Beschermingsdossier: de Sint-Martinuskerk, het kerkhof met militair ereperk en gedenkkapel - monument

Transcriptie

1 Beschermingsdossier: de Sint-Martinuskerk, en het kerkhof met militair ereperk en gedenkkapel, Diksmuide (Vladslo) INHOUDELIJK DOSSIER Het voorliggend dossier maakt deel uit van het thematisch pakket: wederopbouwkerken en dorpsomgevingen in Diksmuide (West-Vlaanderen). A. BESCHRIJVEND GEDEELTE a) Historische overzicht Ancien régime Aan het einde van de 10de eeuw zou er reeds een (romaanse) kerk gebouwd zijn in Vladslo. De kerk ontstond als een eigen kerk op het allodium van de edelman Eilbodo. "Frordeslo", het latere Vladslo, werd voor het eerst vermeld in 992, wanneer de parochie door bisschop Radbod van Noyon-Doornik onder het patronaat gesteld werd van de Gentse Sint-Pietersabdij. Ook Sint-Martinus als patroonheilige wijst op een vroege stichting. Naast Sint-Martinus speelde ook Sint-Livinus een (devotionele) rol in Vladslo. Relieken van deze 7de-eeuwse Ierse bisschop, wiens bestaan niet bewezen is, zijn sinds het begin van de 11de eeuw bewaard in de Gentse Sint-Baafsabdij. Deze abdij was in een concurrentiestrijd verwikkeld met de Gentse Sint-Pietersabdij die over het patronaat van de kerk beschikte. Bij het 17de-eeuws reliekbeeld van de H. Livinus staat een bord met een volkskundig opschrift: " ' t jaar 400 breekt de zeedijk door 't jaar 655 landt de H. Livinus te Frordeslo en geneest er de kranken". Tijdens het ancien régime was Vladslo een belangrijke en dichtbevolkte parochie van Vladslo- Ambacht (Beerst, Leke, Keiem, Schore en Vladslo), een bestuurlijke omschrijving binnen de kasselrij van het Brugse Vrije. Het ammanschap van het ambacht komt toe aan de heren van de heerlijkheid "Ter Heyde" in Vladslo. In de wederopbouwkerk van Vladslo getuigen enkele eind 17de-eeuwse en vroeg 18deeeuwse grafplaten van de familie Kemele van het binnenkerks begraven tijdens het ancien régime. Antheunis was "Hoofdman der Prochie" en Cornelis "Ontfangher van de waterynghe van Vladsloo-Ambacht". De oudste vermelding van deze watering gaat terug tot In de 15de eeuw, mogelijk ca. 1489, werd de Sint-Martinuskerk vernield door een brand. Volgens literatuur bleef van de oude kerk enkel de romaanse vieringtoren uit de 12de eeuw bewaard. Het rapport van briefwisselend KCML-lid Josef Viérin van 1922 stelt echter dat het vooroorlogse gotische koor nog van het begin van de 15de eeuw dateerde. Circa 1537 werd de kerk heropgebouwd in gotische stijl, met integratie van de oude vieringtoren (Archief Onroerend Erfgoed, archief KCML, W/1423). In de 17de eeuw werden heel wat werken uitgevoerd aan de kerk. Voor worden timmerwerken in de zuidelijke kruisbeuk vermeld. In werden de drie koren vernieuwd (cf. bewaarde rekeningen). In werd de "romaanse toren" verstevigd. "Twee bogen onder de toren" werden hierbij vernieuwd. In de Sint-Martinuskerk is nog steeds een 17de-eeuws Livinusbeeld, met reliekhouder bewaard. Het beeld maakt onderdeel uit van het neogotische zuidaltaar, toegewijd aan de heilige. In 1727 werd voor de kerk een biechtstoel vervaardigd door Hendrik Pulinx (Brugge). In de 19de eeuw wordt deze biechtstoel verkocht aan de parochie Beerst. Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 1 van 20

2 Negentiende eeuw tot 1914 Vladslo behoorde in de 19de eeuw tot de grotere dorpen in de streek van Diksmuide. Het ca hectare grote dorp telde in 1816 iets meer dan 1000 inwoners. Het aantal inwoners piekte in 1886 met 2327 (in 2003 waren er slechts 1225 inwoners). Gezien deze bevolkingsaangroei werd de kerk in uitgebreid, en ook hersteld, n.o.v. provinciaal architect Pierre Buyck (Brugge). Aan de westzijde werd de kerk uitgebreid met een neoromaans driebeukig schip (cf. rondbogenfries en -vensters). De achthoekige romaanse vieringtoren, en het laatgotische transept en koor werden hierbij bewaard. In voerde architect Buyck herstellingen uit aan de toren. In 1856 werd het kerkinterieur verrijkt met de nog bewaarde neobarokke preekstoel n.o.v. de Brugse beeldhouwer François Dumon. In het laatste kwart van de 19de eeuw werd een bestaand orgel, waarover verdere gegevens ontbreken, hersteld door de Gentse orgelbouwer L.-B. van Peteghem. In werden opnieuw herstellingswerken uitgevoerd aan de toren, en werd de sacristie uitgebreid n.o.v. architect Pierre Buyck. In 1881 werd een nieuwe sacristie gebouwd en gebeurden er aanpassingen aan het kerkinterieur. Kort vóór de Eerste Wereldoorlog werd de vieringtoren grondig gerestaureerd. Eerste Wereldoorlog Het kleine dorp Vladslo werd grotendeels verwoest tijdens de Eerste Wereldoorlog. Tijdens de oorlog lag Vladslo ten oosten van de frontlinie, en dus in het door Duitse militairen bezette gebied. In tegenstelling tot buurdorp Beerst, lag Vladslo juist buiten het bereik van de dagelijkse oorlogsbeschietingen, en kwamen de Duitse troepen er uitrusten. In het Praetbos, waar de Duitse militaire begraafplaats bewaard is, bevond zich een Duits hospitaal en een kampement voor de vermoeide en gewonde troepen (bron: wikipedia). De Duitsers gebruikten ook de Sint-Martinuskerk als lazaret. In 1917 werd Vladslo gedwongen ontruimd. Nog in 1917 brandde de kerk volledig af, ten gevolge van geallieerde brandbommen, later werd de toren gedeeltelijk naar beneden gehaald. De preekstoel en twee schilderijen waren - op vraag van de parochianen - door een Duitse aalmoezenier in veiligheid gebracht in de kerk van het meer oostelijk gelegen Koekelare. Het is niet geweten wat er met andere schilderijen en/of meubilair gebeurde: de Sint-Martinuskerk bewaart in totaal vijf schilderijen uit de vooroorlogse kerk, het meubilair, met uitzondering van de preekstoel, dateert uit de wederopbouwperiode. In de oorlogsgedenkkapel worden 39 Vladslonaren herdacht, 22 "doodgeschoten burgers" en 17 "helden soldaten". Van de burgers stierven er 15 in de periode oktober Voor 20 oktober worden er zelfs zes namen opgelijst in de kapel: twee vrouwen en vier mannen, waaronder August Tryhou. De mannen werden door Duitse militairen neergeschoten op de hoeve van Tryhou. Een dagboek, gepubliceerd in het tijdschrift Biekorf (Cafmeyer, 1975), vertelt over de gebeurtenissen van oktober 1914: de vlucht van de inwoners, de Belgische en Franse soldaten, de komst van de Duitsers, en over de executie op de hoeve. "( ) Op Vlazelekerremes, de tweede zondag van september, waren de Duitsers daar nog niet, 'k weet het genoeg, de vluchtelingen moesten bij ons boven 't Oudemanhuis op strooi slapen, maar 't was maar in passante. We zagen nog de Belgische soldaten optrekken en in hun vluchten lieten ze zes ransels langs de kerkhofmuur staan. Toen kwamen Duitse voorposten, ze zagen die ransels, vloekten en roken verraad... en daar zie! 't is lijk of Marie zei: ze schoten boer Triejo [Tryhou] en andere mannen voor de kop, maar ze deden ze eerst zelf op 't land hunder eigen put graven... ja z'... gunter bij Koras kapelletje". De naam Tryhou komt drie maal voor op de naamplaten. Naast vader en burger August (20 oktober 1914), worden ook zijn zonen-soldaten vermeld: Cyriel sneuvelde op 24 oktober Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 2 van 20

3 1914 tijdens de Slag aan de IJzer bij Pervijze, Eduard stierf in 1917 in Vinkem, mogelijk in het militair hospitaal. Wederopbouw naar vooroorlogs, gotisch model, door architect Raison Het eerste plan voor de wederopbouw van de Sint-Martinuskerk door de Brugse architect Théodore Raison ( ) dateert van 6 mei Aan deze wederopbouw in gingen meerdere adviezen van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen (verder KCML) vooraf. Een eerste rapport van briefwisselend lid architect Jozef Viérin ( ) van 13 maart 1922 beoordeelde het wederopbouwproject gunstig. Het rapport onderscheidt twee aspecten: 1) de restauratie en wederopbouw van de oudste, gotische delen van het gebouw naar vooroorlogs model, met recuperatie van de oude materialen: "Een groot deel der muren staat nog recht en het ware wenschelijk dat de herstelling zoo spoedig mogelijk aangevangen worde, want de schaade vermeerderd gedurig ( ) Den toren was het oudste deel van het gebouw en dagtekende van het romaansche tijdvak; het ontwerp voorziet zijne herstelling. De oude materialen bijzonderlijk het veldsteen zal dienen in den heropbouw. De kapiteelen en zuilen der galmvensters en de oude lijsten zijn wedergevonden geweest in de puinen, en zullen weder op hunne plaats herbruikt worden. Twee zijden van het achtkante deel van de toren staan nog recht, de ontwerper van het herstellingsplan zal daar al de noodige maten en elementen vinden om een nauwkeurige herstelling te doen. De (sic) koor schijnt te dagteekenen van het begin van de XVe eeuw, de kruisbeuken en zijkapellen van het begin der XVIe eeuw." 2) de moderne (neoromaanse) beuken waren volgens Viérin "zonder kunstkarakter" en "zouden voorzien worden van vensters en druimers in den trant van het overige deel van het kerkgebouw; dit laatste zou van het gebouw een voortreffelijk geheel maken". Ondanks dit gunstig rapport liet de Koninklijke Commissie het wederopbouwproject verder onderzoeken (22 maart 1922). In uitvoering hiervan maakte het provinciaal comité op 7 april een erg kritisch rapport van architect Alphonse De Pauw (Oostende, ) en Baron Alb. Van Zuylen van Nyeveld (Brugge, , historicus en Brugs stadsarchivaris) over. Na een plaatsbezoek concludeerden deze briefwisselende leden net als Viérin dat de bouwvallige muren heel wat interessante elementen bewaarden, die toelieten om de oude kerk te reconstrueren. In tegenstelling tot Viérin stelden zij echter vast dat het wederopbouwproject geen rekening hield met "ce qui existe de l'ancienne église". Zo bevonden de op het bouwplan getekende bogen van het transept zich niet "à l'endroit que nous relevons à l'église" en "la plinthe et les contreforts dessinés au projet n'existent pas". De in het rapport opgenomen schetsen getuigen van een bouwhistorische precisie, zoals de schetsen van de bewaarde 'credensnissen' in de koren en van de "trois arcades sous les fenêtres prenant toute la longueur de la chapelle" in het noordkoor. De toren was ernstig aangetast, maar bewaarde de vensterelementen (zie schets van de galmvensters) en ook het steen- en muurverband in (veld)steen. Het was dan ook aangewezen om vanop een stelling foto-opnames van deze elementen te maken. Als conclusie stelden zij dat "toutes les parties existantes du transept, chapelles absidiales & choeur" bewaard moesten blijven en dat de aangetaste delen dienden geconsolideerd en gerestaureerd te worden. Het rapport van De Pauw en Baron Van Zuylen resulteerde in een ongunstig advies van de commissie op 20 april 1922, waardoor Raison zijn project diende te herwerken. Het gewijzigde project werd op 12 september van dat jaar doorgestuurd door het provinciaal comité en kreeg op 11 oktober een gunstig advies van de commissie. De situatie op het terrein haalde de rapporten en adviezen van de KCML echter in. In een schrijven van 29 mei 1922 aan de voorzitter van de commissie had de pastoor van Vladslo reeds gewezen op de noodzaak om de kerk, of de ruïnes die er nog van overschoten, vlug te restaureren. Dit gebeurde niet enkel vanuit pragmatisch oogpunt ("Il fait une chaleur terrible Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 3 van 20

4 dans notre église provisoire trop petite"), maar de pastoor vreesde kennelijk ook dat de ruïnes van de kerk en van de monumentale toren binnenkort 'totaal' zouden zijn, als deze voor de winter niet gered zouden worden. Op 21 november 1923 liet een ontgoocheld provinciaal comité echter weten dat de kerk van Vladslo ondertussen volledig afgebroken was door de aannemer en dat een volledig nieuwe kerk zou worden gebouwd. Nochtans had het rapport van de briefwisselende leden net het minutieuze behoud van de oude delen gevraagd. Deze afbraak deed één van de meest karakteristieke torens verdwijnen en "des ruines de la période ogivale d'un interêt architectural précieux". De definitieve wederopbouwplannen werden op 16 mei 1923 goedgekeurd door de Koninklijke Hoogcommissaris (Decanaal archief Diksmuide, Vladslo, nr. 1, Archief Onroerend Erfgoed, KCML, plannenfonds). Deze plannen verschillen op een aantal punten van de plannen van 6 mei 1921: er is meer aandacht besteed aan de uitwerking van details en de sacristie werd in de zuidoosthoek voorzien. De kerk werd in 1925 ingewijd, maar in werden nog voltooiingswerken uitgevoerd door de Ieperse architect A. De Poortere. Tegen het noordoostelijk zijkoor werd in 1930 een nutsruimte aangebouwd. De sacristie en de nutsruimte kregen veel meer een laatgotische uitstraling dan de vooroorlogse sacristie. Conclusie. Waar het aanvankelijk de bedoeling was dat de wederopbouw zou voortbouwen op het waardevolle (laatgotische) gedeelte van de kerkruïne, werd er uiteindelijk toch een volledig nieuwe kerk gebouwd. Deze historiserende reconstructie gebeurde met respect voor de boeiende bouwgeschiedenis van het vernietigde gebouw. Hierbij werd grosso modo 'teruggekeerd' naar het beeld van de bakstenen hallenkerk, in regionale laatgotiek, zoals deze hersteld was circa De ramen van het transept werden opnieuw voorzien van bakstenen traceringen i.p.v. geharnaste ramen, en de koorramen werden opnieuw opengewerkt met dito traceringen. In de koren (interieur) werden de bakstenen "credensnissen" en de arcadevormende bogen (vermeld in het rapport van De Pauw en van Zuylen) nauwkeurig gereconstrueerd. Naast deze focus op de laatgotiek, werd er veel belang gehecht aan de reconstructie van de 12de-eeuwse romaanse vieringtoren in veldsteen. Waarschijnlijk werden zowel voor de romaanse als voor de gotische delen oorspronkelijke materialen gerecupereerd uit de puinen van de kerk. De plattegrond van het neoromaanse, driebeukig schip van werd behouden, maar de opstanden werden uitgewerkt naar analogie met de laatgotiek (Archief Onroerend Erfgoed, archief KCML, W/1423). Inrichting van het kerkinterieur Uit het vonnis van de Rechtbank voor Oorlogsschade (bewaard in het Decanaal archief Diksmuide, Vladslo, nr. 1) blijkt dat het kerkmeubilair grotendeels vernietigd werd tijdens de oorlog: "gezien het grootste deel der kerkmeubelen ( ) door het geschot of door het werpen van vliegerbommen vernield, andere grootendeels beschadigd geweest zijn of ook nog door opeisching en tijdens de gedwongen ontruiming der gemeente in 't jaar 1917 verlooren gegaan zijn". Communiebanken, koorgestoelte, biechtstoelen enz. konden dan ook aangekocht worden als wederbelegging van de oorlogsschade. Volgens de brochure van de parochie Sint-Martinus dateert het neogotische meubilair van 1924 en zijn de neogotische koorbanken ontworpen door het huis Hautekiet uit Wingene. In het vonnis werd ook een som voorzien voor de herstelling van de preekstoel. Deze monumentale neo-barokke preekstoel van 1856 was in veiligheid gebracht tijdens de oorlog en werd herplaatst in de wederopbouwkerk. In 1928 werd in de kerk een orgel gebouwd door Jos. en Pieter Loncke uit Esen (geen erfgoedwaarde). In de periode werden de vijf vooroorlogse, 17de-eeuwse schilderijen uit de Sint- Martinuskerk gerestaureerd door de Brugse restaurateur Leegenhoek (Archief Onroerend Erfgoed, archief KCML, W/1423). Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 4 van 20

5 Recente wijzigingen in het kerkinterieur De huidige houten lambriseringen (geen erfgoedwaarde) dateren van ca. 1962, en vervangen neogotische sjabloonschilderingen. Het hoofdaltaar werd vernieuwd ca (geen erfgoedwaarde, zie Archief Onroerend Erfgoed, archief KCML, W/1423) b) Beschrijving De Sint-Martinuskerk De Sint-Martinuskerk is excentrisch gelegen aan de zuidwestelijke dorpsrand, waardoor de site maar aan drie zijden omsloten is door dorpsbebouwing, en een visuele relatie ontstaat tot de grachtenrijke "Bethoosterse broeken". De kerk is omringd door het ruime kerkhof, met aan de zuidwestzijde het militaire ereperk en de gedenkkapel voor de slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog. De kerkhofsite is afgeboord door een lage geelbakstenen muur onder ezelsrug, daterend uit de wederopbouwperiode, en door een beukenhaag. Ter hoogte van de gedenkkapel is de kerkhofmuur uitgewerkt met smeedijzeren hekken en poortje tussen twee bakstenen pijlers in verzorgd metselwerk met gedenkplaten. Blijkens oude foto's en prentbriefkaarten werden deze pijlers, bij de oorspronkelijke wederopbouw, rechts herhaald, ter hoogte van de zuidelijke toegang tot het kerkhof (nu is de kerkhofmuur hier gewoon onderbroken). Op het kerkhof zijn geen bomen meer aangeplant, in het interbellum en rondom de vooroorlogse kerk was dat wel het geval. De plattegrond van de georiënteerde kerk ontvouwt een driebeukige hallenkerk. Het schip telt drie traveeën, met een vooruitspringende middenbeuk ter hoogte van het portaal. De transepten zijn recht gesloten. Een veelhoekige traptoren in de hoek van de noordbeuk met het -transept, leidt naar de achtzijdige, romaanse vieringtoren. Deze toren is erg beeldbepalend, ook meer door het gebruik van natuursteen en veldsteen, en de spitse leien naald. Het hoogkoor van drie traveeën is driezijdig gesloten. De kortere zijkoren (twee traveeën) hebben een rechte sluiting. In het verlengde van het zuidkoor en het noordkoor, zijn respectievelijk de lage sacristie op L- vormig grondplan, en een nutsgebouw op rechthoekig grondplan gebouwd. Het kerkgebouw is opgetrokken in gele baksteen, boven een hoge dito plint. Het schip, de transepten en de hallen zijn afgedekt met leien zadeldaken, aanzettend op een geprofileerde bakstenen kroonlijst. Wederopbouwarchitectuur aansluitend bij de regionale baksteengotiek: De westgevels zijn uitgewerkt als drie tuitgevels, telkens met gekoppelde lichtgleuven in het gevelveld, en centraal het jaartal "1924" uitgewerkt in baksteen. Deze tuitgevels zijn begrensd door haaks op elkaar gestelde steunberen met versnijdingen, en opengewerkt door hoge spitsboogvensters op afzaat. Deze drielichten met bakstenen maaswerk zijn gevat in een omlijsting van profielbaksteen. Kenmerkend voor de westgevels zijn ook de druiplijsten. De vooruitspringende tuitgevel van de middenbeuk is opengewerkt met een korfboogportaal, ingeschreven in een spitsboog. De zijbeuken en het koor zijn geritmeerd door versneden steunberen en spitsboogvensters. Deze twee- en drielichten zijn uitgewerkt zoals de vensters van de westgevels, met uitzondering van de druiplijsten. De imposante vooruitspringende transepten, uitgewerkt als tuitgevels met in de gevelvelden, kruisen uitgewerkt in baksteen, zijn begrensd door overhoekse steunberen met versnijdingen en spitsboognis met drielobmotief. De analoge spitsboogvensters op afzaat zijn breder en hoger uitgewerkt als vierlicht. In de hoek van de noordbeuk met het -transept, veelhoekige traptoren onder leien torenspits, voorzien van lichtgleuven. Het hoogkoor met driezijdige sluiting is geritmeerd door steunberen en analoge spitsboogvensters (drielichten). De zijkoren, met rechte koorsluiting, zijn opengewerkt door tweelichten. Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 5 van 20

6 De lage sacristie sluit aan bij het zuidkoor. Kenmerkende tuitgevels en natuurstenen kruiskozijnen, ingeschreven in geprofileerde bakstenen korfboognisssen. Roodbeschilderd houtwerk met glas-in-lood en diefijzers. Recent vernieuwde westgevel met gerecupereerd natuurstenen kruiskozijn. Een gekanteelde muur met korfboogpoortje verbindt de sacristie en het hoogkoor. Het lage nutsgebouw onder platdak, aansluitend bij het noordkoor, is voorzien van kantelen, een natuurstenen kruiskozijn en een korfboogpoortje. Wederopbouwarchitectuur aansluitend bij de romaanse stijl: De vieringtoren in veldsteen en natuursteen is gereconstrueerd naar model van de 12deeeuwse romaanse toren die voor de oorlog bewaard was. De vierkante basis van de toren gaat over in een achtzijdige klokkenverdieping. De gekoppelde rondbogige galmgaten met middenzuiltjes en kapitelen in witte natuursteen, zijn verdiept in rondboognissen onder doorgetrokken druiplijst. De hoekkettingen, waterlijst en kroonlijst zijn uitgewerkt in hetzelfde witstenen materiaal. Interieur De toren heeft een monumentale vierkante basis. Via de traptoren is de ruime vierkante ruimte boven de viering (kerkinterieur) bereikbaar. De moerbalken van de houten zoldering rusten op houten korbelen op natuurstenen consoles. De rondbogig geprofileerde hoekzwikken markeren de overgang naar de achthoekige klokkenverdieping. In de klokkenverdieping zijn drie bronzen klokken opgehangen : de Livinusklok dateert in de huidige vorm van 1985, confer opschrift "me fudit Michiels jr. Tornaci 1956 me refudit 1985 Eijsbouts anno visitationis papalis Vladslo 1985", de Martinusklok dateert van 1956, confer opschrift jaartal en embleem Sint-Martinus, een derde klok dateert ook van 1956.Ook in de klokkenverdieping indrukwekkende balkenzoldering rustend op korbelen. De hallenkerk is toegankelijk via het tochtportaal onder het doksaal. Drie houten paneeldeuren met glas-in-lood zijn gevat in tudorbogen in een omlijsting van profielbaksteen. Het bepleisterde interieur van de ruime gotische hallenkerk wordt gekenmerkt door een spel van volumes en doorkijken doorheen de drie beuken, gevormd door scheibogenarcades in gele profielbaksteen, bakstenen zuilen met dito sokkels en kapitelen, en houten spitsgewelven. De spitsbogenritmiek wordt herhaald en versterkt door de kleurrijke glasramen en de in baksteen uitgewerkte "credensnissen", arcadevormende bogen en deuromlijstingen in de koren. De houten gewelven zetten aan op een dito kroonlijst op witstenen consoles, en zijn voorzien van houten trekbalken. De viering is overwelfd d.m.v. een bakstenen kruisribgewelf met mangat, natuurstenen ribben en omlijsting van mangat. De zware, gebundelde bakstenen zuilen en pijlers geven de locatie van de toren aan. Het linker glasraam in het hoogkoor stelt onder meer de apostel Johannes, de bisschoppen Sint-Livinus en Sint-Martinus en ander mannelijk gevolg voor. Het middenste glasraam, met signatuur J. Peene-Delodder, plaatst de verrezen Christus onder een baldakijn, links en rechts zijn engelen in aanbidding. Het rechter glasraam stelt vrouwelijke heiligen zoals Maria, Rosalia en Appollonia voor. De iconografisch zeldzame afbeeldingen aan de horizon tonen de (kerk)torens van Brugge (Onze-Lieve-Vrouw en Sint-Salvators, maar ook het belfort) en Diksmuide op het centrale glasraam, geflankeerd door onder meer de torens van Vladslo en van buurdorp Esen. In de onderste registers zijn telkens wapenschilden met leuzes afgebeeld, rondom een in memoriam-opschrift voor de al dan niet adellijke schenker(s) van de glasramen in Zo is er onder meer het wapenschild van Baron de Crombrugghe met leuze "Eperons de nos vertus", en de wapenschilden van België, Vladslo en West-Vlaanderen. Het glasraam boven het Maria-altaar in het noordkoor stelt "Maria's opdracht" voor en is 1926 gedateerd. De twee aanpalende glasramen beelden attributen en symboliek van Onze-Lieve- Vrouw af. Het glasraam boven het Livinusaltaar in het zuidkoor stelt de "Marteldood van den H. Livinus" voor en is 1926 gedateerd. De opschriften dragen het glasraam op aan twee overleden pastoors (+ 15 december 1914 en 7 april 1926) en aan "de gesneuvelde oud-strijders en doodgemartelde burgerlyke slachtoffers van Vladsloo - Wereldoorlog ". De Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 6 van 20

7 twee aanpalende glasramen beelden attributen, monogram en marteltuigen van Sint-Livinus af. In de westgevels van de zuidbeuk en de noordbeuk zijn drie grafstenen van de familie Kemele ingemetseld. Antheunis Corn. Kemele was "Hoofdman der Prochie" en stierf in Zijn vader, Cornelis Kemele was "Ontfangher van de waterynghe van Vladsloo-Ambacht" en stierf in Deze grafplaten hebben respectievelijk een zandloper en doodshoofd als symbool. Een derde grafsteen is van Joseph Corn. Kemele, gestorven in De in de zijbeuken ingemetselde kruisweg dateert van De bas-reliëfs in carton-pierre, werden geleverd door het Brugse huis Dupont (brochure parochie Sint-Martinus). De natuurstenen altaartafels, op vierkante pilasters, in het zuidkoor en het noordkoor zijn bijna identiek uitgewerkt. Kenmerkend zijn de spitsboognissen op de achterwand onder de tafel, en de inleg met mozaïeksteen, goudkleurig in combinatie met blauw bij het Maria-altaar (noordkoor), in combinatie met rood bij het Livinusaltaar (zuidkoor). Op de altaartafels zijn identieke neogotische retabels met spitsbogig traceerwerk en zuilen geplaatst. Centraal zijn de retabels hoger uitgewerkt voor de plaatsing van de beelden: het polychrome Onze-Lieve- Vrouwbeeld van gips (noordkoor) en het 17de-eeuwse polychrome, houten Sint-Livinusbeeld (zuidbeuk). De natuurstenen doopvont met smeedwerk dateert van 1924 (brochure van de parochie Sint- Martinus). De monumentale eiken preekstoel werd recent herplaatst in de zuidbeuk. De neobarokke preekstoel werd in 1856 vervaardigd door de Brugse beeldhouwer François Dumon (gesigneerd en gedateerd). De sokkel is uitgewerkt in de vorm van de profeet Elias in de woestijn die uitgeput tegen een boom leunt. Vier vrouwelijke figuren die het geloof, de hoop, de liefde (symbolen kruis, anker en hart) en de kerk of godsdienst verzinnebeelden, fungeren als trappalen van de dubbele trap. De trapleuningen zijn uitgewerkt met gebeeldhouwde engelen met passiewerktuigen. Op de kuip, afbeeldingen van Christus, Onze-Lieve-Vrouw, Sint-Johannes en Maria-Magdalena. Vier zwevende engeltjes houden het klankbord vast. Het doksaal in eik dateert van 1924 (brochure van de parochie Sint-Martinus). Het orgelmeubel maakt integrerend deel uit van het kerkinterieur. Het orgel heeft geen muzikale erfgoedwaarde. In de sacristie zijn sierlijke houten muurkasten bewaard. De vensters zijn uitgewerkt met binnenluiken. Meubilair (deel uitmakend van de lijst van cultuurgoederen): De neogotische biechtstoelen, koorbanken en communiebanken dateren van 1924 (brochure van de parochie Sint-Martinus). Kenmerkend traceerwerk, bij de biechtstoelen briefpanelen en driepas. Schilderijen en "obiit" (deel uitmakend van de lijst van cultuurgoederen): In de Sint-Martinuskerk zijn vijf 17de-eeuwse schilderijen, olie op doek, van de Vlaamse School bewaard: - "De bewening" wordt door de brochure parochie Sint-Martinus toegeschreven aan de Brugse schilder Johannes Claeyssens (noordbeuk). Bevestigd in nota van de KCML op 12 januari 1932 (Archief Onroerend Erfgoed, archief KCML, W/1423); - "Onze Lieve Vrouw schenkt de H. Dominicus de rozenkrans" wordt door de brochure van de parochie toegeschreven aan de Brugse schilder Herregodts (noordbeuk). Bevestigd in nota van de KCML op 12 januari 1932 (Archief Onroerend Erfgoed, archief KCML, W/1423); - "Onze Lieve Vrouw van de Rozenkrans met de H. Barbara en de H. Catharina van Alexandrië" wordt door de brochure van de parochie toegeschreven aan de Brugse schilder Maes (zuidbeuk). Bevestigd in nota van de KCML op 12 januari 1932 (Archief Onroerend Erfgoed, archief KCML, W/1423); Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 7 van 20

8 - "Aanbidding der wijzen" wordt door de brochure van de parochie toegeschreven aan de Brugse schilder Johannes Claeyssens (zuidtransept). Opgelijst in nota van de KCML op 12 januari 1932 (Archief Onroerend Erfgoed, archief KCML, W/1423); - "H. Veronica met zweetdoek" wordt door de brochure van de parochie toegeschreven aan de Brugse schilder Montmorency (zuidtransept). Dateert volgens nota van de KCML op 12 januari 1932 van 1624 (Archief Onroerend Erfgoed, archief KCML, W/1423). In het noordkoor is een houten rouwbord of "obiit" van 1919 opgehangen. Centraal zijn het wapenschild en de leuze van de familie de Crombrugghe afgebeeld. Opschrift "Natus Gand 13 Martii Obiit 8 Septem. 1919". Het kerkhof: de calvarie, de gedenkkapel, de geselecteerde graftekens op het kerkhof en het militaire ereperk De calvarie De calvarie is opgevat als een veldstenen Lourdesgrot, in de hoek van de zuidbeuk en de vooruitspringende hoofdbeuk met portaal. In een nis is het beeld van Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes geplaatst, waaronder in grote rechthoekige nis altaar met kleine calvarie, afgesloten met ijzeren hekken. Blauwe hardsteen met opschrift: "VLADSLOO AAN O-L-VROUW 1(?) ". De calvarie werd in 1946 uit dankbaarheid gebouwd, omdat Vladslo ongeschonden uit de Tweede Wereldoorlog kwam. De gedenkkapel voor de militaire en burgerlijke slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog Aan de zuidwestelijke rand van het kerkhof (perk B, ten zuidwesten van de kerk) liggen de gedenkkapel, ingewijd op 18 september 1924 (confer vermoedelijk vernieuwd, porseleinen inwijdingsmedaillon bij porseleinfoto's), en het militaire ereperk (zie verder). Aan de Vladslostraat zijn de kapel en het ereperk toegankelijk via een smeedijzeren hek met opschrift op banderol "Ontferm U Myner Vrienden Gy Ten Minste Myne (Vrienden)", tussen twee bakstenen pijlers met vernieuwde gedenkplaten met opschriften, links "Ter Eeuwige Gedachtenis Der Burgerlijke Slachtoffers Van Vladsloo ", rechts "Ter Eeuwige Gedachtenis Der Gesneuvelde Oud-Strijders van Vladsloo ". De oorspronkelijke gedenkplaten zijn als platte stenen bewaard op het militaire ereperk. De muren en het gebogen zadeldak van de gedenkkapel zijn opgetrokken in veldsteen. De veldsteen is gemengd met ijzerzandsteen, mogelijk afkomstig uit de vernietigde vooroorlogse kerk. Aan de straatzijde heeft de kapel een stompe puntgevel met ijzeren kruisbekroning, opengewerkt door een grote rondboog in een omlijsting van gesinterde baksteen. De zijgevels zijn opengewerkt door kleine rondboogvenstertjes in dito omlijsting. Ook het tongewelf en de uitwerking met een ronde absis verwijzen naar een pseudo-romaanse vormentaal. Het kapelinterieur is toegankelijk via een grote rondboog. De grotere bidruimte is via een ijzeren traliewerk afgesloten van de absis met altaar in breuksteen, waarop de polychrome gipsen piëta geplaatst is. Het tongewelf bestaat uit baksteen en veldsteen. De vloer van cementtegels met perspectiefwerking loopt verder op het altaar. De blauwhardstenen mementoplaten zijn ingemetseld in de zijwanden van de bidruimte. Aan de linker zijde worden de burgers herdacht, confer opschrift " Godvruchtig Aandenken Onzer Doodgeschoten Burgers - Heer Jesus geef hun de Eeuwige Rust", met tussenin de namen en sterfdata. Rechts hetzelfde opschrift voor "Onzer Helden Soldaten Gesneuveld in den Wereldoorlog", met tussenin de namen en de data. De naamplaten zijn telkens geflankeerd door platen met medaillons met porseleinfoto's. Het kerkhof De hof om de kerk hoort historisch bij de kerk. Het is een context die zeker vanaf de 11de eeuw vaststaat. Er mag dan ook vanuit gegaan worden dat het kerkhof van Vladslo minstens Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 8 van 20

9 teruggaat tot de stichting van de kerk rond het jaar De kerk is gewijd aan de heilige Martinus, wat wijst op zijn vroege stichting. Tot 1784 liet de elite zich in de kerk begraven, daarna kregen ze een plaats erbuiten. Grafplaten, uit het einde van de 17de en het begin van de 18de eeuw, ingemetseld in de binnenmuren van de kerk, getuigen van het binnenkerks begraven tijdens het ancien régime. Het is waarschijnlijk dat er oudere begravingen aanwezig zijn, teruggaand op een middeleeuwse begravingscontext (archeologisch aspect). Vladslo vormt een representatief voorbeeld van een dorp dat zich aan het einde van de 18de eeuw kon onttrekken aan de verplichting, opgelegd door de wetgeving vanaf 1784, om buiten het dorp een nieuwe begraafplaats op te richten. Vanaf 1804 verwierf de elite zich evenwel een eeuwigdurende concessie en richtte er indrukwekkende gedenktekens op naar analogie van wat op grote stedelijke begraafplaatsen gebeurde. Door de relatief grote dorpsomvang en groei binnen de Diksmuidse context - Vladslo telde in 1816 meer dan duizend inwoners en in 1886 ruim het dubbele -, ontstond een monumentale kerkhofcontext met de architecturale allures en begravingdensiteit van een 19de-eeuwse begraafplaats. Dat wijst op een lokale burgerlijke plattelandscultuur die het stedelijk funeraire karakter navolgt, aangepast aan een lokale artistieke en financiële traditie. In de zuidgevel van de sacristie werd de blauwhardstenen grafsteen voor de familie van grafmakers Hoste ingemetseld: "HIER ONDER RUSTEN PETRUS HOSTEN {VLADSLO } GRAFMAKER 54 JAREN KERKBALIU 58. OUD NAPOLEONIST VEREERD MET MEDALIE VAN ST-HELENA ( )". Zoon Desiré Hosten (Vladslo ) was gedurende 12 jaar grafmaker. De derde generatie bestaat uit Emiel (Koekelare, Vladslo, 1940) en Jules Hosten. Blijkens signaturen leverde grafmaker Hosten A. uit het naburige Esen veel werk op het kerkhof van Vladslo. Prentbriefkaarten en foto's van de vernietiging van de kerk tijdens de Eerste Wereldoorlog tonen aan dat het kerkhof alvast niet volledig vernietigd werd. Sinds de jaren 1920 is het dorpskerkhof van Vladslo gelegen rondom de wederopbouwkerk. Het historisch gegroeide beeld is dat van een oude ommuurde kerkhofsite, waarvan de oudste graftekens teruggaan tot circa De geselecteerde graftekens op het kerkhof tonen de funeraire architectuur vanaf de tweede helft van de 19de eeuw tot het midden van de 20ste eeuw. Ze illustreren een belangrijke artistieke evolutie in vormgeving en materiaalgebruik. Daarnaast is de grote densiteit aan graftekens zeer beeldbepalend voor het kerkhof. De voor behoud geselecteerde graftekens 149 van de ca. 735 graftekens op het kerkhof werden voor behoud geselecteerd. De geselecteerde graftekens worden exhaustief opgelijst in de "fotoregistratie van de fysieke toestand bij het ministerieel besluit tot voorlopige bescherming als monument van de Sint- Martinuskerk, en het kerkhof met militair ereperk en gedenkkapel". In het bijschrift van de foto's (genummerd van 1 t.e.m. 149) wordt telkens verduidelijkt of het volledig grafteken dient behouden te worden of enkel de grafstèle. De grafnummers in het bijschrift zijn gebaseerd op het plan van het kerkhof zoals aangeleverd door het stadsbestuur (mail 4 mei 2015 Groen & Milieu stad Diksmuide). In perk A (zuidoostzijde van het kerkhof) zijn 29 graven geselecteerd, in perk B (zuidwestzijde van het kerkhof) 39 graven, waarvan 13 op het militaire ereperk rond de gedenkkapel, in perk C (noordoostzijde van het kerkhof) 45 graven en in perk D (zuidwestzijde van het kerkhof) 36 graven. De hieronder vermelde graftekens vormen slechts enkele voorbeelden van de selectie van de te behouden graftekens. De (kunst)historische en typologische selectiefocus is gericht op de zones met een belangrijke ensemblewerking tussen traditionele graftekens (voor of kort na de Eerste Wereldoorlog) en kenmerkende interbellumgraftekens, en op de zone rond de oorlogsgedenkkapel. Vermits deze zones het dichtst bij de kerk of rond de kapel, en/of nabij de brede paden liggen, zijn ze erg beeldbepalend voor het kerkhof. Graftekens van na ca zijn enkel opgenomen indien ze een hoge artistieke of historische waarde (relatie tot WO I of WO II) vertonen. Het grafteken van veevoederhandelaar Cartrysse Haerynck (ca. 1973, perk A) heeft omwille van de uitzonderlijke symboliek en het materiaalgebruik van rode zandsteen hoge artistieke Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 9 van 20

10 waarde. De graftombe van politieke gevangenen van de Tweede Wereldoorlog heeft historische waarde (perk D, Defever-Vandendriessche). De indrukwekkende graftekens (meestal familiegraven), geconcentreerd direct rond de kerk en langs de kerkhofpaden, zijn naar locatie, materiaalgebruik en vormgeving representatief voor de elite van een landelijk dorp in Vlaanderen. Ook de oudste graftekens bevinden zich dicht bij de kerk. Het eeuwenoude geloof en traditie om 'ad sanctos' begraven te worden klinkt er nog in door. De individuele graftekens geven een kwalitatief en representatief beeld van de artistieke evolutie van graftekens voor eeuwigdurende concessies vanaf de tweede helft van de 19de eeuw. Het vooroorlogse kerkhof werd bepaald door blauwhardstenen kruisen. Een prentbriefkaart van de vernietigde kerk toont aan dat heel wat van deze kruisen het oorlogsgeweld doorstonden. De graftekens van Hendrik Van Overschelde in boomstamimitatie (ca. 1860, perk A) en van priester Van Tambacht (ca. 1867, perk B), met oorlogsschade door beschietingen, vormen de oudst bewaarde graftekens op het kerkhof. Het kerkhof vormt een belangrijke historische bron voor de sociale stratigrafie en evolutie van de dorpsgemeenschap vanaf het midden van de 19de eeuw. Alle lagen van de bevolking zijn er herkenbaar van (oud-)burgemeester (vb. Ferdinand Proot, ca. 1910, perk C) tot pastoor (vb. E. De Zutter, pastoor in Vladslo van 1919 tot zijn dood in 1923, perk B) en kloosterlingen (Zusters van het Onbevlekt Hart, perk C). Van lokale adel (vb. familie de Crombrugghe de Picquendaele ca. 1919, perk B) tot middenklasse en personen van eenvoudige komaf. In perk C (noordoostzijde van het kerkhof) werd een typologisch interessant ensemble van eenvoudige betonnen kruisen uit het interbellum in de selectie opgenomen. Vooral op het militaire ereperk (perk B) zijn een aantal ijzeren kruisen bewaard. Graftekens duiden wie de overledenen waren tijdens het leven, wat ze betekenden voor hun nabestaanden, maar ook wie ze op sociaal en cultureel vlak waren. Het grafteken was vanaf de 19de eeuw een vraag om herinnering en herdenking. Vaak werden niet enkel de overledenen vermeld maar ook hun kinderen (al dan niet reeds gestorven en ter plaatste bijgezet). De grafmonumenten waren dan ook weldoordachte ontwerpen. Elk gedenkteken verwees naar beroep, rang en stand van de overledene. De adel liet zijn wapenschild afbeelden (vb. de Crombrugghe de Picquendaele, die ook een obiit in de kerk hebben), de priester zijn kelk enz. Vooral de 19de-eeuwse sterker wordende burgerlijke cultuur gaf voeding aan het streven naar persoonlijke grandeur. Dat resulteerde in een grote rijkdom aan funeraire symbolen: kruisen, onder meer in boomstamvorm, al dan niet op rotsbasis (vb. Riviere-Vanthuyne, perk C, vb. Henricus Proot ca. 1912, kruis met gedrapeerd eredoek, perk C), calvaries, kransen (vb. Pollentier-Stael, perk D), klimop (vb. Degrieck-Pollet, perk B), eikebladeren (vb. gebroeders Tryhou, Perk B, militair ereperk), meiklokjes (vb. Ferdinand Proot, ca. 1910, perk C, Tryhou, perk B), (klap)rozen (vb. Decock, perk A), rechtopstaande fakkel (vb. Decock-Waeyaert, perk A) en omgekeerde fakkel, ster, zuil (vb. René-Jules Proot ca. 1910, perk C), Onze-Lieve- Vrouw van Lourdes met Bernadette (vb. Debou-Faes, perk D), de gekruisigde en de verrezen Christus, graflegging, kruis-anker-hart (vb. gebroeders Tryhou, perk B), treurende vrouw (vb. Camiel Tylleman, perk D) enz. Er is ook een rijkdom aan stijlen, eventueel gekoppeld aan een filosofische overtuiging. De blauwhardstenen neogotische (vb. Moerman-Verstraete, perk A) en eclectische grafmonumenten (vb. Debou-Faes, perk D) dateren veelal uit het laatste kwart van de 19de eeuw en de eerste decennia van de 20ste eeuw, en zijn meestal opgebouwd uit een stèle of een cippe met kruisbekroning. Er zijn ook een aantal portiekgraven met kruisbekroning. Een aantal graftekens zijn voorzien van (een grafkelder met) grafplaat. Soms is de begraving of grafplaat afgezoomd met paaltjes verbonden met een ketting of leuning (vb. Comte Jacques de Meeus en Baron Charles de Lettenhove, de gebroeders Tryhou, perk B, militair ereperk). Een aantal graven zijn als tombes opgevat, als voorbeelden kunnen hier de graftekens van de familie Baron de Crombrugghe de Picquendaele (perk B) en van familie J. Haerynck-Borra (perk D) genoemd worden. Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 10 van 20

11 De geselecteerde graftekens vertonen een interessante concentratie van porseleinen kruisen, Christusmedaillons, beelden en foto s. Porseleinfoto s geven een persoonlijke toets aan zowel vooroorlogse graftekens als interbellumgraftekens (vb. Romanie Depuydt ca. 1913, perk B, De Grieck-Declerck ca. 1943, perk C). De vormgeving van de graftekens toont een belangrijke artistieke evolutie: neogotische en eclectische graftekens uit de tweede helft van de 19de eeuw en het begin van de 20ste eeuw worden aangevuld met art-decogetinte graftekens uit het interbellum. Tijdens deze periode vond een economisering en rationalisering van de grafkunst plaats. Een grafteken werd voor meer mensen financieel bereikbaar dankzij standaardisering, nieuwe materialen en een economischer gebruik van de ruimte door het aanleggen van parallelle paden. (Eeuwige) concessies werden nu ook door de middenklasse genomen. Blauwe hardsteen bleef wel het meest gebruikte materiaal (vb. Muylle-Blomme, perk C). De veelvuldig voorkomende porseleinapplicaties werden nu aangevuld met bronzen bas-reliëfs met Christusmedaillon of buste (vb. familie Catrysse-Neyrinck ca. 1938, perk B, vb. Dewilde-Deschryver ca. 1936, perk B), of uitzonderlijk de voorstelling van een graflegging (vb. familie Decock ca. 1936, perk A). Kenmerkend voor het interbellum is ook het gebruik van beton voor eenvoudige grafkruisen (vb. Dewulf ca. 1930, Marchal ca. 1940, Vandendriessche-Deruyter ca. 1946, perk C). De voor behoud geselecteerde graftekens op het militaire ereperk rondom de gedenkkapel Het militaire ereperk (perk B) rondom de oorlogsgedenkkapel wordt gemarkeerd door een zestal blauwhardstenen afgeronde (schamp)palen. Hier zijn dertien graftekens voor behoud geselecteerd. Volgende Belgische militairen, afkomstig uit Vladslo, worden ook vermeld op de mementoplaat in de gedenkkapel: Valentin Dewachter (gesneuveld 1914), Georges Hosten ("overl. in 't hospitaal te Vinckem 8 nov. 1917" en op 2 oktober 1921 naar Vladslo gerepatrieerd), de gebroeders Eduard en Cyriel Tryhou (gesneuveld 1914 en 1917), Jerome Vannieuwenhuyze (gesneuveld 1918), Cyriel Florin (gesneuveld augustus 1914 in Kumptich), Jules Deschryver (gesneuveld in Staden), Cyriel Florin en Maurice Vlamynck. De niet-vladslonaren Charles de Lettenhoven en Jacques de Meeus liggen begraven onder hetzelfde monumentale grafteken: piloten graaf Jacques de Meeus (Lillois) en baron Charles Kervyn de Lettenhove (Wakken), beiden houder van verschillende eretekens en goede vrienden, sneuvelden in de omgeving van Vladslo op 15 juli 1917 ("tombés ensemble pour la patrie"), nadat ze verwikkeld geraakt waren in een luchtgevecht en neergeschoten werden. De lichamen konden achteraf niet meer uit elkaar gehouden worden. Ook de gebroeders Tryhou liggen onder hetzelfde grafteken begraven. Er liggen tevens doden van de Tweede Wereldoorlog op het ereperk. De 22-jarige Britse piloot R.F. Broad van de Royal Air Force Volunteer Reserve stortte met zijn vliegtuig neer in Vladslo op 20 september Hij kreeg een sobere witstenen grafsteen van het Gemenebest. Maurits Beuckelaere werd in 1944 neergeschoten in Koekelare. Het militaire ereperk wordt gekenmerkt door een diversiteit aan types graftekens: van imposante blauwhardstenen graftekens met een perk met kettingen of leuning (vb. de Lettenhoven en de Meeus, gebroeders Tryhou, G. Hosten), over eenvoudige blauwhardstenen grafstèles, een betonnen kruis (Maurits Beuckelaere) tot uitzonderlijk drie ijzeren kruisen op een rij (Florin, Vannieuwenhuyze en Alfons Hautekiet +1926). c) Fysische toestand - De bouwfysische toestand van de kerk is goed. De kerk kende de laatste jaren de nodige onderhouds- en restauratiewerken. Kerk en kerktoren ondergingen de afgelopen jaren een restauratie. In 1994 werden het kruis en de haan van de toren vernieuwd. Het voegwerk werd hersteld. In het voorjaar van 2015 werden de daken vernieuwd, en werden de glasramen hersteld en voorzien van voorzetbeglazing. Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 11 van 20

12 - De voor behoud geselecteerde graftekens op het kerkhof verkeren in een goede bouwfysische staat. Er zijn geen onmiddellijke ingrepen noodzakelijk om de stabiliteit te verzekeren. Bij sommige graftekens wordt slijtage en veroudering vastgesteld, maar deze zijn onvermijdelijk en aanvaard bij funerair erfgoed. De ruimte rond de kerk is net onderhouden en ingezaaid met gras. Van bepaalde graftekens werd(en) recent (een) porseleinfoto('s) verwijderd (bv. gebroeders Tryhou). Mogelijk houdt dit verband met verzamelwoede. Dit leidt tot een verlies van erfgoed. - Het kerkhof wordt goed onderhouden door de gemeentelijke overheid en is voorzien van de nodige groenelementen, voornamelijk grasperk. - De oorlogsgedenkkapel en de Lourdesgrot waren ca volledig overwoekerd door klimop. Nu opgekuist, voor de oorlogskapel wellicht door oudstrijdersvereniging (confer porseleinen gedenkkrans met poppies boven het portaal, opschrift "N.F.S. Vladslo "). Bij de opknapbeurt werd de klimop op en rond de kapel verwijderd. De tussenliggende ruimte werd bekiezeld. Dit alles gebeurde met respect voor de kapel en de graftekens. B. EVALUEREND GEDEELTE a) Architecten en kunstenaars Architect Theodore Raison is in 1869 in Rijsel geboren en stierf in 1937 te Brugge. Raison kwam in 1883 in Brugge wonen, waar hij zijn architectuuropleiding aan de academie niet voltooit. Hij bekwaamde zich als timmerman, en werd door zelfstudie aannemer en later architect (onder meer gevelrestauraties te Brugge). Tijdens en na de Eerste Wereldoorlog was Raison sterk gericht op de hoevebouw in de frontstreek, en meer bepaald op het ontwerp van typehoeves. In zijn "Fermes-types et constructions rurales en West-Flandre" (1918) pleitte hij voor een hernieuwd functionalisme in de hoevebouw uitgaande van de bestaande regionale tradities. Dit werk leverde tevens suggesties voor de wederopbouw van landelijke dorpen. Tijdens de wederopbouwperiode kreeg Raison heel wat opdrachten voor aanlegplannen en de bouw van kerken, scholen, pastorieën en gemeentehuizen in de Westhoek. Zijn oeuvre was uitgesproken regionalistisch. (Bron: François Dumon ( ) baatte een bloeiend beeldhouwatelier in Brugge uit. Zijn werk was erg populair en varieerde stilistisch van neogotiek tot neorenaissance. In leverde hij acht portretbustes voor de restauratie van de Griffie van het Brugse Vrije. Glazenier Justin Peene (Westrozebeke, ) heropende in 1919 het Oud Huis Dobbelaere aan de Naaldenstraat in Brugge nadat het drie jaar had stilgelegen. In de wederopbouwperiode vormde de restauratie van glasramen naar de oorspronkelijke ontwerpen van vader en zoon Dobbelaere een belangrijk aandeel in de productie. Tien jaar na de overname overleed de nieuwe zaakvoerder. Zijn echtgenote Alice Delodder (Izegem Brugge 1941) zette na de dood van Justin de zaak verder onder de naam Weduwe Peene tot schoonzoon André Delodder in 1938 bedrijfsleider werd (kadoc.kuleuven.be/db/inv/941.pdf). De glasramen in het hoogkoor zijn gesigneerd J. Peene-Delodder. De glasramen van de Sint- Martinuskerk vertonen een grote eenheid van stijl, en kunnen vermoedelijk allemaal aan dit Brugse glazeniersatelier toegeschreven worden. b) Erfgoedwaarden De culturele waarde: Vladslo werd tijdens de Eerste Wereldoorlog zwaar verwoest. Het wederopbouwdorp, met de beeldbepalende Sint-Martinuskerk, vormt dan ook een belangrijke getuige van de Groote Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 12 van 20

13 Oorlog, die de frontstreek jarenlang in zijn greep hield en voor Europa een culturele breuk met het optimisme van de lange 19de eeuw inluidde. De menselijke tol was erg zwaar voor het dorp: de veldstenen gedenkkapel die in 1924 op het militaire ereperk van het kerkhof werd opgericht, herdenkt bijna veertig burgers en soldaten uit Vladslo die omkwamen tijdens de Eerste Wereldoorlog. De mementoplaten met namen en porseleinfoto's in de sobere kapelruimte brengen het collectieve verlies in herinnering. Het piëta-beeld op het altaar verzinnebeeldt het menselijk lijden. Een groot deel van de militairen die herdacht worden in de kapel, ligt begraven op het militaire ereperk. Deze Vladslonaren kwamen meestal om buiten hun dorp: zo overleed Georges Hosten in 1917 in het militaire hospitaal van Vinkem, en Jules Deschryver sneuvelde in september 1918 bij het eindoffensief in Staden. De broers Cyriel (in oktober 1914 gesneuveld bij de Slag aan de IJzer) en Eduard Tryhou (in 1917 gestorven in Vinkem) liggen begraven onder hetzelfde blauwhardstenen grafmonument. Op het militaire ereperk liggen ook andere (Belgische) militairen, zoals de bevriende piloten Jacques de Meeus en Charles de Lettenhove die een gezamenlijk grafmonument kregen. Hun vliegtuig werd op 15 juli 1917 neergeschoten bij Vladslo. De sobere witstenen grafsteen van het Gemenebest verlegt de focus naar de Tweede Wereldoorlog en herinnert aan een jonge piloot van de Royal Air Force die in 1943 neerstortte in Vladslo. De culturele waarde van de cultuurgoederen die integrerend deel uitmaken van de gedenkkapel: De gedenkkapel bewaart een cultuurgoed dat bijdraagt tot de culturele waarde van de kapel. De gedenkkapel is een getuige van het omgaan met de enorme maatschappelijke impact van de Groote Oorlog. Het piëta-beeld op het altaar vormt een verzinnebeelding van het menselijk lijden, en biedt troost aan de rouwenden die een dierbare verloren tijdens de oorlog. De historische waarde: De site van de Sint-Martinuskerk gaat terug op de stichting van de parochie "Frordeslo" rond het jaar 1000, onder het patronaat van de Gentse Sint-Pietersabdij. Tijdens het ancien régime leverde Vladslo als belangrijkste dorp de amman van het ambacht Vladslo-Ambacht. In de kerk verwijzen drie eind 17de-eeuwse en vroeg 18de-eeuwse grafplaten van een belangrijke familie van functionarissen naar het binnenkerks begraven tijdens het ancien régime. Ook het ruime kerkhof gaat terug op het ancien régime. Aan het einde van de 18de eeuw kon Vladslo zich onttrekken aan de verplichting om buiten het dorp een nieuwe begraafplaats op te richten. In de 19de eeuw verwierf de dorpselite een eeuwigdurende concessie op het kerkhof en richtte ze er indrukwekkende gedenktekens op naar analogie met de grote stedelijke begraafplaatsen. Door de bevolkingsgroei - van een duizendtal inwoners in 1816 naar ruim het dubbele aan het einde van de eeuw -, ontstond een monumentale kerkhofcontext met de architecturale allures en begravingdensiteit van een stedelijke begraafplaats. De oudste graftekens, dicht bij de kerk, opklimmend tot circa 1860, zijn soms beschadigd door beschietingen, maar doorstonden de Eerste Wereldoorlog. Vladslo was tijdens de Eerste Wereldoorlog gelegen in het Duitse hinterland en werd bijzonder zwaar beproefd. Naast de vernietigende kerkbrand in 1917 door geallieerde bommen en de verwoesting van het dorp, betaalde Vladslo ook een zware menselijke tol. Persoons- en plaatsnamen, en data op de graftekens van het militaire ereperk en in de gedenkkapel vormen een bron voor de historiografie van de oorlog. Zo onthullen de naamplaten in de kapel dat er vijftien burgerslachtoffers vielen tussen 20 en 28 oktober Trieste climax vormde de executie van een aantal burgers door Duitse militairen op 20 oktober. Ook in de kerk wordt verwezen naar dit oorlogsdrama in Vladslo: het glasraam Marteldood van de H. Livinus is opgedragen aan de oudstrijders en de "doodgemartelde burgerlyke slachtoffers". De grote densiteit en onderlinge samenhang van de geselecteerde graftekens is zeer beeldbepalend voor het kerkhof van Vladslo. De graftekens vormen belangrijke materiële getuigen van de evolutie van de dorpsgemeenschap vanaf het midden van de 19de eeuw, en de daarmee verbonden sociale stratigrafie. Alle lagen van de bevolking zijn herkenbaar, van Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 13 van 20

14 burgemeester tot pastoor of kloosterlingen, van de adel (tombe met wapenschild van de familie de Crombrugghe de Picquendaele) tot de middenklasse en de gewone man. De sociale stratigrafie is afleesbaar in een grote diversiteit in vormgeving en materiaalgebruik van de graftekens: blauwhardstenen graftekens, met monumentale of bescheiden uitstraling, worden afgewisseld met ijzeren en betonnen kruisen. Ook op het militaire ereperk is deze sociale stratigrafie leesbaar. De historische waarde van de cultuurgoederen die integrerend deel uitmaken van de kerk: De kerk bewaart een cultuurgoed dat bijdraagt tot de historische waarde. De lokale adel wordt ook herdacht in de kerk: een obiit of rouwbord met wapenschild voor de in 1919 overleden baron de Crombrugghe de Picquendaele zet een traditie uit het ancien régime verder. Dat er in het eerste kwart van de 20ste eeuw nog een wapenbord in de kerk werd gehangen, wijst op de status die de familie de Crombrugghe na de oorlog nog bezat in Vladslo. De stedenbouwkundige waarde: De Sint-Martinuskerk met kerkhof ligt uitzonderlijk aan de rand van het dorp, waardoor de site maar aan drie zijden omsloten is door dorpsbebouwing. De wederopbouw van het dorp gebeurde langs het vooroorlogse stratenpatroon waardoor een stedenbouwkundige herinnering ontstaat aan de vooroorlogse periode. Daardoor bleef de historische visuele relatie tot de "Bethoosterse broeken" bewaard en fungeert de kerktoren als landschapsbaken. De historisch gereconstrueerde kerktoren vormde voor de teruggekeerde bevolking een herkenningspunt uit de oude skyline. De architecturale waarde: Bij de historiserende wederopbouw van herstelt de Brugse architect Theodore Raison ( ) de bakstenen hallenkerk zoals deze in de 16de eeuw binnen een laatgotische traditie geëvolueerd was. Het gotisch herbouwen van het 19de-eeuwse neoromaanse schip en het opnieuw openmaken van de koorvensters, zorgen voor een grote stijleenheid van de driebeukige hallenkerk met transept, waarbij tuitgevels, steunberen en spitsboogvensters met baksteentraceringen de ritmerende elementen vormen. Toch werd de boeiende vooroorlogse bouwgeschiedenis opgeroepen door de reconstructie van de 12deeeuwse romaanse vieringtoren in natuursteen. Het bepleisterde interieur van de ruime gotische hallenkerk wordt gekenmerkt door een spel van volumes en doorkijken doorheen de beuken, gevormd door scheibogenarcades in profielbaksteen, bakstenen zuilen en houten spitsgewelven. De spitsbogenritmiek wordt herhaald en versterkt door de kleurrijke glasramen en de bakstenen nissen en deuromlijstingen in de koren. De centrale 'viering' onderscheidt zich door de zware, gebundelde bakstenen zuilen en pijlers, en het bakstenen kruisribgewelf met mangat. Het sierlijke ijzeren poortje tussen bakstenen pijlers, in de lage kerkhofmuren, markeert het militaire ereperk met de gedenkkapel van Het materiaalgebruik van onregelmatige veldstenen voor de kapelmuren en zelfs het afgeronde dak is merkwaardig. Ook de pseudoromaanse, organische vormentaal met kleine rondboogvenstertjes, tongewelf en ronde absis zorgt voor de onontbeerlijke sereniteit om de slachtoffers van de Groote Oorlog te herdenken. Ook de calvarie- en Lourdesgrot van 1946, tegen de kerkgevel, is opgetrokken in veldsteen. De artistieke waarde: Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden de preekstoel en een aantal schilderijen uit de kerk door een Duitse aalmoezenier in veiligheid gebracht in Koekelare. Dit wijst samen met de herplaatsing ervan in de wederopbouwkerk op een hoge artistieke waardering. De monumentale neo-barokke preekstoel werd in 1856 vervaardigd door de Brugse beeldhouwer F. Dumon en uitgebreid voorzien van plastisch beeldhouwwerk. De biechtstoelen, het koorgestoelte en de communiebanken daarentegen werden in de wederopbouwperiode vervangen door neogotisch meubilair met sierlijke traceringen. Samen met de zijaltaren, de Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 14 van 20

15 glasramen en de kruisweg in bas-reliëf vormt dit meubilair een neogotisch gesamtkunstwerk. De kleurrijke glasramen werden in geplaatst door de Brugse glazenier J. Peene- Delodder. De glasramen in het hoogkoor zijn iconografisch uitzonderlijk: in de bovenste registers tekenen de (kerk)torens van onder meer Brugge en Diksmuide, en van Vladslo en buurdorp Esen zich af tegen een blauwe horizon. De glasramen bij het Livinusaltaar - met 17de-eeuws, polychroom reliekbeeld - beelden de marteldood van de heilige af. De grote densiteit en onderlinge samenhang van de geselecteerde graftekens is zeer beeldbepalend voor het kerkhof van Vladslo, en draagt bij tot de artistieke waarde van het kerkhof. De oudste, vooroorlogse graftekens zijn geconcentreerd direct rond de kerk en langs de kerkhofpaden. Deze indrukwekkende graftekens zijn naar locatie, materiaalgebruik en vormgeving representatief voor de graven en grafrituelen van de elite van een landelijk dorp in Vlaanderen. De individuele graftekens geven een kwalitatief en representatief beeld van de artistieke evolutie van graftekens voor eeuwigdurende concessies vanaf de tweede helft van de 19de eeuw. De in blauwe hardsteen gebeeldhouwde kruisen in boomstamvorm, kransen, klimop, afgeknotte zuilen en fakkels vormen funeraire symbolen, en wijzen op de overtuigingen over (eeuwig) leven en dood van de overledene en de nabestaanden. Deze symboliek wordt nog aangevuld met porseleinapplicaties, waarbij porseleinfoto s een persoonlijke toets geven. Ook op het militaire ereperk rond de gedenkkapel werden, na de Eerste Wereldoorlog, een aantal monumentale blauwhardstenen graftekens opgericht. Hier vertoont onder meer het grafteken voor de gebroeders-soldaten Tryhou een interessante symboliek: het kruis, het anker en het hart roepen de verbindende begrippen geloof, hoop en liefde op. De vormgeving van de graftekens toont een belangrijke artistieke evolutie: neogotische en eclectische graftekens uit de tweede helft van de 19de eeuw en het begin van de 20ste eeuw worden aangevuld met art-decogetinte graftekens uit het interbellum. Tijdens deze periode bleef blauwe hardsteen het meest gebruikte materiaal. De veelvuldig voorkomende porseleinapplicaties werden nu aangevuld met bronzen bas-reliëfs met Christusmedaillon of buste, of uitzonderlijk de voorstelling van een graflegging. Kenmerkend voor het interbellum is ook het gebruik van beton voor eenvoudige grafkruisen. De artistieke waarde van de cultuurgoederen die integrerend deel uitmaken van de kerk De Sint-Martinuskerk bewaart cultuurgoederen die bijdragen tot de artistieke waarde ervan. Tijdens de wederopbouwperiode werd de kerk verrijkt met een neogotisch ensemble van biechtstoelen, koorgestoelte en communiebanken, gekenmerkt door sierlijke traceringen. Samen met de zijaltaren, de glasramen en de kruisweg in bas-reliëf vormt dit meubilair een neogotisch gesamtkunstwerk. Vijf 17de-eeuwse schilderijen vonden de terugweg na de Eerste Wereldoorlog. Twee ervan werden tijdens de Eerste Wereldoorlog in veiligheid gebracht in Koekelare. Dit wijst samen met de herplaatsing van de schilderijen in de wederopbouwkerk op een hoge artistieke waardering. De soms vrij grote barokke schilderijen focussen op de figuur van (de ter hemel opgenomen) Maria en op het lijden van Christus. c) Motivering van de afbakening en van het type bescherming De Sint-Martinuskerk, en het kerkhof met militair ereperk en oorlogsgedenkkapel worden voorgesteld ter bescherming als monument. De kerk en de gedenkkapel worden beschermd met de cultuurgoederen die er integrerend deel van uitmaken. De kerk en het kerkhof vormen een historisch gegroeid geheel en hebben beide een hoge erfgoedwaarde. De voor behoud geselecteerde graftekens worden exhaustief opgelijst in de "fotoregistratie van de fysieke toestand bij het ministerieel besluit tot voorlopige bescherming als monument van de Sint- Martinuskerk, en het kerkhof met militair ereperk en gedenkkapel". Het beschermingsstatuut monument ligt dan ook voor de hand. d) Juridische toestand - Gewestplanbestemming: woongebieden met cultureel, historische en/ of esthetische waarde. Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 15 van 20

16 - De kerk, het kerkhof en de gedenkkapel zijn opgenomen in de vastgestelde inventaris van het bouwkundig erfgoed Tevens opname in de inventaris van het oorlogserfgoed C. BEHEERSVISIE a) Beheersdoelstellingen De algemene doelstelling van de bescherming als monument is het behoud van de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen, met inbegrip van de cultuurgoederen. De bescherming van het ensemble beoogt het behoud van de architectuur. De architectuur, de typologie, de volumewerking, de ruimtewerking en de vormentaal van de Sint-Martinuskerk en de gedenkkapel dienen herkenbaar en leesbaar te blijven. De beeldwaarde en het karakter van het kerkhof dienen bewaard te blijven. De voor behoud geselecteerde graftekens dienen bewaard te blijven. Voor de kerk en de gedenkkapel, en de cultuurgoederen die mee worden beschermd Voor het kerk- en kapelinterieur dienen de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen, met inbegrip van de cultuurgoederen, integraal behouden te blijven. Dit veronderstelt het behoud van de oorspronkelijke, nagelvaste aankleding en elementen zoals onder meer de zijaltaren. De oorspronkelijke afwerking van de wanden en de vloeren dient behouden te blijven, ook indien verborgen achter secundaire afwerkingen. De neobarokke preekstoel in de kerk werd in de tweede helft van de 20ste eeuw verplaatst van de hoofdbeuk naar de zuidbeuk (ter hoogte van overgang met transept), met de trappen naar de muur gekeerd. Hierdoor komt de monumentale preekstoel onvoldoende tot zijn recht. Bij een eventuele restauratie van de preekstoel dient een herplaatsing, zo mogelijk naar de historische locatie, overwogen te worden. De kerk bewaart tot op vandaag zijn oorspronkelijke functie i.v.m. de eredienst, deze kan ongewijzigd verdergezet worden. Een herbestemming die de draagkracht van het gebouw niet overschrijdt - afgetoetst met de stedenbouwkundige randvoorwaarden - behoort eventueel tot de mogelijkheden. Een herbestemming mag echter geen negatieve impact hebben op de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen, met inbegrip van de cultuurgoederen. De site van de gedenkkapel bewaart tot op vandaag zijn oorspronkelijke functie, deze kan ongewijzigd verdergezet worden. Een herbestemming of nevenbestemming mag geen negatieve impact hebben op de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen, met inbegrip van de cultuurgoederen. Een harde her- of nevenbestemming dient vermeden te worden. Voor het kerkhof en de graftekens Voor het kerkhof kunnen zachte nevenfuncties overwogen worden voor zover ze verenigbaar zijn met de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen. Het beeld van het kerkhof mag hierdoor niet in de verdrukking komen. Elk initiatief op de begraafplaats tot verwijdering van stoffelijke resten, ruiming van graftekens, nieuwe concessies, bruikleen van bestaande graftekens waarbij het grafteken behouden blijft en het graf terug in concessie wordt gegeven, peter- en meterschappen, bijen nabestemmingen, restauraties enz. wordt best gestuurd door een beheersplan van de site dat met de erfgoedwaarden en elementen rekening houdt. Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 16 van 20

17 Het behoud in situ van de menselijke resten wordt aanbevolen. Menselijke resten verdienen respect. Daarnaast kunnen ze informatie geven over leefpatronen en gewoontes, ziektes en gezondheid, kunnen ze inzicht verschaffen in demografische evoluties en andere mogelijke vraagstellingen. Wanneer ontgraving noodzakelijk is (bijvoorbeeld bij plaatsgebrek in het graf of op de begraafplaats, of bij een nabestemmingen conform het Besluit van de Vlaamse regering van 14 mei 2004) worden de grafinhouden best voorafgaand aan de ontgraving aangeboden aan een wetenschappelijke instelling voor onderzoek. In onderling overleg tussen de eigenaar van de begraafplaats en de wetenschappelijke instelling kunnen dan de graad van wetenschappelijke begeleiding, taakverdeling, ondersteuning, worden bepaald. Is er geen interesse vanuit de wetenschappelijke wereld of kan er geen consensus over de modaliteiten worden bereikt, dan worden de beenderen behandeld volgens het Besluit van de Vlaamse regering van 14 mei Het verdient aanbeveling om het kerkhof als groene zone in te richten met omringende bomen. Er dient gestreefd te worden naar beplanting en snoeivormen eigen aan historische begraafplaatsen. Oude foto's van het kerkhof in Vladslo kunnen daarbij richtinggevend zijn. b) Voorschriften voor de instandhouding en onderhoud De zakelijkrechthouder en de gebruiker van een beschermd goed zijn verplicht de instandhouding en het onderhoud ervan te verzekeren door: 1 het goed als een goede huisvader te beheren en de nodige voorzorgsmaatregelen te nemen tegen schade ten gevolge van brand, blikseminslag, diefstal, vandalisme, wind of water; 2 de toestand van het goed regelmatig te controleren; 3 regulier onderhoud uit te oefenen; 4 onmiddellijk passende consolidatie- en beveiligingsmaatregelen te nemen in geval van nood; 5 gerestaureerde klokken regelmatig in werking te stellen volgens de regels van de kunst. Voor de kerk en de gedenkkapel, en de cultuurgoederen die mee worden beschermd Het kerkgebouw en de gedenkkapel dienen gevrijwaard te blijven. Wijzigingen en nieuwe toevoegingen zijn enkel mogelijk indien deze het karakter en de waarde van de gebouwen niet schaden. De goederen opgenomen in de lijst van cultuurgoederen dienen in situ behouden te blijven. Indien aangetoond kan worden dat een cultuurgoed oorspronkelijk op een andere plaats in de kerk opgesteld was, kan het binnen de kerk, op deskundige wijze, herplaatst worden. Indien daartoe een noodzaak aangetoond wordt, dan kunnen de schilderijen, die deel uitmaken van de lijst van cultuurgoederen, verplaatst worden binnen de eigenlijke kerkruimte. Hun nieuwe locatie moet klimatologisch en tentoonstellingstechnisch verantwoord zijn. De preekstoel kan bij restauratie herplaatst worden naar zijn historische locatie. Voor het kerkhof en de voor behoud geselecteerde graftekens Een kerkhof is een geheel van individuele graven en graftekens gevat in een bepalende, historisch relevante structuur en dient binnen toekomstig beheer benaderd te worden als een eenheid. De te behouden graftekens zijn exhaustief opgelijst in de "fotoregistratie van de fysieke toestand bij het ministerieel besluit tot voorlopige bescherming als monument van de Sint- Martinuskerk, en het kerkhof met militair ereperk en gedenkkapel". In het bijschrift van de foto's (genummerd van 1 t.e.m. 149) wordt telkens verduidelijkt of het volledige grafteken Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 17 van 20

18 dient behouden te worden of enkel de rechtopstaande grafstèle. Onderstaande voorschriften gelden enkel voor de opgelijste graftekens: Alle beheerstaken dienen gesteld te worden om de opgelijste graftekens te bewaren. Het ontgraven van lichamen uit de opgelijste graven, wordt afgeraden zolang daar geen noodzaak voor is. Indien een kerkhof wordt gesloten, blijven de menselijke resten best begraven op het kerkhof. Een integrale ontgraving bij sluiting is niet toegestaan. Het kerkhof rond de kerk dient als groene zone ingericht (te blijven) met beplanting eigen aan begraafplaatsen. Verharding van de begraafplaats zal zich beperken tot het strikt noodzakelijke voor toegankelijkheid van voetgangers en mindervaliden. Een aantasting van het kerkhof met het oog op het inrichten van parkeergelegenheid of straatverbreding is niet mogelijk. Het groene karakter van deze kerkomgeving wordt bijkomend ondersteund door het in stand houden van de grasperken op het kerkhof en tussen de graven. c) Toelatingsplichtige handelingen (graftekens die niet opgelijst zijn in de "fotoregistratie van de fysieke toestand ( )" zijn van deze bepaling uitgesloten) Voor de percelen opgenomen in de bescherming: 1 het plaatsen, slopen, verbouwen of heropbouwen van een constructie; 2 het verwijderen, vervangen, wijzigen of verstevigen van constructieve elementen; 3 het verwijderen, vervangen of wijzigen van historische materialen en het toepassen van behandelingen met als doel de historische materialen te reinigen, te herstellen, te verduurzamen of te beschermen tegen verweer en aantasting; 4 het uitvoeren van de volgende werken aan het dak en de buitenmuren van constructies, en aan de graftekens die opgelijst zijn in de "fotoregistratie van de fysieke toestand bij het ministerieel besluit tot voorlopige bescherming als monument van de Sint-Martinuskerk, en het kerkhof met militair ereperk en gedenkkapel": a) het verwijderen, vervangen of wijzigen van dakbedekking en gootconstructies; b) het verwijderen van voegen en het hervoegen; c) het aanbrengen, verwijderen, vervangen of wijzigen van de kleur, textuur of samenstelling van de afwerkingslagen; d) het aanbrengen, verwijderen, vervangen of wijzigen van buitenschrijnwerken, deuren, ramen, poorten, inclusief de al dan niet figuratieve beglazing beslag, hangen sluitwerk; e) het aanbrengen, verwijderen, vervangen of wijzigen van aard- en nagelvaste elementen, smeedijzer en beeldhouwwerk, inclusief nieuwe toevoegingen; f) het aanbrengen van opschriften, publiciteitsinrichtingen of uithangborden; 5 Het uitvoeren van de volgende omgevingswerken: a) het plaatsen of wijzigen van bovengrondse nutsvoorzieningen en leidingen; b) het plaatsen of wijzigen van afsluitingen; c) het aanleggen, structureel en fundamenteel wijzigen of verwijderen van verhardingen, wegen, paden en groenaanleg; d) het rooien, vellen, beschadigen en/of vervangen van bomen en struiken, en elke handeling die een wijziging van de groeiplaats en groeivorm van de bomen en de struiken, tot gevolg kan hebben; e) het aanleggen of wijzigen van verharding of het uitbreiden van bestaande verhardingen; f) het plaatsen of wijzigen van straatmeubilair; g) het aanleggen van sport- en spelinfrastructuur of parkeerplaatsen; h) het structureel en fundamenteel wijzigen van de aanleg van historische tuinen en kerkhoven; i) het wijzigen van het (micro)reliëf. Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 18 van 20

19 Voor het interieur van de als monument beschermde kerk en gedenkkapel, en voor de cultuurgoederen die er integrerend deel van uitmaken: 1 het uitvoeren van destructief materiaaltechnisch onderzoek; 2 het uitvoeren van structurele werken en het toevoegen van nieuwe structuren; 3 het verwijderen, vervangen of wijzigen van historische materialen en het toepassen van behandelingen met als doel de historische materialen te reinigen, te herstellen, te verduurzamen of te beschermen tegen verweer en aantasting; 4 het verwijderen, vervangen of wijzigen van plafonds, gewelven, vloeren, trappen, binnenschrijnwerken, inclusief de al dan niet figuratieve beglazing, lambrisering, beslag, hang- en sluitwerk, en van de waardevolle interieurdecoratie; 5 het bepleisteren van niet-bepleisterde elementen of het bepleisteren met een andere samenstelling of textuur, alsook het ontpleisteren van bepleisterde elementen; 6 het beschilderen van ongeschilderde elementen of het schilderen in andere kleuren of kleurschakeringen of met een andere verfsoort dan de aanwezige; 7 het uitvoeren van werken aan en het verplaatsen of verwijderen van de cultuurgoederen. Voor de klokken opgenomen in de bescherming: 1 werken aan de klok zelf: lassen van scheuren, herstel van kronen, stemmingscorrecties, restaureren of vervangen van klepels, het keren van een klok met als doel een nieuw slagvlak te creëren; 2 het verplaatsen van een klok, zowel binnen de bestaande klokkenstoel als naar een andere locatie; 3 het vervangen van ophangconstructies en luidbalken; 4 het uitbreiden van een gelui; 5 het restaureren of vervangen van een klokkenstoel, van luidwielen. Voor de kerk, het kerkhof en de voor behoud geselecteerde graftekens opgenomen in de bescherming: 1 het vrijleggen en eventueel ontgraven van een binnenkerkse begraving; 2 het uitvoeren van graafwerken, andere dan het bijzetten van lichamen; 3 voor graftekens die opgelijst zijn in de "fotoregistratie van de fysieke toestand bij het ministerieel besluit tot voorlopige bescherming als monument van de Sint-Martinuskerk, en het kerkhof met militair ereperk en gedenkkapel": a) het verwijderen of verplaatsen van graftekens; b) het ontbenen van de graven; c) puntsgewijze ontgraving is slechts mogelijk mits expliciete vraag van de familie of indien noodzaak wordt aangetoond; 4 voor werken aan graftekens die niet zijn opgelijst in de "fotoregistratie van de fysieke toestand ( )", is geen toelating vereist. Elke beheersdaad mag gesteld worden conform de geplogenheden op de begraafplaats. Er is geen toelating vereist voor het onmiddellijk nemen van passende consolidatie- en beveiligingsmaatregelen in geval van nood, noch voor de uitvoering van regulier onderhoud van beschermde goederen. D. BRONNEN Archief Onroerend Erfgoed, KCML, W/1423 en plannenfonds; Algemeen Rijksarchief Brussel, Dienst der Verwoeste Gewesten, dossier nr. 4991, portaal Sint-Martinuskerk; Provincie West-Vlaanderen, "Oorlog en Vrede in de Westhoek", en Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Monumenten en Landschappen, Inventarisatie van relicten uit WO I in de westhoek; Koninklijk instituut voor het kunstpatrimonium, Fototheek en website; Decanaal archief Diksmuide, Vladslo, nr. 1; CAFMEYER M. 1975: Vlazeele bij het IJzerfront, in Biekorf: Westvlaams archief voor geschiedenis, archeologie, taal- en volkskunde, jg. 76, nr. 1, p ; Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 19 van 20

20 DE SMIDT F. 1940: De romaansche kerkelijke bouwkunst in West-Vlaanderen, s.l., 112; DEWILDE J. 2012: Véron De Deyne , Inventarissen van het Iepers kunstpatrimonium 11, Ieper, (iconografie); JACOBS M. 1996: Zij die vielen als helden Inventaris van de oorlogsgedenktekens van de twee wereldoorlogen in West-Vlaanderen, Deel 2, Brugge, ; NOTEBAERT A., NEUMANN C. e.a. 1986: Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten, Algemeen Rijksarchief, Brussel; ROOSE B. 2001: Repertorium van bronnen voor kunst- en cultuurgeschiedenis in het archief van de provincie West-Vlaanderen (3de afdeling) , Brussel, ; ROOSE-MEIER B., VERSCHRAEGEN H. 1975: Fotorepertorium van het meubilair van de Belgische Bedehuizen. Provincie West-Vlaanderen. Kanton Nieuwpoort, Brussel, 22; S.N., s.d., Waar men gaat langs Diksmuidse wegen, komt men een kapelletje tegen, s.l.; S.N., 1964: Stille getuigen Kunst en geestesleven in de frontstreek (tentoonstellingscatalogus), Brugge, 69-70; S.N., s.d., Onuitgegeven brochure parochie Sint-Martinus; Websites i.v.m. kerkhof: lijst op welke grafzerken van mensen geboren voor 1900 nog een foto terug te vinden is ( ) 2010, users.telenet.be/keyem/oudkerkhof%20leke.htm, (geraadpleegd 14 februari 2016); Website heiligen.net en wikipedia.org/wiki/livinus van Gent (geraadpleegd op 10/07/2015); Website kerknet.be (over pastorij Kruishoutem, geraadpleegd op 10/07/2015); Website van Common Wealth Wargraves Commission ( DECOODT H., BOGAERT N. 2003: Kapel voor de militaire en burgerlijke slachtoffers (Vladslo- WOI) [online], DECOODT H., BOGAERT N. 2003: Graven oorlogsdoden kerkhof (Vladslo-WOI) [online], GOOSSENS M. 2010: Raison, Théodore [online], KADOC 2005: Plaatsingslijst van het tekeningenarchief van het atelier Dobbelaere-Delodder [online], kadoc.kuleuven.be/db/inv/941.pdf. E. FOTOBIJLAGE BIJ HET DOSSIER Afzonderlijk document F. OMGEVINGSPLAN BIJ HET DOSSIER Afzonderlijk document Pol Vanneste, maart 2016 Dossiernummer 4.001/32003/150.1 Pagina 20 van 20