON Lolle Harings gaat niet uitrusten in Woudsend. De volgende zeereis staat reeds voor de deur. Er wordt op 4 maart een monsterrol opgemaakt met een andere bemanning dan die van de vorige reis, nu voor een vaartocht naar Lissabon. Interessant is het borgstaan voor aangebrachte bemanningsleden. Net een privé uitzendbureau voor zeelieden avant la lettre. We zien achter aan deze monsterrol twee bonnen bevestigd: Ik ondergeschreven bekennen borg te wesen voor twee mattroosen Jan De Vries en Jan Smit, beiden voor een maand gasi (gage, loon) Amsterdam Den 4 maart anno 1797 De wed Sierk Hannema En de tweede: Ik bekenne borg te weesen voor een Maand Geld voor de kok Jacob Jans Jan Janse Elles Zo wordt er ook nog aardig door anderen aan de zeelieden verdiend. 49

50 Lolle Harings kopieert het voorjaarsprogramma van 1796, een reis naar het zuiden en de vracht van daaruit direct transporteren naar de Oostzee. De OHCrt meldt de vertrekdatum van 23 maart op 1 april 1797, Lolle is in een konvooi van 13 schepen vertrokken naar Lissabon. De RCrt meldt op 13 mei de aankomst in Lissabon. Op 4 juli verschijnt Lolle Harings van Altona met zijn schip bij de Sont en wordt ingeschreven van Lissabon til Riga met een lading van 90 lasten zout. Inschrijving Sonttol-register 4 juli 1797 Op de 28 e augustus komt hij uit Riga door de Sont en wordt ingeschreven in het register met een gevarieerde lading, bestaande uit potas, hout (wagenschot), vlas, gerst en touwwerk. Van deze terugreis is ook bij notaris J. Harmsen een reisverslag gemaakt. Opnieuw vanwege mogelijke schade aan schip en lading als gevolg van de heftigheid van de elementen. Dat het een ruige en zware overtocht was, moge blijken uit de volgende verkorte weergave: In juli 1797 is de bemanning met Die Freundschaft in Riga aangekomen en nadat zij hun zout gelost hebben, begint zij op 28 juli met het innemen van een lading lijnzaad, tors en potasch. Op de 16 e augustus is de lading volgens de regels op zijn plaats gebracht. Het schip is in een goede, zeewaardige staat, gereed voor vertrek. Op de 17 e augustus vertrekt het schip met een zuidoostelijke wind naar zee. Dat is een gunstige windrichting, waarmee ze op de 28 e in de Sont arriveren. Na betaling van Sonttol gaat het verder noordwaarts. Op de 30 e varen ze om het rif van Schagen (= kaap Skagen, de noordpunt van het Deense Jutland). Dan wordt de te varen koers zuidwestelijk, maar er steekt op de 31 e augustus een halve storm op uit het westzuidwesten, Lolle Harings kiest ervoor om een oppertje te zoeken (te schuilen), de koers wordt naar het noorden verlegd in de richting van Noorwegen, waar ze s middags een loods van Blindzond (staat genoteerd als Blint sant op de Noorse kaart) aan boord nemen en daar binnen lopen. Ze wachten het verloop van het ruwe weer af en gaan op 3 september, met een loods, naar zee. 50

51 "De schoenerkoffen Monnikendam en Verwachting voor het zeegat van Texel".Aquarel van Jacob Spin ( ) Op de 4 e september komt de volgende storm langs, die op de 5 e nog sterker aanwakkert. Ze krijgen nu veel water over en er moet steeds gepompt worden om het water uit het schip te krijgen. Op de 6 e wordt het weer wat handzamer, tot de 9 e, dan volgt er weer een storm in de voormiddagwacht, waarop we de zeilen minderden en s namiddags om 2 uur over bakboord halsden (gijpten) en Zuidwest konden liggen. Vervolgens wordt het echt bar en boos weer. Er barst een vliegende storm los en om vier uur breekt de ijzeren luiwagen van de bezaanschoot aan stukken ; Het schip krijgt veel slagzij en er slaat zoveel zeewater over het dek, dat de mannen niet langer los op het dek kunnen staan, maar zich met een haak aan de boot moeten vastmaken om veilig te kunnen blijven pompen; waarna ze om zes uur den stormkluiffok neerhaalden en voor hun stormbazaan lagen te drijven. Op de 10 e is het ergste voorbij en wordt het weer wat beter, doch de 11 e komt er weer een storm uit het zuidoosten, die s middags bedaart. Op de 12 e en de 13 e is het afwisselend storm en rustiger weer. Zo gaat het af en aan tot de 16 e, dan zien ze in de voormiddagwacht de Brandaris van Terschelling ten zuidzuidwesten naar schatting op 1 Duijtsche mijl ( = 4 Nautische mijlen = ongeveer 7,4 km). Dan zouden ze weldra t Vlie (het vaarwater tussen Vlieland en Terschelling en daar ten zuiden van) moeten kunnen bezeilen, maar het zit tegen, het weer is te 51

52 slecht om naar binnen te varen, ze blijven nog 3 dagen tegen de elementen strijdend op zee tot ze op de 19 e een loods aan boord nemen om t Vlie in te varen, via t Stortemelk of Holle Poort. Aanloop naar t Vlie anno 1780 De 19 e s middags lukt het om op de rede van t Vlie te komen en gaan ze voor anker. Ze zijn meer dan drie weken ingespannen in touw geweest om vanaf de Sont hier te arriveren. Het is tijd om bij te komen van al het slechte weer. En te drogen. Na drie dagen, op de 22 e, hijsen ze weer de zeilen. Dan gaat het voorspoedig en op de 24 e komen ze in Amsterdam aan en wordt de lading gelost. De aankomst staat op 26 september in de krant (ACrt en OHCrt). In het reisverslag verklaren ze bij notaris Harmsen dat hun zeemanschap, de conditie van het schip en hun toewijding prima waren, dat de Tors niet gelegen heeft in het lijnzaad, bij de pompen of op onbehoorlijke plaatsen en dat, indien mocht blijken dat er schade aan schip of lading is ontstaan, dit alleen te wijten is aan het slechte weer. Dit alles naar waarheid geput uit het journaal, bijgehouden door de stuurman. Vastgesteld en getekend op 10 oktober 1797 door Anne Arjens, Jan Jentjes, Jan de Reusz en Lolle Nouta. 52

53 handtekeningen onder het Riga-reisverslag De reis heeft ruim 6 maanden geduurd. Het weerzien met Yes leidt tot een volgende zwangerschap. PLANNEN VOOR ROME De hereniging is van korte Civitavecchia in 1795 duur. Er staat namelijk nog een reis op stapel. Lolle Nauta heeft zeer ambitieuze plannen en bereidt een buitengewoon lange vaartocht voor. Het moet voor hem als kapitein de verste en langste reis ooit worden. Zijn bestemming wordt Civitavecchia in Italië, de haven op 75 kilometer ten noordwesten van Rome! Lolle Harings is in de afgelopen jaren tot Cadiz en Lissabon gekomen, maar tot Rome is het nog een heel eind verder varen. Voor de totale reis moet hij misschien wel 6 maanden tot een jaar afwezigheid hebben berekend. Langs de Franse, Portugese en 53

54 Spaanse Atlantische kust tot aan de straat van Gibraltar, dan de Middellandse zee in langs Oost-Spanje en via de Balearen en Zuid-Corsica naar Italië? Heen in het winterse regen- en windseizoen. En dan weer langs dezelfde route terug? Zijn vaarplan hebben we niet gevonden. Ook zijn bevrachtingcontract niet. Het laden van de diverse goederen begint op 27 november. Op 9 december staat het vertrek van Die Freundschaft gepland, maar dan wordt de reis geannuleerd. Door de politieke situatie in Europa en de vermeende onveiligheid op zee krijgt de cargadoor, de firma Coopman, de Wit en Lenaers, het kofschip niet gevuld met voldoende vracht. Het kan financieel niet uit om de reis te maken en wordt daarom afgeblazen. Er wordt door het annuleren van de reis door diverse partijen schade geleden. Bij het Committee van Justitie tot de zake van assurantie en averijen der stad Amsterdam wordt een verklaring opgesteld, die precies aangeeft hoe de schade onder schipper, cargadoor en opdrachtgevers hoofdelijk moet worden verdeeld. Voor Lolle is de waarde van het kofschip een input voor de berekening. Als officiële reden voor het niet-doorgaan wordt vermeld:.. dat het schip. door de critique omstandigheden onvolladen was gebleven, zodat het schip niet kon vertrekken en omdat de critique omstandigheden vermeerderden naardien de Engelsen, die van hier uitgaande schepen, hoezeer neutraal zijnde, namen en opbragten, is de schipper tot voorkoming van dien en mitsdien ten besten en behoud van schip en lading met de aflader geconvenieerd om de aangevangen reise te staken. Zoals dan ook is geschied en dus vervolgens de goederen weer ontlost en aan de aflader teruggegeven. De onderstreepte uitdrukking ten besten en behoud komt in een dergelijke verklaring altijd voor als beweegreden voor de beslissing en om een mogelijke gunstige afwikkeling van de schade te verkrijgen! (De schadeverdeling zal pas 2 jaar later, op 13 december 1799 definitief vastgesteld worden.) Ietwat laat betaalt Lolle Harings Nauta op 2 december de Galjootsgelden, die hij nog verschuldigd is van de reis Amsterdam (Lissabon) Riga Amsterdam. 54

55 Detail van het Register van Galjootsgelden, 2 december Nu ziet december 1797 en de winter en voorjaar van 1798 er voor Lolle Harings Nauta plotseling heel anders uit. Door het wegvallen van de reis naar Rome en het invallende winterseizoen, komt er waarschijnlijk tijd vrij om naar huis te gaan. We weten niets over Lolle s nieuwe voorjaarsprogramma van We lezen later (in 1800) dat zijn kofschip Die Freundschaft in 1798 o.a. een nieuwe scheepshuid en en een nieuw roer krijgt, maar niet in welke maanden dat plaatsvindt en hoe lang dat duurt. En of dit in de onverwachte stilligperiode is bedacht of dat het een reeds geplande onderhoudsbeurt betreft, die naar voren geschoven is. We zijn het maritieme spoor van Lolle weer eens bijster, geen contracten, Zeetydingen, Sontdoorvaarten, niets, het gehele jaar 1798 hebben we geen aanwijzing. En dat zet zich voort in 1799 en (De oplossing van dit raadsel zal pas duidelijk worden bij de verkoop van De Vrundschaft in september 1800.) Op 29 juli wordt dochter Trijntje 1798 geboren. Op 19 augustus wordt zij in Woudsend gedoopt. Vader Lolle is getuige. Hij is dus thuis! Trijntje zal op jonge leeftijd overlijden, vóór juli Op 2 december 1798 sterft Lolle Harings tante Ytje Jelles Nauta op 81-jarige leeftijd, thuis op haar boerderij te Ypecolsga. Dat brengt allerlei nieuwe ontwikkelingen met zich mee, aangezien Ytje kinderloos is gebleven en Lolle Harings door haar als erfgenaam is aangewezen. Of hij nu deel- of enig erfgenaam is, daar zijn wat verwikkelingen over. Duidelijk is wel, dat Lolle alles in het werk stelt om te voorkomen dat Rein Hylkes, weduwnaar van Ytje, een bovenmatig deel van de boedel naar zich toe trekt. Lolle is in Amsterdam als hij van het overlijden hoort. Hij laat daar bij notaris Baum op 6 december een schriftelijke verklaring opstellen, waarin hij Sietse Piebes de Jong machtigt om zijn zaken betreffende de erfenis te behartigen, 55

56 . ter zake van inventarisatie, reddering en liquidatie, in ontvangst nemen, administreren enz, alles samen met de mede-erfgenamen. Ook is zijn schoonvader gemachtigd om voor hem op te treden in eventuele processen. De messen worden geslepen In januari 1799 besluit Lolle om meer gedegen rechtskundige hulp in te huren. Hij neemt de gerenommeerde jurist Mr. Lollius Adema uit Sneek in de arm als zijn zaakgelastigde. Mr. Adema studeerde in 1757 rechten aan de universiteit van Franeker, wordt in 1763 advocaat aan het Hof van Friesland en is van 1778 tot 1788 grietenijsecretaris van Wymbritseradeel geweest. Hij is 61 jaar oud als hij voor Lolle gaat werken. Hij meldt op 28 januari aan de grietenij ten behoeve van de afwikkeling van het Collateraal, dat Lolle Harings Nauta erfgenaam is van Ytje Jelles. (collaterale successie = successie op een erfenis die op een (familie-)zijtak overgaat) Lolle s verstandhouding met weduwnaar Rein Hylkes is zacht gezegd niet optimaal. Op 5 februari 1799 eist Lolle Harings op een regtdag, dat Rein Hylkes niets uit de inboedel weg mag halen. Lolle Harings is waarschijnlijk ter plaatse aanwezig bij deze zaak, te meer daar zal blijken dat in deze periode zijn dochter Yes wordt verwekt (geboren 12 november 1799). Er wordt voorlopig niet gevaren. Op 24 februari is de inventaris van de boedel opgemaakt en doet Mr. Adema aangifte ter vaststelling van het Collateraal. Op 3 maart 1799 wijst Rein Hylkes bij testament Hylke Andries aan als zijn erfgenaam. Tot executeur worden de heren W.A. Visser te Woudsend, Albartus Telting uit Sneek en Abraham Witteveen uit Heerenveen benoemd. Ytje Jelles blijkt bij haar overlijden aandeelhouder te zijn in het kofschip van Lolle Harings, het betreft een eigendomspart ( uitdeelinge ) ter grootte van 2/32e. Voor haar boedelinventaris moet de waarde van dit bezit worden uitgedrukt in guldens. Op 8 maart vindt de waardebepaling plaats bij notaris mr. Cornelis Willem Decker te Amsterdam. Lolle Harings wordt vertegenwoordigd door de 56

57 koopman Volkert Hendricks, wonende alhier en zijnde van competenten ouderdom. Hendricks verklaart dat:..de uitdelingen aan de rederij te zamen komen te beloopen eene somma van fl ,-, makend also voor het 1/16e part hetwelk heeft toegekomen aan wijlen Ytje Jelles Nauta, eerst weduwe van Lolle Sijmens de Boer dog hertrouwd met Reijn Hylkes, een somma van f 1.050,-. Op 13 maart blijkt uit: Aangegeven de boedel van Ytje Jelles Nauta overleden te Ypecolsga den 2 december 1798 en de 28 februari 1799 ter secretarie aangegeven door Mr. Lollius Adama als procuratie hebbend van Lolle Harings Nauta te Amsterdam zijnd executeur testamentair erfgenaam, dat mr. Adema optreedt als gevolmachtigde van erfgenaam Lolle Harings Nauta. Rein Hylkes heeft zijn testament niet zonder reden opgesteld. Hij overlijdt op 5 april 1799 en heeft zijn naderende einde mogelijk zien aankomen. Dat verandert de situatie aanzienlijk. De bovengenoemde curatoren van Rein Hylkes gaan nu zorgen voor de belangen van Hylke Andries om op te treden bij de scheiding, zolang de geschillen tussen deze boedel en Lolle Harings Nauta, alsmede verdere erfgenamen van wijlen zijn (Rein s) huisvrouw Ytje Jelles niet zijn vereffend. Op 20 april verschijnt in de Leeuwarder Courant de volgende aankondiging: Lolle Harings zal dit samen met (de curatoren van) Hylke Andries zo geregeld hebben. Op 2 augustus doen de curatoren aangifte van de inventaris voor Hylke s deel van de boedel. Opmerkelijk is wel dat nu als overlijdensdatum van Rein Hylkes 3 mei 1799 wordt genoemd, dat moet ten rechte 5 april zijn. 57

58 Het is de vraag of Lolle Harings in dit jaar 1799 nog tijd gevonden heeft om met zijn kofschip te varen. We hebben van hem wederom geen Zee-tydingen, contracten, inschrijvingen in de Sonttol-registers, Galjootsgelden-afdracht en dergelijke aangetroffen. Op 12 november wordt dochter Yes Lolles Nauta geboren, zij wordt op 24 november gedoopt. Ook Yes zal jong overlijden. AFWIKKELING VAN DE GEANNULEERDE REIS NAAR CIVITAVECCHIA Op 13 december 1799 wordt de schadezaak over de in december 1797 afgelaste reis van Lolle Harings Nauta naar Civitavecchia (Rome) door de Commissie van Assurantiën en Avarije afgewikkeld. De schade wordt verdeeld naar evenredigheid van de waarde van schip en lading. Voor de waarde van De Freundschaft geldt een bedrag van Cg ,- en dat is aan de zuinige kant geschat! Gezien bij het Commitee van Justitie tot den zaake der assurantiën en avarije der Stadt Amsterdam.. Concerneerende t schip Die Freundschaft Schipper Lolle Nauta 58

59 waarbij in substantie blijkende dat het gemelde schip werkende in vereischte staat alhier is beladen geworden met diverse goederen op de 29 e Nov omme daarmede op 9 dec daaraan volgende te vertrekken naar Civitavecchia, doch door de critique omstandigheden onvolladen was gebleven, zodat het schip niet kon vertrekken en terwijl de critique omstandigheden vermeerderden naardien de Engelsen, de van hier uijtgaande scheepen, hoezeer neutraal zijnde, namen en opbragten is de schipper tot voorkoming van dien en mitsdien ten besten en behoud van schip en lading met de aflader geconvenieerd omme de aangevangen reise te staken. Zoals dan ook is geschied en dienvolgens de goederen weder ontlost en aan de aflader teruggegeven. Alles bredelijk blijkende bij de voorz. verklaring en verder geproduceerd documenten Hiernevens een rekening door Coopman de Wit en Lenaerts, per proc van de schipper ondertekent vervattende de extra kosten ter zake voorz. geleden ende gedaan, bedragende f Wordende hierbij nog gevoegd 6 rekeningen door de navolgende ondertekend de extra kosten gevallen op het laden en weder ontlossen van hunne goederen in en uijt het gemelde schip 1. die van M. Barbarella f van Guanti Basser f

60 3. van Brentano f van J. Bogaard f van Gebr Belongaro f van Feytse Feytses van Hall f Welke voorsz: Coopman de Wit & Lenaerts qq in alle de daaraan volgende verzogten dat als of bij wijse van Avarie Grosse over t Schip en Ingeladenen goederen zoude mogen werden verdeelt. Exhibeerende ten dien eijnde de Inladers hunne Cedullen inhoudende de qualiteijt, quantiteijt en den waardije van d ingeladen goederen waarbij gevoegt word de taxatie van t schip als volgt. Dit willend verladers omslag over de hele vracht. Specificatie vracht ( niet volledig) M. Barbarella, een aantal kisten tabak ca f ,- Feytse Feytses van Hall, leer suiker en tabak ca f ,- Brentano Zemenza f 1.400,- Guarta Basser, lood, teer, tabak f 3.000,- J. W. Bogaard en Comp., papier, verf f 1.000,- Gebr Belongaro tabak f 7.500,- Schip f ,- f ,- Omme nu te koomen tot het afmaken van dese Avarie Grosse heeft het Committee van justitie Commissarissen de posten in de rekening van Coopman, de Wit & Lenaerts qq onderteekend eerstelijk geexamineert, en daarvan geapprobeert f , hebbende van de post van f maar f en van f maar f geapprobeert.. Het vervolg van het document behandelt de berekening van ieders schade en kosten. 60

61 eindblad van de Avarije Grosse 61

62 1800 HET COLLATERAAL Op 8 januari 1800 ondertekent Lolle Harings de verbeterde versie van de inventaris van 24 december 1799 van de boedel van wijlen Ytje Jelles Nauta. Inventaris in Cas van Collateraal van de Nalatenschap van Ytje Jelles Nauta zijnde geweest een Wed van Lolle Sijmens de Boer te Ypecolsga en aldaar overleden den 2 December 1798 Geregist: 10 Dec 1799 Extract verzonden 13 Jan 1800 Copia Authentica Op heden den 8 Jan 1800 heeft Pro Patria Lolle Nauta dezen inventaris met Inventaris in cas van Collateraal van de Solemneel Eeden bevestigd, in nalatenschap van Ytje Jelles Nauta zijnde Plaats van het vorigen inventaris geweest een weduwe van Lolle Sijmens welke den 24 December 1799 was de Boer te Ypecolsga en aldaar overleden overrgelegt, dog niet voor goed den 2 December 1798 gedaan vermits te zelve niet na Land Placaat was ingestelt Overgeleevert Aan de Raad der Gemeente van In kennisse van ons Commissaris Wymbritseradeel en Secretaris Door (was getekent) Gerrit Jelles Lolle Harings nauta Groot Schipper Paulus Cornelis Scheltema als eenig Testamentaire Erfgenaam van den overleedene Accordeert om te voldoen aan de Collaterale Paulus Cornelis Scheltema Successien volgens Placaat van den 15 maart etc. 62

63 In de vervolgtekst staat een opsomming van Ytje haar bezittingen, onder andere: 1 e een huis met nr. 142, dat verhuurd is aan Sietse Piebes de Jong ; 2 e een huis ( 3 camers ) met nr. 143 aan Frans Bartels verhuurd; 3 e de boerderij van Ytje te Ypecolsga (kohier nr. 15) met landerijen. Verder bevat het opbrengsten uit boedelverkoop, uitstaande schulden, contant geld, kosten van overlijden en begraven ( costen van de Dode hand ) en successierechten. Er is nog een dispuut over het erven van de Zathe nr. 15 te Ypecolsga en bijbehorende landen (ter grootte van 110 pondemaat), de mede-erfgenamen zijn niet akkoord. Lolle Harings gaat pas de collaterale successie betalen, als deze kwestie is opgelost. We kunnen wel vaststellen, dat Lolle Harings door deze erfenis een welvarend man wordt. Hij is nu 35 jaar oud. Op 26 maart wordt nog een veranderde inventarisversie van de nalatenschap van Ytje Jelles ten behoeve van het collateraal ingediend bij de Raad van de Gemeente Wymbritseradeel. De belangrijkste wijziging betreft de boerderij van Ytje Jelles in Ypecolsga. Er wordt gemeld, dat Lolle Harings voor 7/16 e deel eigenaar wordt van de Zathe en landen van zijn tante in plaats van de vorige 100% Lolle tekent voor de nieuwe versie, ook op 26 maart. 63

64 VERKOOP VAN DE VRIENDSCHAP IN 1800 De affiche van de makelaar Jan Hendrik de Witt te Amsterdam toont dat het kofschip De Vriendschaft, waarvan Lolle Nauta kapitein is, op 1 september 1800 te Amsterdam opnieuw te koop staat. Verkoopaffiche makelaar Jan Hendrik de Witt 1800 De affiche lijkt in grote lijnen op die van de verkoop van De tekst maakt een aantal zaken duidelijk en lost een allang uitstaande puzzel op. In bovenstaand detail van de rechterpagina lezen we dat het schip in het najaar van 1798 een nieuwe houten scheepshuid heeft gekregen, een nieuw roer en dat de zeilen in orde zijn gemaakt. De belangrijkste opmerking staat daarna :.. daar na nooit in Zee geweest Dat verklaart dat we Lolle Harings in 1798, 1799 en 1800 niet op 64

65 zee vonden. Hij heeft niet gevaren! En zijn schip ook niet met een inval- of zetschipper! De puzzel is opgelost. In 1798 ging zijn lange reis niet door en kreeg het schip een grote onderhoudsbeurt, in 1799 en voorjaar 1800 verkoos Lolle om aanwezig te blijven bij de afwikkeling van de erfenis van tante Ytje Jelles. En in de zomer van 1800 is De Vriendschap klaargemaakt voor de verkoop in september. Het schip wordt voor een bedrag van ,- gulden verkocht aan Johann Fredrik Haase uit Altona, dat sinds 1796 de thuishaven van Lolle is. achterzijde van de verkoopaffiche OVERLIJDEN VAN SIETSE HARINGS NAUTA Op 11 oktober 1800 overlijdt Lolle s broer Sietse Harings Nauta te Woudsend op 41- jarige leeftijd. Sietse is niet getrouwd geweest en laat geen testament na. Op 9 december worden Lolle, zijn zus Aeg, zijn broers Jelle en Dooitse en neef Haring Oebeles tot erfgenamen benoemd. (RAW 110 folio 90) In deze najaarsperiode raakt Yes zwanger van een dochter, die op 19 juli 1801 geboren zal worden en wederom de naam Trijntje krijgt. 65

66 Op 9 december 1800 worden Sietse s erven aangewezen: De erfgenamen van Sietse Harings Nauta, Jelle, Aag, Lolle en Dooitsen Haring Nauta, benevens Haring Oebles, zoon van Geertje Harings en Oeble Piebes, beiden overleden, allen onder Ypecolsga en Woudsend, geven aan dat ze ab interstato (=zonder testament) erfgenamen zijn van SIJTSE HARINGS NAUTA, overleden te Woudsend op 11 oktober Voor de boedelscheiding krijgt jongste broer Dooitse Harings de leiding. De scheiding zal plaatsvinden in Zie ook het hoofdstuk van Sietse Harings REIS MET INTERNERING Op 7 januari 1801 staat Lolle Harings met een bemanning op een monsterrol. De bestemming van Die Vruijntschaft ligt nog niet vast, hangende een nog af te sluiten contract gaat het schip op aventuer. Het vaart nog steeds onder Deense vlag HEIL EN BROEDERSCHAP Monsterrolle voor de Zeevarende Articulen en ordre, waarna wij Ondergeteekende Officieren en Matroozen, ons bekennen verhuurd te hebben, met het schip genaamd Die Vruijntschaft Deense vlag daar Capitein op is Lolle Nouta, ofte die bij eenig voorval in desplaats mogt succedeeren, om te vaaren naar al sulke plaatzen alwaar den captijn zal goedvinden of zijn anker zal koomen te vallen.. Het zal een memorabele reis worden, maar eerst moet de boedel van Sietse Harings worden verdeeld. 66

67 Uit de boedelscheiding blijkt dat wijlen Sietse Harings en zijn neef Haring Oebeles nog steeds het gemeenschappelijk boerenbedrijf bezitten op de landen ten oosten van Woudsend aan de Ee, elk het halve eigendom. In de akte van scheiding staat vermeld, dat de meubelen en huisraad onder elkaar verdeeld moeten worden. Verder zal de boedel van het bedrijf plus de gedeelde boerderij aan oom/broer Dooitse Harings worden verkocht. Om de koopprijs vast te stellen, voeren Haring Oebeles en Miggiel Ages Tromp een taxatie uit. Na wat gesteggel wordt de prijs vastgesteld op fl 1.700,- en wordt er op 17 mei getekend. Lolle H. Nauta is afwezig, hij bevindt zich op zee, Sietse Piebes de Jong neemt hem weer waar. De afwikkeling van de inventaris van Sijtse Harings Nauta is in handen gegeven van jongste broer Dooitse Harings Nauta. Op 9 juni 1801 is het papierwerk gereed: Copia Op heden den 9 Junij 1801 heeft Doijtzen Harings Woonagtig te ypecolsga voor hem zelve en gelastigde Van de verdere Erfgenamen volgens verthoonden Procuraties de Eed dat deze eerlijk en getrouw is aangegeven en willens en wetens in dezen niets is verswegen, in handen van mij Commissaris uit de Raad der Gemeente van Wymbritseradeel afgelegd. In kennis ons Commissaris en Secretaris handen. Actum (was get) Gerrit Jelles Paulus Cornelis Scheltema Accordeert met de Marginale Acte In kennisse van mij Secretaris Paulus Cornelis Scheltema Inventaris in Cas van Collateraal overgelegd aan de Raad der Gemeente van Wymbritseradeel door Lolle Aagh Jelle en Doijtzen Harings Nauta benevens Haring Oebeles allen onder Woudsend en Ypecolsga woonagtig in qlt als Erfgenaamen van haar wijlen Broeder Sijtze Harings Nauta overleden te Woudsend den 1sten November 1800 om hier naar te 67

68 voldoen het Recht op den Collateralen Successien volgens Placaat in dato den 15 Maart 1791 Zijnde tot t leveren van dit Inventaris Prolongatien verleend tot 1mo Juli 1801 Het vervolg van de inhoud van deze akte kan worden ingezien in het hoofdstuk over Sietse Harings Nauta (hoofdstuk 050.4). TERUG NAAR DE REIS VAN LOLLE HARINGS. Kapitein Lolle Nauta verschijnt weer in de krant bij de Zee-tydingen van drie kranten, de ACrt, de OHCrt en de Ommelandsche Courant. Hij vertrekt onder Deense vlag uit Amsterdam op 19 januari, zijn bestemming is Frankrijk. de Oprechte Haarlemsche Courant van 27 januari Omstreeks dezelfde datum van 27 januari moet Die Freundschaft op de Noordzee aangehouden zijn door een Engels marineschip of commissievaarder. Zijn kofschip wordt opgebracht naar de haven van Yarmouth (nu: Great Yarmouth) in het graafschap Norfolk aan de oostkust van Engeland. Lolle en zijn bemanning worden geïnterneerd. De familieoverlevering blijkt toch op waarheid te berusten! De Zee-tydingen van 12 februari 1801 in de ACrt (onder) meldt het nieuws. 68

69 - (opgebracht) in Yarmouth De Vriendschap, Kapt. L. Nauta, van hier (= Amsterdam) naar St. Marten (dat ligt op het Franse eiland Ile de Ré, nabij Seudres en La Rochelle). Amsterdamsche Courant van 12 februari 1801 Ook de Rotterdamsche en Utrechtse Courant vermelden het bericht, op 13 februari. De reden? Denemarken en Engeland hebben een conflict, dat geleid heeft tot een embargo van Engelse schepen in Deense wateren. Engeland reageert daarop door in volle zee zoveel mogelijk Deense schepen aan te houden en op te brengen. De Vriendschap is daar één van. De genoemde reden van oorlogs-contrabande uit de Nauta-overlevering blijkt niet te kloppen. De lading aan boord speelt geen rol, die wordt ook niet verbeurd verklaard. Het zal mogelijk gewoon ballastlading zijn geweest. Het is een politieke kwestie, uitgespeeld over de hoofden van de kapiteins en bemanningen op zee. Het wrange is, dat Lolle Harings de Deense vlag voor zijn schip verkoos om beter beschermd te kunnen varen, met name voor de dreiging van de Engelsen. Het is gewoon een kwestie van onvoorziene pech. In de komend 5 maanden is het stil. Lolle zal ongetwijfeld per post contact hebben gehouden met de cargadoor en de familie. We zien geen enkele informatie tot 16 juni, dan wordt het conflict tussen de ruziënde staten bijgelegd. Dezelfde dag nog worden veel Deense schepen 69

70 vrijgelaten. Lolle Harings komt weer vrij en maakt zich gereed om met zijn schip en bemanning naar zee te gaan. Amsterdamsche Courant van 16 juni 1801 Hij vertrekt spoedig, waarmee de duur van een jaar internering uit de familieoverlevering aan de hoge kant blijkt te zijn. Er zijn maar 5 maanden in gevangenschap doorgebracht. De vraag is nu: wat gaat Lolle doen? Wat is zijn plan? Hij moet weten dat zijn echtgenote Yes een kind in juli verwacht. Als zijn schip en bemanning vaargereed zijn, vervolgt Lolle Harings gewoon zijn reis naar Seudres, zoals het in januari gepland stond. Alsof er niets gebeurd is. Trijntje Lolles Nauta wordt op 19 juli 1801 geboren en op 9 augustus gedoopt. Ook dit meisje, het tweede met de naam Trijntje, zal jong sterven. De krant van 27 juli vermeldt Lolle s aankomst in Seudres. De lading wordt ter plaatse gelost en het schip geladen met Frans zout. Er wordt nergens een bestemmingshaven voor het zout gegeven, het schip vertrekt en raakt lange tijd uit beeld. Pas in de krant van 26 november 1801 komt er duidelijkheid. In de Zeetydingen van de Amsterdamsche Courant en de Utrechtse Courant staat dat (kofschip Die Freundschaft van) kapitein L. Nauta afkomstig is uit het Spaanse Mallaga en op 23 november binnengelopen is in Oostende. Malaga is een verrassing, het is de eerste keer dat we Lolle hebben aangetroffen in de Middellandse Zee. En in Spanje wordt ook veel zout gewonnen, zij het van een 70

71 andere kwaliteit dan het Franse zout. Met het lossen van de Malaga-vracht en het laden van ballast of vracht in Oostende zal het ondertussen tegen Kerstmis 1801 lopen. Het is weer een strenge winter in Holland met veel ijsgang. Lolle Harings is nu 11 maanden achtereen van huis. 71

72 DEEL De tijding in de krant van de aankomst in Oostende is tevens het abrupte einde van de varende loopbaan van Lolle Harings. Het is de laatste keer dat we hem als kapitein in een document aantreffen. Daarna niet meer, nooit meer. Een aantal sporen lijkt ons aannemelijk: ten eerste de thuissituatie in Woudsend. Lolle s echtgenote is mogelijk pas overleden of men heeft gemeld dat ze ziek is. (We hebben de sterfdatum van Yes niet kunnen achterhalen). In beide gevallen is er werk aan de winkel thuis. Feit is wel, dat Lolle als weduwnaar binnen 11 maanden na november 1801 voor de tweede maal zal trouwen. Andere redenen zullen zijn: het gebrek aan veiligheid op zee en de teruggang van de economie, er is gewoon minder geld met zeevervoer te verdienen en de risico s zijn aan den lijve ondervonden. Geen zeenieuws meer dus over Lolle Harings, maar ook niet over zijn kofschip. In de Couranten van 1802 en 1803 wordt Lolle s voormalige Vriendschap niet meer genoemd en ook is er geen verkoopaankondiging of veiling geplaatst. De conclusie moet zijn dat eigenaar Haase het schip naar Altona heeft gevaren. We hebben nooit meer enig spoor van het schip aangetroffen. Hoewel Lolle door het ontvangen van erfenissen en verworven welvaart uit zijn vaartijd een rijke ex-grootschipper is, kun je zijn stoppen op zee als exemplarisch voor een groot aantal andere schippers beschouwen. De neergang van Woudsend als zeevarend dorp, o.a. door de strijd op zee tussen Frankrijk en Engeland en door de economische achteruitgang, zal nooit meer goedgemaakt worden tot het hoge niveau van de 18 e eeuw. In de tweede helft, na 1850, loopt de zeevaart in Woudsend langzaamaan ten einde. 72

73 TERUGBLIK OP DE FAMILIEOVERLEVERINGEN Nu Lolle s vaartijd voorbij is en hij een ander leven gaat beginnen, is het een goed moment om stil te staan bij de gememoreerde familieoverleveringen en zeker bij de nautische aspecten daarvan. Terugblikkend naar de inhoud, kijken we wat we gevonden hebben over de volgende gegevens: Ten 1 e, naar zee op zijn 15 e het feit dat hij op of rond zijn 15 e jaar naar zee is gegaan, hebben we niet kunnen onderbouwen met geschreven, feitelijke gegevens, maar achten we zeer waarschijnlijk. Dat was de leeftijd waarop jonge jongens hun start op zee pleegden te maken. Ten 2 e, tijd voordat hij schipper wordt over de eerste varende periode tot 1791, voordat hij kapitein van zijn kofschip wordt, hebben we geen informatie gevonden. De kans om in genoemd tijdvak iets concreets te vinden is klein, als niet-kapitein staat een bemanningslid mogelijk alleen op een monsterrol of incidentele attestatie vermeld. Ten 3 e, vastgevroren in de Oostzee het verhaal over het vastvriezen met het schip in de Oostzee vanwege een strenge winter is nog niet aan de orde gekomen. Reden daarvoor is, dat we het niet hebben kunnen vinden of bewijzen. Kapitein Lolle Harings is tussen 1791 en 1802 in elk najaar en/of (delen) van dit tijdvak alle winters aanwijsbaar thuis (in Amsterdam of Woudsend) of elders traceerbaar geweest. Uit zijn vaargedrag maken we op dat hij een winterse voorkeur heeft voor bestemmingen in zuidelijke landen (Frankrijk, Spanje, Portugal) en niet voor de Oostzee. We zouden kunnen concluderen, dat de overlevering in de familie over het vastvriezen in de Oostzee verward is met het ijsoponthoud in het Nieuwediep (Den Helder), in januari 1797, op de terugreis uit Bordeaux. Maar er is ondersteunend bewijs voor het Oostzee-verhaal in de vorm van een zilveren cargadoors-lepel uit Libau (nu Liepãja in Letland). 73

74 Deze lepel bevindt zich in het Fries scheepvaartmuseum te Sneek Dit soort lepels werd geschonken aan kapiteins, waarmee een agent of bevrachtingskantoor zaken deed. Lolle Harings zou volgens de overlevering deze lepel gekregen hebben van een man, die in dezelfde haven in het ijs was gestrand en waarmee hij een vriendschap opbouwde. Genoemd wordt de haven van St. Petersburg. De lepel bevat een inscriptie met de tekst Christian Magnus Schröder, met het jaartal De zoon van Christian Magnus, Jacob Ulrich Schröder, is in 1770 geboren. Hij is van uit Libau afwezig geweest. Over de duur van het vastzitten in het ijs: in de overlevering wordt een periode van 6 maanden genoemd. Dat is wel extreem lang. De zon krijgt na de passage noordwaarts over de evenaar (rond 21 maart jaarlijks) zoveel kracht op het noordelijk halfrond, dat (zee-)ijs het op gematigde breedtes aflegt en gaat smelten. Lolle Harings als kapitein hebben we nooit in Libau of in St. Petersburg aangetroffen. Mogelijk heeft de gebeurtenis plaatsgevonden vóór 1791, toen Lolle nog geen kapitein was. En als we dan de weerkundige J. Buisman raadplegen in zijn publicaties over 1000 jaar weer in Nederland, dan lezen we dat de winter van 1788 de strengste was van de laatste drie eeuwen. Een kanshebber. 74

75 Ten 4 e, gevangenschap in Engeland Het verhaal over het opbrengen van Die Freundschaft en de internering van Lolle en zijn bemanning is aan de orde geweest en is gebaseerd op waarheid. De feitelijke details wijken af van die in de overlevering. We stelden een periode van 5 maanden gevangenschap vast in plaats van een jaar en de aangegeven reden oorlogscontrabande bleek onwaar te zijn. Lolle en bemanning, varend onder Deense vlag, waren slachtoffer van een conflict tussen de Engelse en Deense overheid. Naspeuringen in London, bij het Public Record Office (het archief van de High Court of Admiralty), waar zich de administratieve bewijzen van het opbrengen van De Vriendschap, varend onder de Deense vlag, zouden kunnen bevinden, hebben tot nog toe geen resultaat gehad. Veel Engelse deelarchieven over deze materie zijn nog niet ontsloten, hebben geen adequaat register of zijn anderszins niet makkelijk geordend. Daar komt bij dat de scheepsnaam in het nadeel werkt, er zijn tientallen (honderdtallen?) schepen, die één of andere spellingsvariant van de naam Vriendschap, Freundschaft of Friendship hebben. De naam Nauta (of Nouta) kan misschien betere kansen bieden. Momenteel worden de Engelse Prize papers (betreffende kapingen en het opbrengen van schepen) toegankelijk gemaakt, maar naar het schijnt zijn deze archieven zeer omvangrijk. Ten 5 e, Portret Het portret hebben we gezien op bladzijde 1, het is op digitale wijze verbeterd en verfraaid. Het later met pen aan de achterzijde aangebrachte jaartal 1803 achten we niet betrouwbaar, aangezien Lolle Harings dan al gestopt is met varen en zich aanwijsbaar in Woudsend bevindt. Ook de locatie St. Petersburg is twijfelachtig, daar hebben we kapitein Lolle Nauta en Wytske/De Vriendschap nooit aangetroffen. Volgens kenners komt de stijl en vorm van het portret overeen met de gangbare mode en methode van portretteren in de noordelijke Oostzee, zo tussen de steden Koningsbergen en St. Petersburg, rond het jaar Misschien is hij daar vóór 1791 als bemanningslid geweest en is er een combinatie geweest met de overwintering in het ijs. We hebben reeds uit het boek van de heer Buisman geciteerd dat 1788 de strengste winter in drie eeuwen is geweest. Ten 6 e Overlijden in 1826 als gevolg van de golera We zullen dit later toetsen, als we het jaar 1826 beschrijven. Al wel duidelijk is, dat Lolle s ware sterfjaar 1828 is, niet Resumerend kunnen we stellen, dat 75

76 de circa 150 jaar oude familieoverleveringen, door de bevindingen en feiten uit documenten redelijk tot goed worden ondersteund (VERVOLG) OVERGANG NAAR DE WAL Het einde aan zijn varende loopbaan is een grote overgang voor Lolle. We denken dat het hem zwaar valt, zeker nu die overgang samenvalt met het verlies van zijn vrouw Yes. De man, die vanaf 1779 lange zeereizen maakte en vele avonturen beleefde, zoals hierboven beschreven, zal de rest van zijn leven doorbrengen in het kleine dorp Woudsend en de omliggende grietenij Wymbritseradeel. Niet meer de autonome baas spelen in een kleine, loyale gemeenschap, waar de kapitein s wil wet is, waar die altijd gelijk heeft of meestal aan het langste eind trekt. Dat ligt in een dorpsgemeenschap met meerdere, uitgesproken persoonlijkheden natuurlijk wel even anders. Dat levert hier en daar strijd op, zoals we zullen zien. De episode aan de wal in Lolle s leven zal minder spannend en divers zijn dan het varende tijdperk. De afgesloten periode met buitenlandse reizen, buitenlandse mensen, avonturen en vreemde gebeurtenissen valt niet te evenaren. Zijn verdere leven zullen we volgen aan de hand van gevonden documenten. Op 21 mei 1802 doet Lolle Harings Nauta belijdenis in de Hervormde kerk van Woudsend, hij is dan 37 jaar oud. Wel wat oud, de meesten doen dit al eerder. Zijn vroege gang naar zee heeft een eerdere belijdenis mogelijk verhinderd. OVERLIJDEN VAN JELLE HARINGS NAUTA Op 14 mei 1802 maken Lolle s oudste broer Jelle Harings Nauta en diens derde echtgenote Hiltje Geerts hun testament (zie voor de inhoud het hoofdstuk over Jelle Harings Nauta). Uit de tekst van hun sobere testament valt niets te lezen over de lichamelijke toestand van Jelle. Maar een ziekte is hier waarschijnlijk, aangezien hij op 26 juli 1802, slechts 2½ maand later, overlijdt. Hij is dan 47 jaar oud. Hiltje Geerts krijgt in haar eentje de zorg over 4 minderjarige kinderen, die allen nog thuis wonen. Eén daarvan is Froukjen Jans, een voordogter (geboren in de Lemmer in 1788) uit haar eerste huwelijk met Jan Jans, en drie kinderen zijn van Jelle, toen hij 76

77 getrouwd was met Hiltje s jongere zuster Geeske Geerts, te weten Haring (1786), Froukje (1788) en Geeske (1791). Lolle Harings wordt in het testament tot één van de drie curatoren van de minderjarige kinderen benoemd. De akte van scheiding van september 1802 voor de erven Jelle Harings Nauta is even simpel van tekst als het testament. Hiltje is voogd en krijgt tot haar dood het vruchtgebruik over de erfenis en Froukjen Jans mag tot haar 25e jaar bij haar moeder in het huis van Jelle blijven wonen. Jelle s zoon Haring Jelles (2) gaat de boerderij in Teroele runnen met zijn stiefmoeder Hiltje Geerts. Hij is pas 16 jaar oud. Naast Lolle Harings, worden ook Lijkele Walles en Johannes Douwes, beiden uit Woudsend, curator van Jelle s minderjarige kinderen. LOLLE HARINGS TWEEDE HUWELIJK In het najaar van 1802, op 24 oktober, treedt Lolle Harings in het huwelijk met Idske Piebes Sipma, dochter van schipper Piebe Jans Sipma en Grietje Petrus Althuisius uit Woudsend en zuster van schipper Petrus Piebes Sipma. Zij is geboren op 30 oktober 1776 en bijna 26 jaar oud als ze met Lolle trouwt. Hij is 37 jaar oud. In november 1802 raakt Idske zwanger. In dit huwelijk zullen in totaal acht kinderen geboren worden Lolle is nu ruim een jaar aan de wal en zal ondertussen gemerkt hebben dat het zaken doen met klanten en leveranciers soms anders verloopt dan de manier waarop een kapitein/schipper omgaat met zijn schip en bemanning. Op 4 februari heeft Lolle Harings volgens het Recesboek Wymbritseradeel no 11 een conflict met Andries Roelofs over een obligatie. Het meest opmerkelijke in dit document is (afgezien van het feit dat Andries niet genoeg geld heeft om te betalen), dat Lolle Harings voor het eerst aangemerkt wordt als : distelateur! Hij heeft een jeneverstokerij gekocht en is zijn eigen bedrijf begonnen. Op 6 april koopt Lolle Harings Nauta, oud coffeschipper, te Woudsend een huis, steed en grond bij Arjen Heeres, bewoond tot 12 mei door Jetse Gerben Bramke, coopman te Heerenveen voor de prijs van 1.208,- gulden. Het betreft kohiernummer 203 (kadaster nr. 396) op de hoek van Aldwyck, aan de Ee. Het is een redelijk dure semi-boerderij aan het water, waarschijnlijk 77

78 cruciaal voor zijn overgang van een zee- naar een landleven. Het geeft hem toegang tot de Ee. Er is ook een perceel land bij, dit geeft hem de gelegenheid om deels te boeren en deels te ondernemen. Lolle zal dit huis altijd in zijn bezit houden. In een later opgesteld testament wordt dit perceel De kleine plaets genoemd en in Lolle s latere testament bestemd voor zijn vrouw Idske Piebes Sipma. In het koopboek wordt benadrukt dat het varen definitief verleden tijd is, Lolle wordt nu aangemerkt als een voormalige schipper! Duidelijk is wel dat Lolle een welgesteld man is geworden. Op 9 augustus wordt zoon Haring Lolles Nauta geboren en op 28 augustus gedoopt. Vader Lolle is aanwezig. Haring wordt later boer en zal 71 jaar oud worden WEER EEN CONFLICT Lolle Harings heeft in dit jaar een jachtgeweer cq. karabijn uitgeleend aan Hylke Jelles Zoethout. Hylke zou vervolgens, zonder zijn toestemming, dit jachtgeweer hebben verkocht, waarop Lolle hem aanmaant tot het betalen van Cg 14,- vergoeding. Dat betalen komt niet van de grond en leidt uiteindelijk tot een rechtszaak. De rechter van het nedergerecht stelt dat Lolle Harings onvoldoende bewijs in deze zaak heeft geleverd en dat hij beter aanvullend bewijs moet leveren. Anders is de zaak verloren. Daar zal hij niet blij mee geweest zijn. Sietse Piebes de Jong, Lolle s eerste schoonvader, vertrouweling en zaakwaarnemer, maakt in mei 1804 zijn handgeschreven codicil op. Hij is nu weduwnaar van Yes Reinders Zoethout. In overeenstemming met de tekst uit het testament uit 1791 is Sietse nu de langstlevende met het vruchtgebruik. Het codicil geeft nader inhoud aan de bewoordingen van dit testament. Lolle Harings staat niet in het testament, in 1791 was hij nog niet getrouwd met dochter Yes. De tekst van het codicil maakt duidelijk, dat van de 5 kinderen, die Lolle Harings samen met eerste echtgenote Yes heeft gekregen, nl. Lolle, Sietse, Trijntje, Yes en nog een Trijntje, in 1804 alleen de eerste twee kinderen nog in leven zijn. Sietse Piebes benoemt drie administratoren voor Lolle en Sietse Harings Nauta, te weten Lijkele Wallis, samen met de beide zonen, Reijnder Sietses en Sietse 78

79 Sietses de Jong. Er is een bepaling dat Lolle of Sietse, in het geval één van tweeën geen nazaten heeft, van de kinderloze broer erven. Detail eerste bladzijde van het codicil van Sietse Piebes de Jong Als ze allebei overlijden zonder kinderen, zal uiteindelijk hun erfdeel weer terug vallen aan de andere kinderen en kleinkinderen van Sietse Piebes de Jong. Sietse Lolles latere vrouw Klaaske Uilkes van der Kooi uit Teroele zal hem 11 kinderen baren, waarmee de laatste situatie niet van toepassing wordt. Lolle zal nooit trouwen en op zijn 27 e jaar kinderloos sterven in Nederlands-Oost-Indie. Opvallend is de strofe in de codiciltekst, waarin staat dat: zonder dat hun vader Lolle Harings Nauta zig met deze administratie zal moogen bemoeijen ofte enig voordeel in eijgen persoon uit zijn cinderens ervportie, hun van de codicillant aanbeervd, genieten. Dat zal wel een routinematige tekst zijn, maar uit de pen van Sietse Piebes, die lange jaren de zaken voor Lolle Harings bij diens afwezigheid waarnam, klinkt dat toch een beetje onvriendelijk. Alsof ze gebrouilleerd zijn geraakt. 79

80 Na het overlijden van Lijkele Wallis in 1807, neemt Age Solkes Tromp zijn plaats in als administrator. Op 5 december koopt Lolle Harings Nauta, nu weer aangeduid als distelateur, 9 pondemaat kostelijk greidland onder Woudsend, belast met no 5 met 6 ligte floreen en berechtigd met vrije opslag aan de hieminge die Anne Gabes toebehoort. En op 9 december koopt hij van Jurjen Reinders Zoethout: 6 pondemaat in Ypecolsga belast op no. 39 met 3,- floreen zwaar bij coper gebruikt en f 3,- maalgeld. Het is de vraag of Lolle Harings zijn volle draai op de wal al gevonden heeft. Hij maakt ruzie met Hettinga over een obligatie, procedeert over zijn jachtgeweer en doet aankopen met een twijfelachtige kans op winst. Mogelijk probeert hij eens om een gokje te wagen en het strijkgeld binnen te halen bij een openbare verkoop, wat vastzit aan de hoogste bieder op de eerste bieddag. Maar als er op de tweede en finale bieddag niemand hoger biedt, zit hij vast aan het pand of perceel en moet hij afnemen In het Gemeentelijk Archief van Wymbritseradeel (no. 179) staat bij de Jachten en voertuigen te lezen dat in Woudsend 11 jachten geregistreerd zijn met een lengte van tussen de 20 en 26 voeten, waaronder één van Lolle Harings Nauta. Hij bezit een jacht met een lengte van 22 voet (6.60 meter). Het bezit van een jacht in het waterrijke Friesland heeft een meervoudige functie. Er zijn weinig verharde wegen rondom Woudsend en veel verkeer gaat over water. Het heeft daarnaast vast status om een eigen jacht te hebben, maar ook, en zeker voor een voormalige scheepskapitein, zal het gewoon leuk zijn om te varen, voor zijn handelsactiviteiten, zowel als voor familiebezoeken en pleziertochtjes. Lolle Harings verhuurt huis no 142 te Woudsend (verkregen uit de erfenis van tante Ytje Jelles) aan Cornelis de Koe. Lolle heeft hier voorheen zelf gewoond. Op 5 augustus krijgen Lolle Harings en Idske opnieuw een zoon, ze vernoemen hem naar (schoon-)vader Piebe Jans Sipma. Piebe junior wordt op 28 augustus in de Hervormde kerk van Woudsend gedoopt. Piebe wordt later boer en zal 66 jaar oud worden. 80

81 Op 4 november doet Lolle Harings zaken met zijn oude boekhouder Wieger Annes Visser in Woudsend. Vermeld in de Proclamaties Wymbritseradeel no. 62 (folio 38) staat: Lolle Harings Nauta, coopman en distelateur te Woudsend koopt een huis te Woudsend (Reeel 155b), bestaande in een schone kamer, een ruim voorhuis c.a., inclusief bleekveld, met een pomp. door Pytter Jelles Riemersma als huurder bewoond voor f 25,- tot 12 mei En is mede in deze coop besloten een groot plek grond van de zogenaamde scheepstimmerhelling ter breedte van voornoemde huizinge tot aan de Ee. Alles bij publieke veiling in coop bekomen van Wyger Annes Visser, coopman te Woudsend, voor Cg st (met consent van zijn vrouw). J Wijbes Eig W Visser Huur L Wijbes No. 155b Oude helling Ee Wed J Hebles Of het een goede aankoop is? In 1822 verkoopt hij hetzelfde huis met de grond voor een bedrag van Cg 450,-, dat is dus minder dan de helft, de apart verkochte grond levert nog Cg 50,- op. 81

82 Uit het register vaste goederen 1805 (inv no. 184) blijkt dat Lolle Harings zegelrecht moet betalen over de volgende bezittingen: Huis nr.: naam: betreft: nr. 107 Lolle H. Nauta, een huizing ) nr. 108 Lolle H. Nauta, een schuur en pakhuis ) te Woudsend nr. 109 Lolle H. Nauta, een huis ) nr. 110 Lolle H. Nauta, een huis ) en boerderij: nr. 16 Lolle H. Nauta, een zate met huis ) te Ypecolsga en een schuur groot ca 95 pm ) Lolle Harings bewoont nog steeds het huis met Reeelkohier no. 203 (kad. 396, de kleine plaets aan de Ee). (Opmerking: de verschillende nummeringen in het register, het latere kadaster en de reëelkohieren werken mogelijk verwarrend) Op 2 december staat Lolle Harings borg voor een voorschot van Cg 1000,- a 20 stuivers, met een rente van 5%, verstrekt aan het echtpaar Anne Gabes en Afke Douwes uit Woudsend door Lijkele Wallis uit Ypecolsga. Meer en meer wordt duidelijk dat de varende glorietijd van Woudsend ten einde loopt. De neergang wordt gecompenseerd door een toename van het aantal boeren in en rondom het dorp december 1806, Lodewijk Napoleon wordt koning van het Koninkrijk Holland; (tot 1810) Op 5 december 1806 koopt Lolle Harings Nauta van Jurjen Reinders Zoethout 9 pondemaat kostelijke greidland onder Woudsend, belast op no. 5 voor een bedrag van Cg 2.250,- en 10 stuivers en op 9 december koopt Lolle, die zelf gebruiker is van dit stuk land, 6 pondemaat land in Ypecolsga, ook van Jurjen Reinders Zoethout. 82

83 1807 Op 3 februari verkoopt Lolle Harings een huis in Woudsend (R142) aan chirurgijn Cornelis de Koe, het huis bestaat uit drie kamers. Het is het huis uit de erfenis van tante Ytje Jelles, waar Lolle zelf tot 1803 gewoond heeft. Cornelis huurde dit huis van Lolle en is nu eigenaar geworden. Op 17 mei wordt Lolle s en Idske s derde zoon Jelle Lolles Nauta geboren. Jelle wordt op 31 mei in de Hervormde kerk van Woudsend gedoopt. Jelle wordt later boerenarbeider en zal 50 jaar oud worden Op 9 mei bekent Lolle H. Nauta te Woudsend schuldig te zijn aan Gouke Oebles te Woudsend het bedrag van Cg 999,-. (Hypotheekboek folio 111, 9 mei 1808) 1809 Op 20 augustus wordt zoon Petrus Lolles geboren. Petrus wordt op 3 september in Woudsend gedoopt. Petrus zal maar 21 jaar oud worden en ongehuwd blijven. Hij overlijdt aan een ziekte in Deventer in 1830, als hij dienst doet als Kurassier bij de 2 e afdeling van het Regiment Cavalerie Op de bezitslijst staat vermeld dat Lolle Harings Nauta in 1810 eigenaar is van de volgende panden in Woudsend: no 203 huis en land aan/west van de Ee, gekocht in 1806, De kleine plaets Hij woont hier zelf; no 155 huis plus deel van de grond van de Oude Helling aan de Ee, gekocht in Op 12 april staat in de Leeuwarder Courant een advertentie van verhuur van wijlen Jelle Harings Nauta s boerderij aan de oostkant van de Ee. Geïnteresseerden kunnen Lolle Harings benaderen voor meer informatie. De Secretaris J. Jongbloed, presenteerd bij Strykgeld te Verhuren: (en zulks voor de tyd van drie aaneenvolgende Jaren) Een heerlijke ZATHE en LANDEN, met HUIZING, SCHURE cum annexis, staande en gelegen onder den Dorpe Teroele by Woudsend, groot 55 Pondemaat Binnen- en 20 83

84 Pondemaat Buitenland, thans by de wed. Jelle Harings Nauta en Erven bewoond en gebruikt, doch op St. Petri en 12 mei 1811 vry te aanvaarden. Wie gadinge maakt, kome op MORGEN den 13 April 1811, s morgens 10 uur, by de Verhuringe, en s namiddags om 2 uur by de Finale Palmslag, ten huize van Fokke de Vries, Kastelein in de Herberg van Langweer, en Huure op als dan voorgelezen Conditien, welke inmiddels te vernemen zyn by de Secretaris voorn. te Langweer, en by Lolle H. Nauta te Ypekolsga. Op 8 juni 1810 legt Lolle Harings Nauta rekenschap af over zijn taak als curator van de kinderen van zijn broer Jelle Harings Nauta (zie 1802). (Weesboeken te Doniawerstal folio 57). De twee medecuratoren zijn overleden. Op 5 juli sluiten Lolle Harings en Idske Piebes de volgende lening af bij Wigle Annes Visser, koopman wonende te Heeg:.. Zegel etc van Negen Guldens plus 1/10 e w.g. W Steenbeek (notaris) Obligatie op vaste en losse goederen Groot aan kapitaal Zes Duizend en Zes Honderd Car Guldens zegge f 6600,- In het zegel f 99,- 1/10 e verhoging f 9,- 18 te samen f 108,- 18 leent van wigle Annes visser, broer Op heden den vijfden van Hooijmaand des Jaars Eenduizend agthonderden tien compareerde voor mij Wicher Steenbeek Koninklijke Notaris wonende te Heeg en voor de twee nagenoemde getuigen. De Personen Lolle Harings Nauta en Idske Piebes Sipma woonachtig in Ypecolsga In de bijbehorende tekst staat nader beschreven dat er een rente opgelegd is van 4,5 % en dat werkelijk al hun roerend en onroerend bezit onderpand is voor deze schuld 84

85 . alle onze geen uitgezonderde vaste en losse goederen en speciaal dezulke welke anders onder een generaal verband niet mogten zijn begrepen, tot levendig vee Boeregereedschap Kleding meubelen en Huisgeraden niets uitgezondert in cluis etc... Ze zullen deze lening nooit meer zelf aflossen, dat zullen hun erfgenamen later doen. We denken dat ze voor dit geld boerderij no. 15 te Ypecolsga gaan inrichten voor eigen gebruik en vee, voorwerpen en gereedschappen te kopen, nu de pachtperiode is afgelopen en de zittende pachter niet meer is verlengd. Reijnder Petrus Sipma uit Ypecolsga, een neef van Idske, tekent mede als getuige. 9 juli 1810 het koninkrijk Holland wordt ingelijfd bij het Keizerrijk Frankrijk, Woudsend wordt een mairie ; KAPITEIN DE LANCOURT Op 2 december zien we een interessante verklaring. Lolle Harings is naar notaris Steenbeek in Heeg gegaan om een akte te laten maken. Hij wil meedingen naar de functie van kapitein de Lancourt. Het is vast het laatste twijfelmoment voor Lolle in de keuze tussen het terug gaan naar zee en de woelige baren te trotseren of het boerenbestaan te gaan uitoefenen. We lezen in de aanvang van de akte: De personen van Sietse Piebes de Jong, old grootschipper; Beeuw Wiegers Visser Mr Zeilmaker en Wieger Wiegers Visser koopman alle wonende te Woudsend in het Canton Sneek Departement Vriesland mij Notaris en getuigen bekend dewelke verklaren zooals dezelve doen bij dezen dat zij zeer wel wisten dat schipper Lolle Harings Nauta thans wonende te Ypkolsga oud zevenenveertig Jaar sedert het jaar zeventienhonderd eenennegentig als Schipper of Kapitein heeft gevaren tot het jaar agttienhonderddrie op de kusten van Spanjen, Portugal, Frankrijk en de gehele Oostzee.. waar het mogelijk tot zijne bevordering te strekken en zoo zou de vaart open zijnde tot Kapitein de Lancourt te worden aangenomen. 85

86 (een gelijksoortige verklaring vinden we in 1810 bij dezelfde notaris Steenbeek van oudschipper Otto Entes de Boer uit Woudsend) De vraag rijst onmiddellijk, wie of wat is kapitein de Lancourt? De functie doet Frans aan en zou mogelijk, nu Holland in 1810 deel uitmaakt van het Franse keizerrijk, iets met Frankrijk te maken kunnen hebben. Naspeuringen bij o.a. het Tresoar in Leeuwarden, het Friesch Scheepvaartmuseum te Sneek en andere maritieme musea en instanties hebben niet tot een antwoord geleid. Beide ex-grootschippers hebben de functie niet gekregen TRIENTJE Op 6 december 1811 wordt dochter Trientje Lolles geboren. Ze wordt op 29 december in de Hervormde kerk van Woudsend gedoopt. Trientje zal 27 jaar oud worden en ongehuwd blijven Per decreet van keizer Napoleon van 18 augustus, dient iedere Nederlandse burger een achternaam aan te nemen. BURGERLIJKE STAND EN ACHTERNAAM Door de Franse overheersing in Nederland wordt in 1811 de Burgerlijke stand ingevoerd, een adequate bevolkingsboekhouding. In de registers worden geboorte-, huwelijks- en overlijdensakten ingeschreven. Om het systeem goed te kunnen laten werken, moet iedere burger een achternaam krijgen. Al met ingang van 1732 introduceerde Lolle s grootvader Jelle Jurjens uit Woudsend op papier de achternaam Nauta. Jelle s oudste zoon Reiner Jelles, uit het derde huwelijk van Jelle met Geertje Dirks, volgt de keuze van zijn vader niet en verkiest in plaats daarvan rond 1739 de achternaam Zoethout (of Soethout). Andere Nauta s nemen de keuze van Jelle Jurjens en Haring Jelles achternaam over. En de nazaten van Reiner Jelles gaan de achternaam Zoethout formaliseren. 86

87 Op 23 december 1811 zien we in het Register van naamsverandering Wymbritseradeel de inschrijving: De kinderen van Lolle Harings Nauta te Woudsend: Lolle Lolles 18 j wonende te Amsterdam Sytse Lolles 16 j Haring Lolles 8 j Piebe Lolles 6 j Jelle Lolles 4 j Petrus Lolles 2 j Trijntje Lolles 16 d (geb. 6 december 1811) nemen tot achternaam aan de naam Nauta. Er is nog één landtransactie voor het einde van het jaar, een akte van Notaris Steenbeek uit Heeg op 23 december We zien vanaf deze datum de woonplaats van Lolle Harings en Idske aangegeven als Ypecolsga. Ze zijn gaan wonen op de genoemde boerderij nr. 15., maar bezitten tevens de kleine Plaets in Woudsend.. Lolle Harings Nauta en Idske Piebes Sipma te Ypecolsga kopen 19 pm greidland, gebruikt onder de plaats van verkopers (no 15) te weten Reinder Haijes Zoethout en Akke Wiebes wonend aan de noorder Ee bij Woudsend, onder behoor van Teroele Naastlegers (buren): Wed Jelle Franzes ten noorden, algemene schar ten oosten Verkopers ten zuiden Eerste perceel ten westen Belast met 1 zware en 1 lichte floreen, plus maalgeld aan Pieter Murks voor de somma van Cg 2.137,-. 87

88 1812 Op 29 augustus komen Lolle Harings Nauta, Age Ages Tromp, koopman, en de Maire (burgemeester) van Woudsend Sijbe Sijmen Sijbes bijeen bij notaris J. Ruardi te Sloten om op te treden als administratoren voor de nalatenschap van Chirurgijn en Vroedmeester Reinier Borneman te Woudsend. Reinier Borneman is op 2 januari 1811 te Woudsend overleden, hij is twee keer getrouwd geweest. CONSCRIPTIE Lolle Lolles Nauta (geboren in 1793) wordt op zijn vader s adres door de Gemeente Wymbritseradeel opgeroepen voor de conscriptie. Dit is de door de Fransen ingevoerde verplichting voor 19-jarige jongemannen om zich in te schrijven voor de militaire dienstplicht. Niet iedereen hoeft zijn dienstplicht te vervullen, er wordt gewerkt met een lotingsysteem. Je kunt (met geluk of pech) in- of uitgeloot worden. Het komt voor dat mannen die tegen hun zin of levensovertuiging (of als kostwinner niet gemist kunnen worden), worden ingeloot en opgeroepen voor actieve militaire dienst. Soms kunnen zij hun dienstplicht verkopen aan iemand, die uitgeloot is, wel in actieve dienst wil gaan, maar daarvoor een hoge vergoeding vraagt. Lolle Harings Nauta geeft de gemeente als antwoord dat zijn zoon Lolle Lolles is verhuisd naar Amsterdam en daar werkzaam is als Valet de Chirugien, assistent (knecht van de)-chirurgijn. De volgende gegevens zijn over Lolle Lolles Nauta opgetekend:. Document Conscriptie Woudsend Gem. Archief Wymb 382 (Gemeente Woudsend ) No 10 Lolle Lolles Nauta geboren Woudsend, 8 febr Zoon van: Lolle Harings en Yes Sytses de Jong woont te Amsterdam profession: Valet de Chirurgien profession père: paysan nommé par son Père par absence du Conscrit In de Lidmaten van de Hervormde Gemeente te Amsterdam (pag. 42) van 20 oktober 1812 staat: Lolle Nauta wonende op de Reguliersgracht. 88

89 Een huisnummer ontbreekt, die zijn nog niet in zwang, huizen worden normaliter aangeduid met vermelding van hun naam of gevelsteen. Evenzo ontbreekt nog de plicht om het woonadres in te schrijven bij de gemeente, dat zal pas na 1850 gebeuren. Het zal daarom niet eenvoudig zijn geweest om de Friese conscriptie-oproep voor Lolle op de juiste plaats in Amsterdam te krijgen. Maar, Lolle jr. lost de puzzel zelf op, hij gaat op 1 februari 1814 vrijwillig in actieve militaire dienst. Hij wordt geplaatst onder het 3 e Regiment Dragonders van Luitenant-Kolonel Sytzama In dit jaar helpt Lolle Harings met de verkoop van een herberg in St. Nicolaasga. Op 9 april staat de volgende advertentie in de Leeuwarder Courant: 1813 Op 30 november keert prins Willem van Oranje, zoon van de laatste Oranje-stadhouder met Engelse hulp terug en landt hij op 30 november 1813 in Scheveningen. Op 2 december wordt hij ingehuldigd als koning Willem I van het Soeverein Vorstendom der Verenigde Nederlanden, wat later het Koninkrijk der Nederlanden wordt Lolle Harings is sinds 1802 in qualiteit als bij testamentaire dispositie benoemde curator over de minderjarige kinderen van (wijlen zijn broer) Jelle Harings Nauta en Geeske Geerts de Haan. De twee oudsten, Haring Jelles en Vrouckjen Jelles, zijn nu beide gehuwd en Geeske Jelles staat op het punt om te trouwen met Sjoerd Obbes van der Schuit, geboren te Heeg. Dan zit Lolle Harings taak er op. Rest nog de papieren te controleren en af te sluiten. De gevoerde administratie van de curator wordt bestudeerd.. (Lolle) dezelve doet bij dezen genegen te zijn tot het doen van rekening, bewijs en reliqua van zijn gehoudene administratie en de laatstgemelde 89

90 insgelijks verklaarden de te doene rekening van hem te willen afnemen, zijnde daar op overgegaan tot het doen van en opnemen der rekening zelve in welke wij hebben bevonden na alles wel en nauwkeurig te hebben geexamineerd en wel bevonden Uit de balans van inkomsten, contanten en uitgaven blijkt, dat de kinderen nog een bedrag van honderdvierendertig gulden, vijftien stuivers en twaalf penningen (fl 134,- 15s 12p ) aan Lolle Harings Nauta schuldig zijn. Dat wordt gefiatteerd. Hij wordt bedankt voor zijn goede zorgen en gevoerde administratie en wordt ontheven van zijn taak te quiteren en dechargeren met aanneminge en beloften om den rendant over deze rekening nimmer weder te zullen aanspreken en dezelve voor alle aanspraak deswegens te guarendeeren. Het wordt definitief afgesloten, Lolle zal er later nooit meer op aangesproken kunnen worden, zaak gesloten. Op 16 april verkopen Lolle Harings en Idske hun negentien pondemaat greidland, gelegen op de oostoever van de Ee bij Woudsend aan Anne Gabes Koopmans en Afke Douwes Dijkstra, voor een bedrag van Cg 800,-. Anne Gabes en Afke verkopen op dezelfde dag aan Lolle en Idske, bij dezelfde notaris Steenbeek te Heeg, zes pondemaat greidland in Ypecolsga en 3 pondemaat onder Woudsend. Het laatste stuk land wordt door broer Dooitse bemaald, daar moet Lolle hem jaarlijks 27 stuivers voor betalen. De koop kost Lolle Cg 550,- Op 30 mei 1814 wordt zoon Jan geboren. Hij wordt op 19 juni gedoopt en zal maar 2 jaar oud worden. Hij is het eerste kind van Lolle en Idske, dat we in de Burgerlijke stand ingeschreven zien. 90

91 BS akte no mei 1814 Op 5 september verstrekt Lolle een lening (obligatie) aan Anne Gabes Koopmans en Afke Douwes Dijkstra ter waarde van Cg 250, Lolle Harings verklaart in een brief aan de gemeente Wymbritseradeel, dat zijn zoon Lolle Lolles Nauta vrijwillig in actieve dienst is gegaan bij het 3 e Regiment Dragonders. Hij dient tevens een verzoek in voor Sietse Lolles Nauta om hem in aanmerking te laten komen voor broederdienst. Op 13 maart vindt in de Herberg van kastelein Auke Huizinga te Woudsend de verkoop (finale toewijzing) plaats van een aantal objecten, waaronder de rogmolen Het Lam te Woudsend en ander onroerend goed. Lolle Harings is de hoogste bieder in de eerste (provisionele) biedronde op het huis nr. 237 en haalt daarmee het strijkgeld op. 91

92 Er wordt in de finale biedronde niet meer overheen geboden, dus wordt hij de nieuwe eigenaar van het huis voor de prijs van Cg 507,- en 5 stuivers. FAMILIERAAD In de nacht van 10 op 11 juli 1815 overlijdt Sytse Lykeles Storm, een neef van Lolle Harings. Age Hylkes Tromp roept een familieraad bijeen om de erfenis van Sytse te regelen. Lolle Harings neemt plaats in de vergadering als vertegenwoordiger van de moederlijn, tezamen met o.a. Sietse Piebes de Jong, die grootvader van de overledene is. Er is ook een aantal mannen, die de vaderlijn vertegenwoordigt. OVERPAD OF NIET? Gerben R. Hettinga daagt Lolle Harings op 22 juli voor de vrederechter (kantonrechter). Lolle is eigenaar van een zeker stuk dijk gelegen langs de Wegsloot in Woudsend. Gerben beweert dat op dit stuk dijk een recht van overgang (overpad) rust om bij een 14 pondemaat groot stuk land te kunnen komen, behorende bij zijn (Gerben s) verhuurde zathe. Lolle Harings pareert de eis door te stellen, dat hij alleen akkoord zal gaan als Gerben Hettinga een bewijsstuk heeft dat het recht van overpad aantoont. Anders niet. De partijen komen er niet uit. Op 27 juli verkoopt Dooitse Harings een stuk van anderhalve pondemaat greidland in Teroele aan zijn broer Lolle voor de prijs van Cg 90,- TESTAMENT LOLLE HARINGS NAUTA Op 25 augustus 1815 gaat Lolle Harings (zonder echtgenote Idske) naar notaris W. Steenbeek in Heeg en laat er zijn testament maken. Hij wordt in een goede conditie bevonden (.. en daar wij de Testator (= erflater Lolle Harings) bevonden bij goeden verstande gezond van lighaam en zijn uiterlijke zinnen wel magtig.), waarop de notaris zijn laatste wilsbeschikking opschrijft. De tekst geeft aan wat Lolle Harings op dit moment bezit en hoe zijn toekomstige verdeelplan onder de erfgenamen in elkaar steekt. Ik legateer aan mijn huisvrouw Idske Piebes Sipma het vrije vrugtgebruik van mijn geregte aandeel of helfte dier goederen welke door ons te samen staande echt zijn aangekogt bestaande uit het navolgende: 92

93 1. een Huis en Schuur cum annexis staande te Woudsend en aldaar gequoteerd met nummer no 203, naast zaagmolen De Jager, aan de Ee; 2. twaalf pondemaat greidland gelegen onder het behoor van Woudsend ten oosten van de zuider Ee (Teroele); 3. twaalf pondemaat greidland gelegen te Ypkolsga (ten oosten, noorden en westen van Michiel Ages Tromp); 4. tien van de beste melkkoeien, een paard, vijf koperen emmers, twaalf koperen melkaden en een wagen; (en verder) meubelen (een notebomens kabinet), een spiegel, een nieuwmodische klok met een houten kast, drie bedden, een magonihouten pulpitum, stoelen, tafels en het engelse tafelgoed. Zolang Idske ongehuwd blijft na het overlijden van Lolle Harings heeft zij het volle vruchtgebruik. Mocht ze besluiten om weer te trouwen, dan moet ze voorafgaande aan het tweede huwelijk eerst haar eigen kinderen, naast hun kindsdeel, het volgende uitkeren: Nog legateer ik aan mijn zoon Haring Lolles mijn Gouden Zak Horologie en ketting. aan mijn zoon Piebe Lolles een Zilveren Tabaksdoos welke hij verkiest. aan mijn zoon Jelle Lolles Een dito Zilveren Doos. aan mijn zoon Petrus Lolles twee Zilveren Meshegten en een Bijbel met Zilver. aan mijn zoon Jan Lolles Een Zilveren Kurketrekker, en een paar Zilveren Schoen en Eindgespen. en aan mijn Dochter Trijntje Lolles twee hondert Carolij Guldens in hier te lande klinkend goed gangbaar geld, en een Bijbel met Zilver beslagen. De kinderen uit zijn eerste huwelijk komen niet in dit testament voor. 93

94 Op 15 oktober 1815 vertrekt oudste zoon Lolle Lolles Nauta met het Regiment Oost-Indische Hussaren op het marineschip d Admiraal Evertsz voor een periode van circa 6 jaar naar Batavia. Hij komt in april 1816 op Java aan Op 6 januari koopt Lolle Harings een huis te Woudsend van Beeuw Wiegers Visser, afkomstig uit hetzelfde dorp. Het huis is: voorsien van een Kamer en Loots met de Bleek daar bij behorende Staande en gelegen te Woudsend en aldaar gequoteerd met nummer tweehonderd zesendertig voor de Somma van 123 Caroli Guldens. Zuster Aag Harings heeft onroerend goed ten zuiden en westen van dit pand. In 1816 richt Age Hielkes Tromp de Onderlinge brandwaarborg-maatschappij Woudsend Anno 1816 op in dorpsherberg het Heeren Logement. De bestuurders van het eerste uur zijn uitsluitend Woudsenders. Woudsend heeft al een lange traditie op het gebied van verzekeringen. In 1705 werd in Woudsend een Onderlinge Assurantie-sociëteit voor Schippers en Reeders opgericht, Het Compact genaamd. (ziehet hoofdstuk van Gosse Jurjens) Het Compact van 1705 gold alleen voor schade aan schepen en ladingen, niet voor onroerend goed als huizen en boerderijen. Lolle Haring s boerderij in Ypecolsga is als verzekeringspost no. 16 ingeschreven. Nummer 1 is de boerderij genaamd Arbeid en Moeite van buurman Wieger Annes Visser (ooit de boekhouder van Lolle Harings kofschip Juffrouw Wytske Tromp van Visser ). Als gevolg van dit polisnummer, zal de boerderij Arbeid en Moeite informeel in de regio bekend gaan worden onder de naam de Eersteling. In het archief van de Verzekeringen Woudsend komt de naam L. H. Nauta meermalen voor. In de periode van 1817 tot 1821 is hij lid van het bestuur. In oktober 1816 wisselen lief en leed (beter leed en lief) zich in huize Nauta kort op elkaar af. Op 8 oktober 1816 overlijdt zoon Jan Lolles op de leeftijd van 2 jaar en 4 maanden. Idske bevalt 3 dagen later van een dochter, Janke Lolles Nauta. Janke zal 87 jaar oud worden. 94

95 1817 De moderne tijd, ingezet door de vernieuwing in de wet- en regelgeving uit de Franse bezetting, loopt niet altijd en meteen soepel. De Floreenkohieren zijn aangepast, de belasting op het bezit van land en grond wordt nu door de overheid vastgesteld. Daartoe wordt door een Controleur van de dienst Controle op pad gestuurd om de afmetingen van de landen en het aantal gehouden koeien te koppelen aan de hoogte van de (directe) belastingen. De vaststelling gaat in Woudsend niet naar tevredenheid van alle landeigenaren en boeren. Zij zijn er vast van overtuigd, dat ze, vergeleken met andere dorpen, te hoog worden ingeschaald. Verder zitten er kosten aan het stabiliseren van de laaggelegen, natte landen. De boeren uit de dorpen Woudsend, Ypecolsga, Indijk en Smallebrugge gaan met zijn allen in beklag tegen de vermeende te hoge aanslag. Lolle Harings is van mening dat zijn landerijen te Ypecolsga abusievelijk te groot zijn ingeschaald en vraagt om een oppervlakmindering van 6 pondemaat. Het College van Zetters (zie onder) onderzoekt zijn verzoek en geeft hem gelijk. Verder vraagt hij voor zijn 110 pondemaat aangeslagen te worden volgens de 4 e klas en voor 8 pondemaat volgens een 7 e klas. Hier krijgt Lolle niet geheel zijn zin en het College stelt de klassen als volgt vast: Land in Woudsend 12 pondemaat: 3 e klas Land in Ypecolsga 46 pondemaat: 3 e klas 58 pondemaat: 4 e klas 2 pondemaat: 7 e klas 95

96 COLLEGE VAN ZETTERS Lolle Harings is een gerespecteerde inwoner van het dorp, hij is ondernemend en welvarend, hij bezit een boerderij in Woudsend en Ypecolsga en is daardoor deskundig op het terrein van land en grond. Hij is grondbezitter, voorheen floreenplichtig en actief in de kerk. Daarin zal hij werkzaam zijn in de commissie die de voorrechten in de Hervormde gemeente ten aanzien van o.a. de domineesbenoeming om gaat vormen. In 1817 treedt Lolle Harings als assessor toe tot het College van Zetters. Dit College is in 1806 opgericht als gevolg van nieuwe Rijksbelastingwetgeving. De gemeentelijke inkomsten bestaan uit opcenten op de rijksbelastingen, (plaatselijke) accijnzen op de eerste levensbehoeften en een directe belasting als de hoofdelijke omslag. De zetters (ook wel verdelers genoemd) hebben tot taak om de waarde van onroerend goed te taxeren en daar vervolgens een belastingbedrag aan te koppelen. De burgemeester of Grietman is verantwoordelijk voor het bijeenroepen van de zetters. Als landeigenaren of pachters het niet eens zijn met de door de zetters uitgebrachte taxatie, kunnen zij bij de Grietman in beroep gaan. Deze aparte gemeentebelasting zal tot 1825 blijven bestaan. Het college komt 6 à 10 maal per jaar bijeen. Lolle Harings Nauta is als lid meestal bij alle vergaderingen aanwezig. Op 14 augustus 1817 wordt bij notaris J. Jongbloed in Langweer een akte opgemaakt, waarin vermeld staat dat Lolle Harings onroerende goederen heeft verkocht aan Wybe Reins Hettinga te Teroele voor de prijs van fl 175,-. Wybe is een broer van Gerben Reins Hettinga, die in 1815 een conflict had met Lolle Harings over het vermeende recht van overpad. Er kan in ieder geval wel met elkaar gehandeld worden! 1818 FAMILIEZAKEN Sietse Lolles Nauta, zoon van Lolle Harings, is geboren in juli Na het overlijden van zijn moeder Yes Sietses de Jong eind 1801/begin 1802 is vader Lolle benoemd tot voogd over de beide nog levende kinderen (de andere is Lolle Lolles) uit dit huwelijk. Op 9 mei 1817 is Sietse in het huwelijk getreden met Klaaske Uilkes van der Kooy uit Woudsend. Door dit huwelijk is Sietse voor de wet meerderjarig geworden en kan de voogdij over hem beëindigd worden. 96

97 Sietse besluit te wachten tot 7 mei 1818 tot zijn (ongehuwde) broer Lolle 25 jaar wordt, dan kan de voogdij voor hen beiden in één keer opgeheven worden. Lolle zit als militair in Nederlands Oost-Indië en kan dus niet ter plaatse tekenen voor de akte van decharge. Op het kantoor van Wicher Steenbeek ontvangt Sietse alle hem toehorende goederen uit de erfenis van zijn moeder. Sietse is tevreden over de goede zorgen die vader Lolle aan de bij de voogdij behorende taken heeft besteed en bedankt hem hiervoor. Door de afwezigheid van Lolle Lolles zal zijn erfdeel bij vader Lolle Harings ondergebracht blijven, totdat junior terugkeert uit de Oost Notaris W. Steenbeek te Heeg maakt twee akten op, die Lolle Harings betreffen. De eerste is een procuratie van 9 januari, de bijhorende akte ontbreekt in het archief. Deelnemers zijn: - Grietje Pieters (Althuisius), rentenier te Ypecolsga, weduwe van Piebe Jans Sibma (Sipma), lastgever - Lolle Harings Nauta, huisman te Ypecolsga, lasthebber (Grietje is de tweede schoonmoeder van Lolle Harings) De tweede akte is een verklaring van 4 oktober, die wordt afgegeven aan Lolle en zijn broer Dooitse Nauta en betreft het overlijden van hun zwager Jacobus Willemse de Bock Heeg, notaris W. Steenbeek Verklaring, akte niet aanwezig Betreft het overlijden van Jacobus Willemsen de Bock - Lolle Harings Nauta, huisman te Ypecolsga - Dooitze Harings Nauta, huisman te Teroele Repertoirenr.: 83 d.d. 4 oktober 1819 Ook de inhoud van deze akte is niet in het archief (Tresoar te Leeuwarden) aanwezig. Het zal te maken hebben met de afwikkeling van de erfenis van Aeg Harings Nauta, sinds 1792 weduwe van Jacobus Willemsen de Bock, zij overlijdt op 5 augustus 1819 te Woudsend. Ze is 62 jaar geworden.(zie ook hoofdstuk 050.3) Lolle Harings staat vermeld in een document dat hij in 1818 voor meer dan fl 200,- grondlasten aangeslagen is geweest. 97

98 Ook voor de jaren 1820, 1821 en 1822 staat Lolle Harings op deze lijst vermeld. ZOON JAN Op 17 april wordt Lolle s zoon Jan Lolles (2) geboren. Hij wordt op 16 mei gedoopt in de Hervormde kerk. Jan wordt boer en zal 89 jaar oud worden. Hij is de Jan Lolles Nauta, die in het artikel genoemd wordt van Joh. Koopmans in het Friesch Landbouwblad in de rubriek YN DE OMKRITEN FAN DE SNITSER ALDFEART. (zie bladzijde 5). 98

99 VOORRECHT VOOR BENOEMINGEN IN DE KERK (1) Een aantal voorrechten in de Hervormde gemeente van Woudsend (en tot de kerk behorende omliggende dorpen) is vanouds in handen gelegd van leden, die belasting over hun land betalen, floreenplichtig zijn. Mensen zonder land mogen niet meebeslissen. Het betreft o.a. het voorrecht om predikanten te beroepen, kerkvoogden (de beheerders van kerkelijke goederen) te benoemen en daarmee het bezit van kerk en pastorie te sturen en te controleren. Daar komt na de Franse tijd een eind aan. Er is een nieuwe rijkswet en een kerkelijk reglement van kracht, die deze vorm van op census gebaseerde voorrechten moet opheffen. De omvorming is een gegeven opdracht, die tot een goed einde moet worden gebracht. In 1819 begint de discussie, het zal een moeizaam en langdurig proces worden, die zal lopen tot Er wordt een lijst van alle floreenplichtigen uitgegeven. Lolle Harings en zijn zoon Sietse Lolles Nauta staan op de lijst. Ook Lolle s broer Dooitse. COLLEGE VAN ZETTERS (2) Lolle Harings zit nog steeds in het College van Zetters. Op de besluitenlijst van de Grietman van 24 december 1819 zijn (her-)benoemd tot zetters van de gemeente Woudsend: B. Albring Lolle Harings Nauta U. De Jong Joh s Rudolphie A. H. Tromp Hun herbenoeming herhaalt zich in de daarop volgende jaren. Op de lijst met veranderingen in het jaar 1819/1820, onderdeel Personeel en mobilair, staat Pier Johannes Oppedijk met zijn huis op nummer 10, zijn huis wordt omgenummerd naar 9, Lolle Harings Nauta s huis met nummer 11 verandert mee en krijgt het nu vacante nummer

100 Verderop komt de personele belasting op deuren, vensters en schoorstenen aan de orde. Zoals de naam al aangeeft, wordt het aantal deuren, ramen (en schoorstenen) als basis gebruikt om de hoogte van personele belastingen vast te stellen. Om de belasting te verlagen, werden soms deuren, vensters en schoorstenen dichtgemetseld! In de jaren daarna komen diverse onderwerpen aan de orde. In de vergadering van 7 november 1820 wordt een lijst van veranderingen van deuren en vensters vastgesteld. Huis nr. 237, waar Lolle Harings in 1820 eigenaar van is, heeft 5 deuren en vensters. In 1821 is Douwe Jonkman door koop eigenaar geworden van dit pand. Gerben Reins Hettinga doet 14 pondemaat land over aan Lolle Harings. Het is land dat in klasse 2 valt, de belasting op de grond is 14 maal 8 = fl 112,- Er ontstaat enige onduidelijkheid over wie de eigenaar is van huis met nummer 237. Het huis staat (ten onrechte) nog steeds genoteerd als bezit van Lolle Harings, maar was verkeerd op de legger geplaatst! Het huis wordt in 1821 aangeslagen voor 8 deuren en vensters, in 1822 nog maar voor 6 deuren en vensters Ook in dit jaar is Lolle naast zijn werk op de boerderij actief met een drietal transacties. Hij verkoopt een huis met nummer 137 in Woudsend voor fl 400,- aan de echtelieden Douwe Hendriks Jonkman en Janke Martens Jonkman, beide uit Woudsend. Daarnaast koopt hij op 18 oktober van Geeske Tjeerds te Woudsend, weduwe van Gerrit Yntes Kingma, twee stukken greidland (totaal 6 pondemaat) voor de prijs van fl 2.280,- Boer Gerben Reins Hettinga uit Boornzwaag heeft een Zathe met land in Ypecolsga en biedt het te koop aan. Lolle Harings koopt een stuk greidland van 14 pondemaat uit het aanbod en moet daarvoor per pondemaat fl 285,25 neerleggen, wat de totale prijs op fl 3.933,50 brengt. (Waarschijnlijk ligt het aan de westkant van de weg) 100

101 1821 Het protest tegen de vermeende te hoge taxatie van de grond in Ypecolsga en Indijk (uit 1817) is nog niet afgesloten. Op 7 juli wordt een hogere autoriteit benaderd. Er gaat een brief uit Aan den Hoog Ed Gestrenge Heer Gouverneur van de Provincie Vrieslant. En een tweede op 31 augustus naar dezelfde persoon, maar hij wordt nu aangeschreven als Aan Zijne Exellentie de Gouverneur in de Provincie Vriesland over het zelfde onderwerp. Alle betrokken boeren tekenen de beide brieven. Dit zijn de handtekeningen onderaan de brief van 31 augustus: Het antwoord van de Gouverneur hebben we niet aangetroffen. In 1821 vinden wederom diverse transacties plaats. Op de 8 e mei lenen Lolle Harings en Idske 4.000,- Nederlandse guldens van Elske Jans, weduwe van Sijbout Thomas Hiddema, woonachtig te Tirns in de gemeente Nijland, met een jaarlijkse rente van 4,5%. Tot onderpand dienen een zathe en landen in Ypecolsga en een huis en erf met de jeneverstokerij ( de kleine plaets ) te Woudsend met een oppervlakte van 11 bunden, 2 roeden en 30 ellen land. Plus nog een stuk van 90 pondemaat greidland onder Woudsend. Op 10 mei sluiten zoon Sijtse Lolles Nauta en zijn vrouw Klaaske Uilkes van der Kooi een lening af van Caroli guldens tegen vijf procent rente per jaar. Het grootste deel (Cg 1.200,-) wordt geleend van Sijtse s grootvader Sietse Piebes de 101

102 Jong, het andere bedrag is afkomstig van vader Lolle Harings. De twee leningen worden in één akte ondergebracht. Als onderpand: verklaarden zij deze gelden aan haar te zijn voorgeschoten daarvoor te Verpanden haar levendig Vee Boeregereedschap Vrugten op het veld en in de Schuuren Lolle Lolles Nauta is dood. Het bericht dat Lolle Harings oudste zoon in de Oost is overleden, is niet meer met de schepen van de najaarsaflossing van 1820 mee gekomen. Zij zijn al vertrokken als het overlijden, op 9 september 1820 in Semarang, van Lolle in Batavia bekend wordt. Het duurt tot de winter van 1821/22 als de retourvloot van 1821 in Holland aankomt, dat het nieuws van het overlijden van zijn zoon bij vader Lolle Harings en verdere familie in Ypecolsga bekend wordt. Het moet een grote schok in het leven van Lolle Harings geweest zijn, hij krijgt de doodstijding op 16 januari De diepbedroefde vader plaatst in de Leeuwarder Courant van 22 januari 1822 de volgende overlijdensadvertentie. 102

103 Lolle, ongehuwd, wordt in Nederlands-Indië begraven. Uit het eerste huwelijk van Lolle Harings met Yes Sietses de Jong is nu alleen de tweede zoon, Sietse Lolles Nauta, nog in leven. Op 4 april 1822 verkoopt Lolle Harings bij notaris van der Ley te IJlst een huis aan boer Tjitze Annes van der Leij en zijn vrouw Sjoerdtje Gabes Gronsma uit Langaard onder Langweer. Het betreft:. een Huizinge (gequiteerd nummer 157 ) bestaande in een kamer voorhuis bak en bleekveld strekkende zich voor tot aan het Stek, hetwelk de kopers moeten onderhouden, voorts met al hetgeen aan de Huizinge en Erf toe en aanbehoort met de losse goederen, Staande en leggende ijzers zoo en in dien voege als alles is staande en gelegen te Woudsend nabij de Taanderij, De koopprijs bedraagt 400 Nederlandse guldens. Dezelfde dag verkoopt Lolle Harings bij dezelfde notaris aan koopman Gerrit Nolles Schotanus uit Woudsend. Zij verklaren bij deze tegenwoordige acte uit de hande te hebben verkogt en in koop te hebben aangenomen zeker plek grond gelegen te Woudsend genaamde de oude helling breed ruim 4 Ellen en lang ruim 27 Ellen strekkende zich van het Stek van Tjitze Annes van der Leij tot aan de Ee, Het terrein staat bekend als De oude helling, de prijs bedraagt 50 Nederlandse guldens. (NB. dit is het huis en perceel grond, waarmee Lolle in 1805 bleef zitten in de finale verkoop, na eerst het strijkgeld opgestreken te hebben) RUZIE ROND HET KERKHOF In september 1822 ontstaat een conflict tussen Lolle Harings Nauta, gesterkt door Jentje Feitses Tromp en Gerrit Aukes Jongbloed, en Pier Johannes Oppedijk, alle vier woonachtig in Ypecolsga. Oppedijk bezit een stuk land dat grenst aan het kerkhof van Ypecolsga. Hij dient een rekest in bij de Grietman van Wymbritseradeel om aan de buitenkant van het 103

104 kerkhof sloten te graven, dammen te bouwen en een hek te plaatsen. Dit alles omdat het bewuste stuk grond zo n zes maanden per jaar onder water staat. Hij biedt aan het geheel op zijn eigen kosten uit te voeren en te onderhouden. De Grietman oordeelt positief op het verzoek. Als vervolgens Pier Oppedijk begint met de werkzaamheden en Lolle en de andere twee mannen dit bemerken, sturen zij een bezwaarschrift aan de Grietman en de Gouverneur van Friesland om het graven te doen stoppen. Niet duidelijk wordt op welke formele gronden zij de toestemming aanvechten. Wel beoordelen de drie het graven van Oppedijk bij het kerkhof als onregtmatig. 104

105 De drie mannen ondertekenen de brief. De Gouverneur neemt in november een beslissing, na raadpleging van de Provinciale staten en de Grietman. Hij oordeelt dat de heer Oppedijk in zijn recht staat en dat het hem toegestaan wordt om genoemde werkzaamheden (verder) uit te voeren. Op 18 november 1822 overlijdt Sytse Piebes de Jong op de hoge leeftijd van 82 jaar, weduwnaar van Yes Reijnders Zoethout. Hij was de eerste schoonvader van Lolle Harings en voor hem een grote steunpilaar uit zijn varende tijd, o.a. als zijn vaste zaakwaarnemer, boekhouder en medeondernemer. 105

106 1823 Op 27 mei 1823 wijst de Grietman van Wymbritseradeel drie personen uit Woudsend aan om aanwezig te zijn bij de opening van de stembussen ten behoeve van de Statenverkiezingen. Lolle Harings is één van de drie personen VOORRECHT VOOR BENOEMINGEN IN DE KERK (2) Op 27 november van dit jaar komt een vergadering van Woudsender floreenplichtigen bijeen om een nieuwe kerkelijke regeling uit het jaar 1819 te bekrachtigen (homologeren). In deze nieuwe regeling staan veranderingen beschreven, oude rechten worden overgeheveld van de floreenplichtige naar de plaatselijke (Hervormde) kerk. De discussie over het overdragen van voorrechten van floreenplichtigen aan de kerkenraad (over o.a. de benoeming dominees en kerkvoogden en kerkelijke bezittingen), die in 1819 in Woudsend en daarbij behorende, omliggende dorpen op gang is gekomen, bereikt een eindpunt. De kerk en belastingbetalers zijn eruit: de kerkenraad krijgt de genoemde voorrechten in eigen beheer. Onderstaande brief van 27 november 1824 bevestigt de overgang: 106

107 Er wordt aan het Provinciaal collegie van toezigt op de kerkelijke administratie der Hervormden in Vriesland gerapporteerd op 25 juli Lolle Harings Nauta is de eerste in de rij van de ondertekenaars. De staatsraad van dit college schrijft op 27 november terug dat de transitie een feit is. 107

108 HET BELASTINGFORMULIER VAN LOLLE HARINGS De nieuwe belastingdienst en regels zijn nog niet volledig ingeburgerd. Er worden soms fouten gemaakt, waardoor mensen teveel moeten betalen. Op 2 januari krijgt Lolle een aanslagbiljet uitgereikt, dat acht dagen later weer zal worden afgehaald. 108

109 Hij vult alle vragen in, op vraag 9. vult hij één werkbode in. Over deze werkbode moet hij fl 3,- belasting plus 85½ opcenten betalen. Nu blijkt die belasting op een boerenbedrijf niet te gelden. Een werkbode is er belastingvrij. Lolle Harings haast zich om een brief te schrijven naar de Controleur van de Directe belasting om zijn 3 gulden plus opcenten terug te 109

110 claimen. Het is de oudste met de hand geschreven brief die we van hem gevonden hebben. Hij wordt in jaar oud, hij heeft nog een mooi, krachtig en elegant handschrift. Zijn verzoek wordt op 14 juni in behandeling genomen 110

111 Hij krijgt gelijk: Lolle krijgt zijn werkbode-geld terug. 111

112 1825 Lolle Harings blijft op meerdere fronten actief, in 1825 wordt hij genoemd in de verslagen van de Onderlinge Woudsender verzekeringen, hij woont als lid de vergaderingen bij. OVERSTROMING In februari vinden in Nederland grote overstromingen plaats. Er is een vergelijkbare situatie met de ramp van 1953 in Zeeland en Zuid-Holland. Een noordwesterstorm raast tijdens springtij tussen 3 en 5 februari 1825 over de Noordzee en veroorzaakt dijkdoorbraken op allerlei plaatsen langs de Waddenen Zuiderzeekust, met als gevolg dat grote delen van Friesland, Groningen en Overijssel door zout water worden overstroomd. (zie arcering op het kaartje). Driehonderd negenenzeventig mensen verdrinken, het grootste aantal in Overijssel. (bron: Wikipedia) Andere bronnen vermelden zelfs het aantal van 800 verdronken mensen. Ook het gebied rond Woudsend komt onder water te staan. Het water trekt zich maar langzaam terug. De dijken moeten eerst hersteld worden, doch een volgende ramp dient zich al weer aan. De lange zomer van 1825 is buitengewoon warm en biedt de vele insecten een moerasachtige omgeving met een zeer goede voedingsbodem aan om zich in grote getale te vermenigvuldigen. Het blijkt een goede basis te zijn voor het ontstaan van diverse uitheemse ziekten als tyfus, malaria en geelkoorts. kaartje afkomstig van ( 112