Plaatsingslijst van de archivalia. E.H. Gugel ( ) archivalia Sigrid de Jong/ André Beening

Transcriptie

1 Plaatsingslijst van de archivalia E.H. Gugel ( ) archivalia Sigrid de Jong/ André Beening Nederlands Architectuurinstituut 2002, 2005

2 INHOUD Inleiding 2 Biografische schets 2 Literatuur 4 Verantwoording inventarisatie 5 Herkomst en Acquisitie 5 Tekeningen 5 Schets- en aantekenboekjes + proefdrukken 5 Bewerking 5 Verwijzing naar andere archieven 6 Aanwijzingen voor gebruik 7 PLAATSINGSLIJST 8 Tekeningen 8 Schets- en aantekenboekjes; proefdrukken 10

3 Inleiding INLEIDING BIOGRAFISCHE SCHETS E.H. GUGEL Eugen Heinrich Gugel ( ) was Nederlands eerste hoogleraar bouwkunde in Delft (van 1864 tot 1902). Deze getalenteerde Duitse architect werd de nestor van het architectuuronderwijs in Nederland. Hij schreef onder meer twee invloedrijke werken die decennialang in het Nederlandse Bouwkundeonderwijs zijn gebruikt: Geschiedenis van de Bouwstijlen (1869) en Architectonische Vormleer ( ). Het eerste is een handboek over de geschiedenis van de bouwkunst en het tweede een prachtig plaatwerk met voorbeelden van talrijke bouwkundige details uit de West-Europese bouwkunst, voorzien van uitgebreid commentaar. Beide boeken zijn meerdere malen herdrukt, bewerkt en gebruikt tot ver na de dood van Eugen Gugel. 11 Naast zijn werk als hoogleraar en schrijver was Gugel actief als architect. Zijn gebouwen sloten aan bij de internationaal gangbare neo-renaissance. Daarbij was hij de eerste architect die vormelementen uit de Nederlandse Renaissance toepaste in het negentiende-eeuwse ontwerp. De contemporaine Nederlandse architectuur kreeg daarmee een herkenbaar nationaal gezicht. Daardoor oefende hij grote invloed uit op tijdgenoten. Maar Gugels betekenis ligt vooral in het feit dat hij als auteur en docent een generatie Nederlandse architecten heeft opgeleid en beïnvloed. Gugel werd op 26 maart 1832 geboren in Bergzabern in Beieren en studeerde er vanaf 1850 aan de Polytechnische school in München en tussen 1856 en 1858 aan de Königliche Akademie für Bildende Künste in diezelfde plaats. Na afronding van zijn studie werkte Gugel enkele jaren voor de Beierse staatsspoorwegen en in Beierse overheidsdienst. Waarschijnlijk door bemiddeling van de Münchense hoogleraar L. Lange kreeg Gugel in 1864 op 32-jarige leeftijd zijn aanstelling als hoogleraar bij de opleiding Bouwkunde van de Polytechnische School in Delft. Toen Lange in 1864, naar aanleiding van zijn succesvolle prijsvraaginzending voor een nieuw Nederlands Rijksmuseum, gevraagd werd hoogleraar in Delft te worden, raadde deze zijn leerling Gugel aan. Het Koninklijk Besluit van zijn benoeming dateert van 25 augustus De eerste opdracht voor Gugel in Nederland was als zaakwaarnemer op te treden bij de prijsvraag voor de nieuwe parlementsgebouwen in Den Haag ( ). Na een moeizame procedure maakte Gugel in 1869 zelf een ontwerp, dat niet werd uitgevoerd. 2 Zijn eerste ontwerp dat werd gerealiseerd was dat voor het natuurkundig laboratorium van de Polytechnische School in Delft ( ). Vervolgens ontwierp Gugel voor zijn eigen afdeling bouwkunde een uitbreiding, gelegen aan de Oude Delft. Voor de studentensociëteit Minerva bouwde Gugel in Leiden een Sociëteitsgebouw, in Den Haag werd zijn ontwerp voor het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen gerealiseerd. Een andere belangrijk gebouw van zijn hand is het Academiegebouw van de Rijksuniversiteit aan het Domplein in Utrecht (1886). Daarnaast deed Gugel mee aan verschillende prijsvragen. Zo maakte hij ontwerpen voor twee Duitse prijsvragen, voor een beursgebouw in Frankfurt ( ) en voor de Rijksdag in Berlijn (1882). 3 De tekeningen maken duidelijk dat Gugels ambities ook over de landsgrenzen heen reikten. En zowel voor het beursgebouw in Frankfurt als later voor het prestigieuze Rijksdaggebouw in Berlijn gebruikte hij zijn internationale neo-renaissancistische vormentaal. De prijsvraag voor het Rijkssdaggebouw kwam pas zo n tien jaar na de stichting van het tweede 1 De 4 e en laatste druk van de Geschiedenis van de Bouwstijlen, bewerkt en aangevuld door J.H.W. Leliman, dateert van E.Gugel; J.H.W. Leliman, Geschiedenis van de bouwstijlen in de hoofdtijdperken der architektuur (Rotterdam, Bolle, 1918) 2 dln. 2 Een tekening van de voorgevel van dit ontwerp wordt bewaard in het Nationaal Archief te Den Haag, in het archief van de Rijksgebouwendienst. 3 De tekeningen van deze prijsvraag worden in het NAi bewaard, aanvraagnummers GUGE t 1 t 4. Bovendien zijn er tekeningen van de rijksdagprijsvraag in het tekeningenarchief van de TU-Delft, aanvraagnummer TUDE 2

4 Inleiding Duitse Keizerrijk. Gugel was een van de 183 deelnemers aan de prijsvraag, die uiteindelijk werd gewonnen door Paul Wallot, de architect van het huidige gebouw. Terwijl Gugel in de jaren zeventig met name actief was als architect, was hij in de jaren tachtig vooral succesvol in het maatschappelijk leven en het onderwijs. Gugel was voorzitter van verschillende prijsvraagjury s, onder andere van de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst en nam bovendien plaats in de redactie van Bouwkundig Weekblad. Zijn invloed strekte zich verder uit als leermeester van jonge architecten. Zijn leerlingen zouden latere belangrijke posities bekleden in de Nederlandse bouwkunst. Enkele voorbeelden zijn: de latere rijksbouwmeesters D.E.C. Knuttel en W.C. Metzelaar, J.van den Ban in Haarlem, J. Verheul in Rotterdam, J.Th.J. Cuypers, P. du Rieu, J. Klinkhamer en C. Muysken in Amsterdam en J. Jesse in Leiden. 4 4 Van de meeste van deze architecten is archiefmateriaal bewaard in het NAi, met de respectievelijke codes TJUB (Knuttel, Verheul), BANP (Van den Ban), CUYX (Cuypers), RIEU (Du Rieu), KLIX (Klinkhamer), MUYS (Muysken) en JESS (Jesse). 3

5 Inleiding LITERATUUR Baalman, D., Nederlands eerste hoogleraar bouwkunde: Eugen Gugel, De Sluitsteen 7 (1991), 2/3, Berens, H., W.N. Rose ( ). Stedebouw, civiele techniek en architectuur, Rotterdam Gugel, E., Geschiedenis van de bouwstijlen in de hoofdtijdperken der architectuur, Arnhem 1869, tweede editie Gugel, E., De Akademiën en het kunstonderwijs, Arnhem Gugel, E., Bouwkundig onderwijs, Vragen des Tijds 1878, deel 3, Gugel, E., Architectonische vormleer, Amsterdam 1880 (deel1), Den Haag 1887 (deel 2 en 3), Den Haag 1888 (deel 4). Gugel, E., Leliman, J.H.W., Geschiedenis van de bouwstijlen in de hoofdtijdperken der architectuur, Rotterdam 1902 (derde editie van 1869). Krabbe, C.P., Ambacht Kunst Wetenschap. Bevordering van de bouwkunst in Nederland ( ), Zwolle Woud, A. van der, Waarheid en karakter. Het debat over de bouwkunst , Rotterdam Woud, A. van der, The Art of Building. From Classicism to Modernity: The Dutch Architectural Debate , Hants/Burlington

6 Inleiding VERANTWOORDING INVENTARISATIE Herkomst en Acquisitie Tekeningen In 1999 werden de vier tekeningen van twee Duitse prijsvragen aangeboden door een voormalig docent van de TU Delft, faculteit Bouwkunde, dr. ir. J.C. Visser. Deze kreeg ze ooit mee van Fransje Gugel, een kleindochter van de ontwerper. Na tientallen jaren opgerold te hebben gezeten in een oude koker kwamen ze bij een verhuizing weer boven water. Deze aanwinst is zonder meer uniek te noemen, aangezien noch van de gebouwen van Gugel, noch van zijn ontwerptekeningen veel bewaard is gebleven. Er is geen bedrijfsarchief meer; slechts enkele tekeningen zijn te vinden in de collecties van ondermeer de TU Delft, het Nationaal Archief in Den Haag en de Architektursammlung TU München. De aanwinst bestaat uit pentekeningen en aquarellen, van het beursgebouw in Frankfurt ( ) en van het Rijksdaggebouw in Berlijn (1882). De koker waarin deze enorme tekeningen werden aangeleverd, droeg nog steeds de oude postzegels van het Deutsches Reich. Schets- en aantekenboekjes + proefdrukken In 2003 volgde een tweede aanwinst. Het ging met name om vijf schets- en aantekenboekjes van Gugel die hij heeft gemaakt in de tijd dat hij student was aan de Königliche Akademie für Bildende Künste en verschillende proefdrukken van de vier delen van de Geschiedenis van de Bouwstijlen met aantekeningen en verbeteringen van Gugel. Oorspronkelijk was dit materiaal door Gugel geschonken aan de Faculteit Bouwkunde van de Technische Hogeschool (TH) in Delft. Samen met de collecties van onder meer C.H. Peters en J.H.W. Leliman werden zij bewaard in het Bouwkunde gebouw van de TH aan de Oude Delft 39. De verzamelingen zijn gebruikt als studiemateriaal in het onderwijs. Toen de TH in 1972 ging verhuizen naar het gebouw van J.H. van den Broek, is materiaal uit de verzameling, onder andere Gugels schetsboekjes, in containers beland. Deze werden door een docent van de TH - nb. Een zoon van een vriend van Gugel - uit de containers gered, bewaard en in 2003 aan het NAi geschonken. Met deze schenking kwam ook het boekje De voorgeschiedenis van den Rotterdamschen Stadhuis-Bouw beoordeeld (1914) mee. Omdat dit werk niet tot het materiaal van Gugel behoorde (Gugel overleed in 1905) is dit boek aan de bibliotheek overgedragen. Bewerking De tekeningen zijn in deze plaatsingslijst per project beschreven. Daarbij zijn datering, onderwerp, motto, en van de verschillende tekeningen voorstelling, techniek, drager, signatuur en verdere gegevens genoteerd. De vier tekeningen waren ingelijst en geborgen in de panelenberging. Met het oog op het behoud van de tekeningen is ervoor gekozen ze uit te lijsten. Twee tekeningen pasten in een portefeuille. De andere twee zijn door papierrestaurator Peter Kipp in melinex gedaan en in de liggende berging geborgen. Bij de tweede aanwinst is overwogen om deze terug te plaatsen in het tekeningenarchief van de afdeling Bouwkunde van de Technische Universiteit, dat ook bij het NAi berust, maar aangezien het materiaal een wezenlijk ander karakter had is hier van afgezien en is het als supplement toegevoegd aan de verzameling Gugel. 5

7 Inleiding Verwijzing naar andere archieven De tekening voor het Rijksdaggebouw in Berlijn, behoort tot een serie van 22 tekeningen met opmetingstekeningen en ontwerpen. De andere tekeningen zijn te vinden in het tekeningenarchief van de Technische Universiteit in het NAi (Archiefcode TUDE). In het archief van de Rijksgebouwendienst, dat bewaard wordt in het Nationaal Archief te Den Haag is een prijsvraagontwerp voor de Haagse parlementsgebouwen te vinden. Tenslotte zijn de universiteitsbibliotheken van Amsterdam en Leiden in het bezit van brieven van Gugel. 6

8 Inleiding AANWIJZINGEN VOOR GEBRUIK U kunt alle archiefstukken raadplegen met behulp van de aanvraagnummers die u in de inventaris steeds bij de beschrijvingen aantreft. Vermeld deze aanvraagnummers, met de code GUGEop de gele briefjes aan de balie van de NAi-studiezaal. Deze inventaris is als tekstdocument in het programma Word op termen te doorzoeken. Om die reden is van een inventarisindex afgezien. De tekstdocumenten zijn op aanvraag op de studiezaal te raadplegen. Inlichtingen: collection@nai.nl 7

9 Aanvragen als: GUGE + aanvr.nr. PLAATSINGSLIJST TEKENINGEN [ ] Prijsvraagontwerp voor een Beursgebouw in Frankfurt, motto Franziska. t1, t2, t3 t1 3 bladen met vier gevelaanzichten. Opschrift: Project einer Boerse zu Frankfurt am Main, 1 blad met oostelijke en westelijke gevel (voorgevel), niet ondertekend, in inkt en waterverf op papier, op linnen geplakt t2 1 blad met zuidelijke gevel, in potlood en inkt op papier, gesigneerd E. Gugel t3 1 blad met noordelijke gevel, in inkt op papier [1882] Prijsvraagontwerp voor de Rijksdag in Berlijn. t4 t4 Perspectief van de voorgevel, in inkt en gewassen inkt op papier, gesigneerd E. Gugel, met vermelding van: Schetsontwerp voor een Gebouw van den Duitschen Rijksdag. 8

10 Aanvragen als: GUGE + aanvr.nr. SCHETS- EN AANTEKENBOEKJES + PROEFDRUKKEN Schetsboekje met tekeningen van ornamenten, enkele plattegronden en aantekeningen. d1 d1 Duits. Diverse jaartallen Aantekeningenboekje, met diverse aantekeningen over de wiskundige Euclides, poëzie, kunst, schoonheid, harmonie, ernst en symbolen. d2 d2 Deel Duits, deel Nederlands. Met voorin de aantekeningen 13 november augustus Schetsboekje met tekeningen van ornamenten. Aantekeningen in het Duits en het Nederlands. d3 d3 Op één de bladen het jaartal Copier-Buch I. Aantekenboekje met diverse bouwkundige aantekeningen. d4 d4 Duits. Op één de bladen het jaartal

11 Aanvragen als: GUGE + aanvr.nr Schetsboek met tekeningen van kerken en landhuizen in Noord-Duitsland. In een aantal gevallen afzonderlijke plattegronden en tekeningen van details en ornamenten van deze gebouwen. Duits en enkele Nederlandse aantekeningen. d5 d5 De meeste tekeningen zijn gedateerd maart-april Geschiedenis van de bouwstijlen d6 d6 deel 1, met aantekeningen van Gugel. - Geschiedenis van de bouwstijlen d7 d7 deel 2, met aantekeningen van Gugel. - Geschiedenis van de bouwstijlen, d8 d8 deel 3, met aantekeningen van Gugel. - Geschiedenis van de bouwstijlen d9 d9 deel 4, met aantekeningen van Gugel. 10

12 Aanvragen als: GUGE + aanvr.nr. - Geschiedenis van de bouwstijlen, 2e druk, d10 d10 deel 1, met aantekeningen van Gugel. - Geschiedenis van de bouwstijlen d11 d11 2e druk, deel 2, met aantekeningen van Gugel. - Geschiedenis van de bouwstijlen d12 d12 2e druk, deel 3, met aantekeningen van Gugel. - Geschiedenis van de bouwstijlen d13 d13 2e druk, deel 4, met aantekeningen van Gugel Liber Amicorum d14 d14 aan Gugel van zijn leerlingen 11

13 Aanvragen als: GUGE + aanvr.nr Bestek en voorwaarden Gebouw Kunsten en Wetenschappen Den Haag d15 d15 geschreven Geschiedenis van de bouwstijlen (Arnhem, P. Gouda Quint, 1886) (bibliotheek Leliman) d16 d16 12