Reader Vijverbergsession Voedsel, Landbouw & Cultuur, Religie

Transcriptie

1 Reader Vijverbergsession Voedsel, Landbouw & Cultuur, Religie Ter voorbereiding van de Vijverbergsessie op woensdag 17 april 2013 bieden wij een aantal artikelen aan die het thema nader introduceren en die van belang zijn voor de discussie die middag. Een korte leeswijzer. 1 Voedsel brengt geopolitiek terug in platte wereld (Cor van Beuningen Financieële Dagblad van 5 februari 2011.) Dit artikel gaat in op de rol die voedsel is gaan spelen in internationale verhoudingen de geopolitieke framing van voedsel dus. Om de explosieve lading van voedsel te begrijpen moeten we terug naar Toen begon de vraag naar voedsel, energie en mineralen explosief te stijgen, vooral uit de opkomende economieën, met als gevolg navenant sterke prijsstijgingen. In 2008 zorgde de recessie voor een terugval in de vraag, maar die bleek tijdelijk. Het fenomeen van de nieuwe schaarste is echter allesbehalve tijdelijk. Dat heeft te maken met de bijzondere aard van deze goederen. Ze zijn niet of beperkt hernieuwbaar en de productie ervan wordt gehinderd door natuurlijke omstandigheden. Voedsel en energie zijn primaire levensbehoeften, samen goed voor 70-90% van de dagelijkse bestedingen van de helft van de wereldbevolking. Brandstof- en voedselprijzen zijn zowel aan de kosten- als aan de vraagzijde aan elkaar gekoppeld, via de biobrandstoffen. Schaarste heeft direct ernstige gevolgen voor de rest van de economie én voor de hele samenleving. Het besef van de kwetsbaarheid van economie en samenleving voor schaarste aan energie en voedsel zorgde voor een politieke herdefinitie van deze goederen. Het fenomeen nieuwe schaarste betekent dat energie en voedsel voortaan van staatsbelang zijn en dus politieke Chefsache. De leveringszekerheid van energie en voedsel wordt een politieke prioriteit. 2 Rechtvaardigheid en wereldvoedselvoorziening: een kleine economische ethiek (Roel Jongeneel) In dit artikel onderzoekt Roel Jongeneel hoe een aantal theorieën van rechtvaardigheid (van John Rawls, Martha Nussbaum en Amartya Sen) in de economische ethiek en internationale verhoudingen kunnen doorwerken. Er is in de economie (net zoals bij banken) sprake van zoiets als een zorgplicht. De kern van de economie is immers een doelmatige en adequate behoeftevoorziening. Een randvoorwaarde bij de economische behoeftebevrediging is niet alleen dat de markt luistert naar koopkrachtsignalen van bemiddelden en welgestelden, maar ook dat er genoeg is van het noodzakelijke voor iedereen. De conclusie die uit de smalle ethiek van Nussbaum en Sen kan worden getrokken is dat daar met prioriteit aandacht aan dient te worden gegeven. Dit wordt erkend door de grote sociaal-politieke rechtvaardigheids-theorieën, ook die van een liberale snit.

2 3 The Organic Food Philosophy: A Qualitative Exploration of the Practices, Values, and Beliefs of Dutch Organic Consumers Within a Cultural Historical Frame (Hanna Schösler, Joop de Boer, Jan J. Boersema J Agric Environ Ethics 2012) Dit artikel gaat over de waarden die bij consumenten van organisch voedsel een rol spelen. Cultuur-historisch hebben die hun origine in Amerikaanse en Duitse reform-bewegingen. Uit een kwalitatief onderzoek van Nederlandse consumenten blijkt dat die waarden in wijdere kring in de maatschappij gedeeld worden.... against the background of the organic philosophy, the need for personal behavior change can more easily be acknowledged and achieved. An important part of the Reform movement was about people s capacity for moral self-improvement as a practice of self-determination (Barlo sius 1997). Temperance, the consumption of pure foods, and abstinence from meat were all ways in which Reformers practiced their moral values. As the interviews illustrated, these practices are still in use today (de Boer et al. 2007). Policy makers may implicitly or explicitly support social norms that reflect the intrinsic value of temperance. This could be done, for example, by promoting the consumption of large amounts of meat as normatively unacceptable. 4 Slow Food (Joris Lohman) Een kort artikel als kennismaking met de slow food beweging. 5 Are There Ideological Aspects to the Modernization of Agriculture? (Egbert Hardeman & Henk Jochemsen J Agric Environ Ethics 2012) Samenvatting: In this paper we try to identify the roots of the persistent contemporary problems in our modernized agriculture: overproduction, loss of biodiversity and of soil fertility, the risk of large animal disease, social controversies on the lack of animal welfare and culling of animals, etc. Attention is paid to the historical development of present-day farming in Holland as an example of European agriculture. We see a blinkered quest for efficiency in the industrialization of agriculture since the Second World War. Key factor is the cultural mindset at the foundation of our modern society, originating from the ideas of the enlightenment. It makes people vulnerable to ideologies, causing them to focus on a certain goal without considering the consequences. Due to the overemphasis on efficiency, modern industrial agriculture has never been comfortably embedded in its ecological and social context, and as a result displays the characteristics of an ideology. The cause of the inability to solve today s problems is therefore deeper than simply a failure to apply the right mix of standard remedies. Unless stakeholders in farming start to counter this very one-sided approach to efficiency, modernization will continue to cause all kinds of friction. The implications of the results for agricultural policy, farming and further research are discussed.

3 1 of Food First This page modi ied: 22 February 2012 FoodFirst for Thought Voedsel brengt geopolitiek terug in platte wereld De hoge voedselprijzen vormen een ernstige bedreiging voor globale groei en sociale stabiliteit, meent Wereldbankpresident Robert Zoellick (The G20 should agree to put food irst - Financial Times, 5 januari 2011). Is dat niet wat overdreven? Nee, er staat wel degelijk heel wat op het spel. Alleen, het zijn niet de hoge prijzen die de bedreiging vormen; voedsel zelf is springstof onder een werkbare wereldorde. Is een ramp ophanden, of blijft het bij een dreiging? Om de explosieve lading van voedsel te begrijpen moeten we terug naar Toen begon de vraag naar voedsel, energie en mineralen explosief te stijgen, vooral uit de opkomende economieën, met als gevolg navenant sterke prijsstijgingen. In 2008 zorgde de recessie voor een terugval in de vraag, maar die bleek tijdelijk. Het fenomeen van de nieuwe schaarste is echter allesbehalve tijdelijk. Dat heeft te maken met de bijzondere aard van deze goederen. Ze zijn niet of beperkt hernieuwbaar en de productie ervan wordt gehinderd door natuurlijke omstandigheden. Voedsel en energie zijn primaire levensbehoeften, samen goed voor 70 90% van de dagelijkse bestedingen van de helft van de wereldbevolking. Brandstof en voedselprijzen zijn zowel aan de kosten als aan de vraagzijde aan elkaar gekoppeld, via de biobrandstoffen. Schaarste heeft direct ernstige gevolgen voor de rest van de economie én voor de hele samenleving. Het besef van de kwetsbaarheid van economie en samenleving voor schaarste aan energie en voedsel zorgde voor een politieke herde initie van deze goederen. Het fenomeen nieuwe schaarste betekent dat energie en voedsel voortaan van staatsbelang zijn en dus politieke Chefsache. De leveringszekerheid van energie en voedsel wordt een politieke prioriteit. De wereld was plat, heel even maar De nieuwe schaarste maakt de wereld een stuk minder plat terwijl we pas net gewend zijn aan het idee van een platte wereld. Het boek van Thomas Friedman waarin de wereld plat werd verklaard dateert uit Op de globale level playing ield zijn de hobbels voor vrijhandel opgeruimd, hebben landsgrenzen hun betekenis verloren en is de staat teruggetreden als economische actor. Friedmans lat world is een ontstatelijkte en ge depolitiseerde wereld waar alleen de tucht van de markt geldt. De nieuwe schaarste zet het spoor precies de andere kant uit: die van een intensieve statelijke bemoeienis met het economisch leven. Dat begint met maatregelen, zoals consumptieve subsidies en exportrestricties, om voedsel en brandstof voor de eigen burgers betaalbaar te houden en sociale onrust te temperen. Begrijpelijke maatregelen maar ze veroorzaken een heftige reactie in landen die voor hun energie of voedsel a hankelijk zijn van anderen. Iedereen vraagt zich af: hoe sta ik ervoor als het verkeerd gaat met de wereldhandel? Als dat scenario vervolgens het uitgangspunt van beleid wordt, wordt het vanzelf werkelijkheid. Het is: ieder voor zich. Leveringszekerheid krijgt de betekenis van zelfvoorziening. Als zelfvoorziening geen optie is, moet elders levering worden zeker gesteld. Sommige landen verliezen hun fatsoen en verlagen zich tot straatvechterij, om maar aan hun gerief te komen. Elk instrument wordt ingezet om zich toegang te verschaffen, om posities in te nemen en langjarige verplichtingen af te dwingen: van landaankopen en zachte leningen tot

4 2 of 3 gratis infrastructuur, fabrieksinstallaties en andere zaken. De geopolitieke herde initie van energie, mineralen en voedsel Het fenomeen van de nieuwe schaarste veroorzaakte een schokgolf in de internationale betrekkingen. Energie en voedsel blijken niet alleen staatszaken omwille van leveringszekerheid, het zijn ook machtsmiddelen, met een geopolitiek en zelfs militair belang. Olie en tarwe zijn wapens geworden, alsof een oorlog op handen is. De landen die er op dit punt goed voor staan verdienen veel geld en spreiden op het internationale toneel een imperiale zelfverzekerdheid ten toon. Het feit dat staatsbedrijven het leeuwendeel van de wereldenergie voorraden bezitten krijgt een andere betekenis. Deze geopolitisering van schaarste doet zich voor in een tijdsgewricht waarin de unipolaire wereldorde op zijn einde loopt. De contouren van het nieuwe wereldsysteem zijn nog vaag, maar duidelijk is dat de nieuwe wereld economisch gedomineerd wordt door China, de VS en de EU, elk goed voor 15 20% van het Bruto Mondiale Product. De vraag is hoe deze economische con iguratie wordt meegenomen in het delicate proces van geopolitieke re accommodatie. Staat de wereld een periode van instabiliteit te wachten, met rivaliserende machtsblokken die strijden om hegemonie? Als de twee processen de geopolitisering van schaarste en een moeizame transitie naar een andere wereldorde elkaar versterken kan een uiterst explosieve spiraalbeweging ontstaan. Omgekeerde globalisering De nieuwe schaarste katalyseert een proces van omgekeerde globalisering. Behalve een markt waar geconcurreerd en gehandeld wordt is de wereld ook weer een arena, waar machtsposities worden betrokken en waar geloerd en gevochten wordt. Dit proces is door de inanciële crisis in een stroomversnelling geraakt. De protectionistische re lexen van staten die in paniek hun banken en industrieën redden hebben wereldwijd de geopolitieke instincten en percepties verder aangewakkerd. Hier staan we nu, in een verwarrende, want tegenstrijdige beweging: aan de ene kant de globalisering, de éénwording van de wereld als globale markt, gepaard gaande met ontstatelijking en dénationalisering; aan de andere kant de omgekeerde globalisering, de renationalisering en repolitisering van het economisch leven en de geopolitisering van de internationale betrekkingen. Moeilijke keuzes, met vérstrekkende gevolgen Deze verwarrende situatie levert linke dilemma s op voor beleidsmakers in Nederland en de EU. Welke beweging wordt gekozen als scenario waarop het beleid geënt wordt? Het lijkt onontkoombaar dat met beide bewegingen rekening wordt gehouden, maar trade offs lijken even onontkoombaar. Het genereren van vertrouwen (1) is moeilijk te combineren met het organiseren van wantrouwen (2). En elke stap wordt voortaan door alle betrokkenen juist in die termen gewogen. Voedsel blijft een cruciale rol spelen in het vervolg. Dat begint al met de onlangs door de EU ingezette beleidslijn betreffende de toekomst van het Gemeenschappelijke Landbouwbeleid, waarin nadrukkelijk ruimte wordt opengehouden voor het stimuleren van de eigen landbouwproductie. Daar zijn zeker goede redenen voor, maar even zeker zal deze stap door onze globale partners begrepen worden als bewijs van wantrouwen en van onwil om tot een collectief vergelijk te komen. Een volgende stap is de hervatting van de Doha ronde, de in 2008 gestrande onderhandelingen over de vrijmaking van de wereldhandel. Juist deze week beginnen de onderhandelaars een laatste poging om de boel vlot te trekken. Voedsel is geschilpunt nummer één. Alle partijen weten dat het

5 3 of 3 collectieve belang globale economische groei het meest gediend is met handelsliberalisering. Maar dat telt niet, als het vertrouwen ontbreekt dat nodig is opdat partijen bereid zijn om af te zien van de vrijheid om voor het ik hier nu te kiezen, ten gunste van een betere uitkomst voor allen. Zijn landen bereid om zich kwetsbaar op te stellen en zelfs een deel van hun soevereiniteit op te geven voor een werkbare internationale orde of groeit het wantrouwen? Het mislukken van deze ronde kan grote gevolgen hebben voor de globale handel, economische groei en sociaal politieke stabiliteit. Een mislukking legt bovendien een zware hypotheek op elk volgend globaal overleg en er staan nog heel wat punten op die agenda: klimaat, biodiversiteit, migratie, veiligheid en terrorisme. Voedsel is springstof in de handen van politici. Zullen zij er op verantwoorde wijze mee omgaan? Dit artikel van Cor van Beuningen, coordinator van het Food First programma, verscheen in het Financieële Dagblad van 5 februari 2011.

6 Rechtvaardigheid en wereldvoedselvoorziening: een kleine, economische ethiek gezichtspunt van wat rechtvaardig is. Daarbij gaat het om een kleine, economische ethiek van de wereldvoedselvoorziening en de gevolgen daarvan voor het beleid. Vooraf volgt een korte situatieschets. R. Jongeneel 1, jaarwisseling 2012/13 Inleiding Het kernprobleem van de economie is hoe we als samenleving op een zo doelmatige, efficiënt mogelijke manier in de behoeften en noden kunnen voorzien. Daarin zijn tal van keuzes mogelijk die meer of minder gunstig uitpakken. De economische wetenschap is primair keuzewetenschap en probeert inzicht te geven in hoe dit zo slim mogelijk te organiseren, daarbij rekening houdend met de relatieve schaarste aan middelen. Van de menselijke behoeften is de behoefte aan voldoende voedsel van goede kwaliteit er een die weinig toelichting behoeft; voedsel is een basisbehoefte en de voorziening erin is essentieel voor leven en gezondheid. Een volwassen mens heeft per dag gemiddeld 2100 kilocalorieën aan energie uit voeding nodig. Daarnaast speelt voedsel ook een belangrijke rol als bron van genot en bij tal van belangrijke gebeurtenissen, of ze nu vreugdevol of verdrietig zijn, religieus of seculier. Als het gaat om de voedselvoorziening spelen markten, koop en verkoop een belangrijke rol. Er is wel productie voor eigen gebruik (subsistentielandbouw) en binnen gezinnen en families is er een stuk herverdeling waarbij de markt buiten spel staat, maar over het geheel is de rol van markten toch ook hier dominant. Bovendien geldt dat, zoals ook met veel andere sectoren is gebeurd, de landbouwmarkten een steeds meer globaal karakter hebben gekregen. Er wordt veel met voedsel gesleept, vaak lokaal, maar in toenemende mate ook over de hele wereld. In dit artikel willen we de economie van vraag en aanbod, productie en behoeftevoorziening nader onder de loep nemen vanuit het 1 Dr. Roel Jongeneel is werkzaam als sectiehoofd Landbouwbeleid bij LEI Wageningen-UR en als universitair docent bij de Leerstoelgroep Agrarische Economie en Plattelandsbeleid, Wageningen Universiteit. Situatieschets Volgens een recente FAO-studie leiden circa 925 miljoen wereldbewoners honger. Bijna twee derde daarvan (578 miljoen mensen) leeft in Azië, terwijl de rest zich vooral concentreert in Sub-Saharisch Afrika. Honger is sterk gekoppeld aan armoede: mensen die niet in staat zijn om voedsel te kopen of het zelf te verbouwen. Daarnaast is er sprake van verborgen honger,; mensen die een chronisch tekort hebben aan essentiële voedingsstoffen, zoals jodium, vitamine A en ijzer. Die groep telt zo n 2 miljard mensen. Honger maakt mensen kwetsbaar voor ziekten, verminderd hun fysieke werkkracht en leidt in geval van kinderen tot achterblijvende groei en hersenontwikkeling. Volgens prognoses zal in de periode van 2010 tot 2050 de wereldbevolking stijgen van ongeveer 6.9 miljard mensen naar ongeveer 9 miljard mensen. Veel mensen die in de opkomende economieën leven, zullen met het stijgen van de welvaart ook hun consumptiepatroon aanpassen en bijvoorbeeld meer vlees gaan eten. Verder is de zogenaamde bio-economie in opkomst, waarbij bronnen die voor voedsel kunnen worden gebruikt ook worden ingezet voor biobrandstofproductie. Deze drie factoren leiden naar verwachting tot een enorme toename van de vraag naar landbouwproducten en grond. De huidige voedselproductie wordt geschat op circa 7 gigaton aan graanequivalenten (GE) 2. Om de groeiende bevolking te kunnen voeden is 12 gigaton GE nodig. Als alle mensen een Europees eiwitrijk dieet willen, komt er nog eens 6 gigaton GE bij. Als 10 procent van onze huidige energieconsumptie uit biobrandstoffen zou moeten komen, komt er nog eens 5 gigaton GE bij. Alles bij elkaar genomen betekent dat een benodigde groei van de gewasproductie tot circa 23 gigaton GE (meer dan een 2 Deze berekeningen hebben een ruw karakter en er liggen allerlei veronderstellingen achter. Hier is ervoor gekozen het grote plaatje neer te zetten en de nuances even weg te laten. De berekeningen gebaseerd op het werk van mijn collega Martin van Ittersum. Zie zijn inaugurele rede Future harvest; the fine line between myopia and utopia. Wageningen, Wageningen Universiteit,

7 verdrievoudiging ten opzichte van het niveau van vandaag). De geschetste groei van productie van voedsel voor humane en dierlijke consumptie is niet nieuw wanneer deze wordt vergeleken met de toename van de vraag in de laatste 50 jaar van de vorige eeuw. Toen verdubbelde de wereldbevolking van 3 tot 6 miljard en steeg de gewasproductie met circa 2 procent per jaar. Echter, de omstandigheden in 2012 verschillen nadrukkelijk van die van de vorige eeuw. Toen kon nog extra land worden ingezet, maar nu zijn er wat dat betreft meer beperkingen. De groei zal nu vooral moeten worden gerealiseerd door groei van de productie per hectare en niet zozeer door toename van het aantal hectares. Uit agronomisch onderzoek blijkt dat de aarde wel 36 gigaton GE zou kunnen produceren, mits men er in slaagt de yield gap (het verschil tussen de werkelijke productie en de potentieel haalbare landbouwproductie per hectare) met circa 80 procent te reduceren. Technisch gezien lijkt er dus geen belemmering om de groeiende wereldbevolking ook in de toekomst te kunnen voeden, al is tegelijk duidelijk dat dit een enorme inspanning van onderzoek en beleid zal vragen. De mogelijkheden op wereldschaal zeggen nog niets over de grote uitdagingen waar nationale en regionale overheden zich mee geconfronteerd zien. De harde praktijk is dat veel mensen het slachtoffer zijn van chronische honger; ze hebben wel behoeften en er is in principe wereldwijd ook voldoende voedsel beschikbaar, maar hun koopkracht is niet toereikend. Naar schatting zijn er ruim 900 miljoen mensen met ondervoeding. Zij zitten in een permanente voedselcrisis. Dit haalt niet elke dag de krant, maar is daarom nog niet minder schrijnend. Poverty amidst of the plenty. Het aantal mensen van de wereldbevolking dat beneden de armoedegrens zit, is de laatste jaren met de crises rond voedselprijzen in 2006 en 2010 sterk toegenomen. Schattingen spreken over zo n kleine 100 miljoen extra mensen met chronische ondervoeding. Nieuwe issues Naast de toenemende vraag naar voedsel zijn er nog twee andere zaken die aandacht vragen. Allereerst is dat de overconsumptie van voedsel. Wereldwijd zijn er ongeveer evenveel mensen die met een teveel aan voedsel kampen als er mensen zijn die met te weinig rond moeten komen. Die overconsumptie leidt tot gezondheidsproblemen (obesitas) en op den duur schadelijke zwaarlijvigheid. Een tweede issue is dat van de bio-energie, of nog algemener gesteld, de biobased economy. Gewassen en gewasresiduen -materiaal dat in principe geschikt is voor menselijke voeding of als veevoer- is ook bruikbaar voor de productie van biobrandstof en als grondstof voor andere producten (bijvoorbeeld biologische plastics). Een aantal landen, waaronder de EU, de VS en Brazilië, hebben mandaten afgegeven waarin wordt aangegeven dat een bepaald aandeel van de brandstof die gebruikt wordt voor transport uit bio-energie dient te bestaan. Dat creëert een heel nieuwe vraag, die in potentie bovendien van grote omvang is. In de VS verdwijnt op dit moment al circa de helft van de maisproductie zo in de tank. Wereldwijd gezien wordt op dit moment ca. 45% van granen, rijst, sojabonen, etc. gebruikt voor voedsel, 45% als veevoer en circa 10% voor biobrandstoffen. Sommige landen hebben al aangegeven op termijn een significant deel van de transportbrandstof via bio-energie te willen dekken. De EU opteert voor 10% bijmenging in 2020 (zit nu ongeveer op de helft). De potentiele impact van de energievraag kan groot zijn, afhankelijk van waar het beleid op wil inzetten. Zou men 10% van de energievraag uit biobrandstoffen willen halen, dan zou daarvoor de hele huidige landbouwproductie nodig zijn. Economische ethiek Bij ethiek wordt vaak gedacht aan vraagstukken van leven en dood. Zo zijn abortus en euthanasie bekende ethische dilemma s.. De neiging om ethiek te verbinden met specifieke dilemma s en grensverleggende ontwikkelingen in de medische wetenschap, creëert het gevaar dat de ethische aspecten van andere zaken onderbelicht blijven, of zelfs helemaal niet als ethische kwesties worden gezien. Dit geldt misschien wel extra voor het terrein van de economie, dat vaak toch al als een apart domein wordt gezien waar eigen regels en een eigen logica geldt. Ook in de economie speelt ethiek een rol en het is nodig daar verder op te reflecteren. Er is zelfs sprake van een aparte vakgebied van de economische ethiek. Economische ethiek focust zich op de ethiek van het economisch handelen, de uitkomsten van het economisch proces en de 2

8 manier waarop deze worden gerealiseerd en de baten ervan worden verdeeld. Economische ethiek richt zich dus, het gangbare spraakgebruik volgend, op een bepaald domein, net zoals dat geldt voor de medische ethiek. Maar er is nog een ander aspect: economische ethiek probeert zich bij haar ethische afwegingen rekenschap te geven van de eigenheid en de eigen aard van het economische. Dat is belangrijk. Wanneer algemene ethische beginselen of redeneringen plompverloren op de economie worden losgelaten, leidt dit tot allerlei problemen. Een van de reacties op zulk moraliserend denken over economie is de leus zaken zijn zaken, waarmee men bepaalde handelingen weer aan de zeggenschap van de ethiek lijkt te willen onttrekken. In zekere zin zit daar iets waars in; zaken zijn ook zaken en in het economisch verkeer spelen eigen fenomenen die om een passende ethische analyse vragen. Zo is het bijvoorbeeld niet duidelijk wat de christelijke norm van de naastenliefde betekent voor onderlinge concurrentie tussen bedrijven. Is dat in strijd met de eis van de liefde? Om die vraag te kunnen beantwoorden is het nodig dat men zich terdege rekenschap geeft van wat concurrentie in de economie eigenlijk betekent en wanneer deze positief is en wanneer negatief. Zo willen we in deze bijdrage naar de voedselvoorziening kijken: als een specifieke economische activiteit, met tal van eigenaardigheden, waar de ethiek relevant is, maar dat vraagt dan wel om een goede analyse waarin economie en ethiek bij elkaar worden gebracht. Rechtvaardigheid De opzet van het vervolg is bescheiden omdat slechts een smalle ethiek wordt meegenomen. We putten vooral uit theorieën over politieke rechtvaardigheid. Het ethische moment speelt daarin een rol, maar de beschouwde theorieën beogen primair een kader te geven voor het bereiken van politieke rechtvaardigheid, rekening houdend met de diversiteit van standpunten en overtuigingen zoals die plurale samenlevingen kenmerken. Toch is er in zo n context een bepaalde mate van overeenstemming en beleidsmatig handelen nodig. De hierna te bespreken rechtvaardigheidstheorieën beogen precies dat te bieden en hopen op brede instemming vanuit de samenleving. Die instemming geldt dan het gebruik van die theorieën voor het politieke domein, niet de acceptatie ervan als omvattende leidraad voor het persoonlijk leven. Er zijn eigenlijk drie rechtvaardigheidsconcepten, ontleend aan de sociale filosofie, die een rol spelen in de economische ethiek. De eerste en oudste is die van het klassieke utilisme. De slogan die daarbij hoort is het streven naar the greatest happiness for the greatest number. In economische termen betekent dat dan geluk bevorderen door mensen te laten ruilen 3. Dat maakt ze individueel beter af en werkt ook gunstig uit voor de economie als geheel. De economische theorie laat zien dat die ruil-rechtvaardigheid tot een doelmatige of efficiënte marktuitkomst leidt 4. Je komt dan terecht in een situatie, waarin het niet mogelijk is om er nog maar één iemand op vooruit te laten gaan, zonder dat er ook iemand op achteruit gaat. Met andere woorden: alle ruilmogelijkheden waarbij sprake is van win-win-situaties zullen worden benut. In die zin leiden ruilrechtvaardigheid en marktwerking tot een welvaartsoptimum. En gegeven de initiële endowments, dat wil zeggen de middelen die een ieder vooraf aan de ruil ter beschikking heeft, leidt ruilrechtvaardigheid ook voor elk individu tot de best mogelijke situatie. Hierbij moet wel worden bedacht dat als iemand in het begin een korte polsstok heeft hij ook na ruil nog niet ver zal kunnen springen. Met andere woorden, als de initiële verdeling ongelijk of ongunstig is, maakt de mogelijkheid tot ruil dit niet slechter, maar het heft de ongelijkheid uit de uitgangssituatie waarschijnlijk maar voor een beperkt deel op. Daar zit dan tegelijk het zwakke punt van de ruilrechtvaardigheid; ze adresseert de ongelijkheid en oneerlijkheid niet die er kan zijn in de uitgangssituatie. Het is in die zin een liberale rechtvaardigheidsopvatting: laat mensen vrij om hun eigen situatie te verbeteren. Natuurlijk, beter deze rechtvaardigheid dan geen rechtvaardigheid, maar tegelijkertijd blijft het een smalle rechtvaardigheid. Het mist een essentieel deel, volgens sommigen zelfs het belangrijkste deel: het vraagstuk van de eerlijke verdeling. 3 Zie voor een meer recente, door dit utilisme geïnspireerde opvatting de visie van Von Hayek en de Oostenrijkse school. 4 In termen van Aristoteles zou je dit de vereffenende rechtvaardigheid kunnen noemen. Van vereffenende rechtvaardigheid is sprake als er evenredigheid is in de wederzijdse prestaties in de ruil. 3

9 Het tweede rechtvaardigheidsbegrip is de rechtvaardigheid zoals John Rawls dat beschrijft in zijn Theory of Justice. Je zou dat hulpbronrechtvaardigheid kunnen noemen. Anders dan het utilisme, betrekt de hulpbronrechtvaardigheid de verdeling en ongelijkheid in de uitgangssituatie wel in de afweging. Rawls hanteert daarbij het bekende voorbeeld, waarin hij mensen vraagt om vanachter een sluier der onwetendheid (veil of ignorance) een cake te verdelen (dus zonder dat men weet welk stukje men straks zelf krijgt). Hij bespeurt dan een tendens om voor een zekere gelijkheid te kiezen. Wie geen belang heeft, heeft de neiging om voor eerlijkheid (de fair share) te kiezen. Rawls trekt hieruit niet de conclusie dat alles gelijk moet zijn. Wel stelt hij dat er naar moet worden gestreefd om de basisgoederen of de basismiddelen van het bestaan en de vrijheden zoveel mogelijk gelijk te verdelen. Als er in de praktijk sprake is van ongelijkheid, dan stelt Rawls dat bij eventuele (beleids)veranderingen deze alleen te verdedigen of rechtvaardigen zijn als ze de ongelijkheid aan basisgoederen verminderen, ofwel de situatie van degenen die in dat opzicht het slechtst af zijn gunstiger maken. Dit wordt ook wel het difference principle, of maxi-min criterium genoemd: laat veranderingen zoveel als haalbaar is ten goede komen aan verbetering van de positie van de meest zwakken en kwetsbaren 5. Rawls rechtvaardigheidsbegrip impliceert dus het gelijker maken van de verdeling van de hulpbronnen. De overheid heeft daarin een belangrijke taak om zaken aan te pakken. Wat mensen vervolgens doen en hoe ze hun situatie verder optimaliseren, dat is hun eigen verantwoordelijkheid. Marktwerking en ruil bieden een goede context om dat verder te exploreren. Wat dat betreft is Rawls ook een typisch (neo)liberale sociale filosoof. Een belangrijke veronderstelling achter Rawls theorie van de rechtvaardigheid is dat hij altijd uitgaat van redelijke mensen, met redelijke ideeën, die op een redelijke manier met elkaar tot afspraken kunnen komen. Zijn rechtvaardigheid zou je daarom ook een redelijke of billijke rechtvaardigheid kunnen noemen. De realiteit is vaak anders en weerbarstiger en weerhoudt mensen ervan om vanuit belangeloosheid en redelijkheid te 5 In Aristoteliaanse termen is dit de verdelende rechtvaardigheid. In de verdelende rechtvaardigheid gaat het om de verdeling van materiële en immateriële goederen. denken 6. Daarmee zijn Rawls ideeën in zeker mate utopisch, maar als denkkader daarom niet minder waardevol. De derde vorm van rechtvaardigheid, die van Sen en Nussbaum, gaat nog een stapje verder. Nog sterker dan in de theorie van Rawls ligt daar het accent op het scheppen van mogelijkheden (capabiliteiten). Dat vraagt er om dat mensen in een aantal opzichten goed worden toegerust. Een adequate verdeling van hulpbronnen a la Rawls is daarbij een randvoorwaarde. Sen, en in nog sterkere mate Nussbaum, gaan uit van de menselijke waardigheid. Die vraagt dat mensen de mogelijkheid krijgen om mee te doen in de samenleving. Dat vergt de creatie van mogelijkheden met betrekking tot een aantal basis capabiliteiten. Anders dan bij Rawls vinden ze dat aan ieder daarvan een bepaald minimum moet worden gegarandeerd. Rawls is meer pragmatisch en staat sommige ongelijkheden toe, terwijl Nussbaum dit verwerpt 7. Wat hun analyse complex maakt is dat ze niet naar uitkomsten kijken en ook niet alleen naar de beschikkingsmacht over hulpbronnen kijken. Nussbaum gaat zover om minimale waarden of drempelwaarden af te leiden voor een groep van wat zij essentiële capabiliteiten noemt 8. Het kunnen beschikken over voedsel is daarvan één onderdeel. Waar Nussbaum ook uitgesproken in is, is dat de overheid de plicht heeft te garanderen dat de minimale drempels ook worden gehaald (dat is een recht dat ieder individu ten opzichte van de samenleving heeft). 6 Het jezelf in de schoenen van de ander verplaatsen en dat mede je handelen te laten bepalen vinden we ook terug in de bekende gouden regel zoals die in de Bijbel voorkomt: wat gij wilt dat de mensen u doen, doe gij hun evenzo. Ook bij Adam Smith, de vader van de economie, speelde dit element al een rol, met name in het sympathy-begrip uit zijn boek The theory of moral sentiments. 7 Beide stemmen ze overeen in hun streven een politieke filosofie van de rechtvaardigheid te ontwikkelen die recht doet aan de pluraliteit die er in de samenleving is. Men formuleert criteria waarvan men hoopt dat daar in de samenleving een overlapping consensus over realiseerbaar is. Met name Nussbaum gaat een stuk verder dan Rawls (en ook Sen), als ze een pleidooi houdt om op basis van de capabiliteiten-benadering ook dierenrechten probeert te verdedigen. Over dierenwelzijn is er echter noch in de filosofie noch in de politiek sprake van consensus. 8 Zie bijvoorbeeld M. Nussbaum (2011) Mogelijkheden scheppen; Een nieuwe benadering van de menselijke ontwikkeling. Amsterdam, Ambo Anthos Uitgevers. 4

10 Zowel de benadering van Rawls, als die van Sen en Nussbaum refereren aan mensenrechten en een zeker minimum aan rechtvaardigheid, waarbij de menselijke vrijheid (en dus ook de pluraliteit in de samenleving) zo goed mogelijk wordt gerespecteerd c.q. veilig gesteld. Je zou hun benadering kunnen zien als een vertolking van een zekere mate van medemenselijkheid, waarin aan een ieder een eigen plekje wordt gegund. Wie kijk naar de fundering zoals beide benaderingen die hebben in een vorm van een sociaal contract, kan net zo goed aan het eigenbelang refereren. In de originaire positie, zoals Rawls die schetst, waarbij je als individu niet weet waar, wanneer en hoe je geboren wordt, is het immers uiteindelijk in een ieders belang voor een eerlijke of gelijke verdeling te kiezen. Een belangrijk punt om op te merken is nog dat opeisbaarheid c.q. realisatie van de rechten (op basisgoederen of capabilities) alleen echt te realiseren is binnen nationale gemeenschappen (landen). Zowel Rawls als Nussbaum hebben zich met de internationale dimensie bezig gehouden, maar daar liggen de zaken veel moeilijker. Beleid rond voedsel en landbouw De vraag dringt zich op wat het bovenstaande betekent voor het beleid met betrekking tot landbouw en voedsel. In het algemeen kan worden gezegd dat overheden zich nadrukkelijk met landbouw en voedsel bezig houden. Dat geldt zowel in welvarende alsook in ontwikkelingslanden. In welvarende landen werd de landbouwsector vaak gesteund. Dit droeg bij aan een efficiënte en moderne landbouwproductie. Voedsel werd goedkoop en uit de landbouw kwamen arbeidskrachten vrij die elders in de economie konden worden ingezet. In ontwikkelingslanden werden de consumenten ondersteund (in plaats van de producenten). Dit deed men door voedselprijzen laag te houden (en voedsel dus te subsidiëren). De keerzijde ervan was vaak dat ook de producenten lage prijzen ontvingen en de ontwikkeling van een gezonde en doelmatige eigen landbouwsector niet echt van de grond kwam. Inmiddels zijn beide vormen van support sterk afgebouwd. De overheid heeft zich teruggetrokken. Dat geldt niet alleen haar bemoeienis met markten en prijzen, maar ook haar rol met betrekking tot onderzoek en ontwikkeling (R&D). De bestedingen daaraan zijn de laatste decaden sterk verminderd en dat pakt niet goed uit voor de innovatie in de landbouw. Er wordt door diverse auteurs gesproken over een productivity slowdown: een achterblijvende groei in de opbrengsten per hectare van gewassen. Door de sterk toegenomen vraag naar voedsel (zoals in Azië), de vraag naar veevoer (als gevolg van de toenemende vraag naar een eiwitrijk dieet) en de vraag naar biobrandstoffen, stijgt de totale vraag momenteel sneller dan de aanbodontwikkeling kan bijhouden. Dat leidt tot dalende voorraden en stijgende prijzen. Vanwege het fragiele evenwicht tussen overschot en tekort in landbouwmarkten neemt de prijsvolatiliteit toe en kunnen acute schaarste situaties ontstaan. De situatie wordt nog erger als exporteurs van landbouwproducten hun exporten dreigen te blokkeren, teneinde hun eigen binnenlandse voorziening in stand te houden. De OECD heeft er al een aantal keer op gehamerd dat exportbeperkingen slecht zijn voor de wereldwelvaart en eigenlijk net zo verstorend zijn als de oude prijssteun van weleer. Maar de landen die het aangaat, lijken daar maar slap op te reageren. Verwonderlijk is dat niet: als het erop aan komt is het hemd immers nader dan de rok. Wat betekenen die hiervoor genoemde ethische opvattingen nu voor het landbouw- en voedselbeleid? Vier zaken dringen zich op: Allereerst is voedsel een basisgoed en ook een cruciale capabiliteit. Wie niet voldoende te eten heeft kan in allerlei opzichten niet goed functioneren. De overheid heeft dus een actieve rol te spelen daar waar de voedselvoorziening onder het drempelniveau blijft van datgene wat mensen nodig hebben. Het vraagt creativiteit en actief beleid om dit te realiseren. Naast de beschikbaarheid is het vooral de toegang tot voedsel die van belang is. Voor landen die normaal voedsel exporteren, is het vanuit de ethiek gezien volstrekt rationeel om die export te beperken als de zaak binnenlands door een voedselcrisis uit de hand dreigt te lopen en bepaalde bevolkingsgroepen in de knel komen. Het hemd is nader dan de rok, ook in de ethiek. In de tweede plaats heeft de overheid een verantwoordelijkheid voor een adequate eigen productie of zeker gestelde toegang tot voedsel (voldoende beschikbaarheid). Dat laatste kan bijvoorbeeld via vrij internationaal verkeer. Echter, we hebben gezien dat er snel een kink in 5

11 de kabel kan komen als er sprake is van calamiteiten. Exporteurs kunnen ineens stoppen met leveren en prijzen schieten omhoog. Gezien het belang dat vanuit de ethiek wordt gehecht aan een voorziening in de basisbehoefte aan voedsel en dit recht op de overheid geclaimd wordt, moeten overheden zorg dragen voor een ontwikkeling van de eigen landbouw en, meer algemeen, van de ontwikkeling van het platteland en de rurale gebieden. Een derde aspect is het gebruik van voedsel voor industriële, non-food aanwendingen, inclusief voor de productie van bio-energie. In termen van prioriteiten is het bijmengen van bio-energie voor de transportsector duidelijk iets dat op het tweede plan komt nadat de voorziening van voedsel voor een ieder die dat nodig heeft is veilig gesteld. Bovendien is de vraag naar biobrandstoffen erg kunstmatig en beleidsafhankelijk. Onder de vigerende prijsverhoudingen is de opname van bio-energie slechts van beperkte betekenis; het is het overheidsbeleid dat de doorslag geeft. Dit beleid moet zodanig zijn dat het belang van een adequate voedselvoorziening tegen redelijke prijzen ten alle tijde voorrang krijgt. De vraag naar biobrandstof moet een variabele functie worden gemaakt van de voedselsituatie. Een vierde factor die in de steeds meer globaliserende wereld adressering verdient, is de internationale dimensie. De ethiek van de ruilrechtvaardigheid benadrukt het belang van vrij internationaal economisch verkeer om zo optimaal te profiteren van internationale arbeidsdeling. De rechtvaardigheidstheorieën van Rawls en Nussbaum erkennen dat ook op het niveau van de wereldorde de rechtvaardigheidsvraag dient te worden gesteld, maar zien dat het dan wel een moeizaam verhaal wordt. Niettemin zijn er aanknopingspunten om op basis van hun werk ook van een (beperkte) internationale verantwoordelijkheid met betrekking tot het landbouwbeleid te spreken. Met name van grote producenten en/of exporteurs mag worden gevraagd dat ze zich bewust zijn van wat hun rol en opstelling betekent voor de beschikbaarheid en toegang tot voedsel wereldwijd. Als het gaat om de ontwikkeling en de beheersing van productie en productiecapaciteit hebben zij een constructieve rol te spelen 9. Dat geldt dan ook voor hun beleid 9 Sen heeft met zijn bekende analyse van hongersnoden soms de suggestie gewekt dat voedseltekorten alleen een kwestie van verdeling zijn en niet van absolute tekorten. Maar, zoals we in de inleiding al lieten zien, is er zeker met het met betrekking tot de aanwending van landbouwproducten voor non-food bestemmingen, bijdrage aan voorraadvorming en beheer en de handelspolitiek. Conclusie Er is in de economie (net zoals bij banken) sprake van zoiets als een zorgplicht. De kern van de economie is immers een doelmatige en adequate behoeftevoorziening. Een randvoorwaarde bij de economische behoeftebevrediging is niet alleen dat de markt luistert naar koopkrachtsignalen van bemiddelden en welgestelden, maar ook dat er genoeg is van het noodzakelijke voor iedereen. De conclusie die uit economische ethiek van Nussbaum en Sen kan worden getrokken is dat daar met prioriteit aandacht aan dient te worden gegeven. Dit wordt erkend door de grote sociaal-politieke rechtvaardigheidstheorieën, ook die van een liberale snit. Praktisch gezien vraagt dit om zorg voor landbouwsystemen en de basisfunctie die ze hebben: voldoende voedsel, tegen redelijke prijs, faire beloning voor hen die erin werken. Dit alles met inachtneming van heldere randvoorwaarden met betrekking tot de belasting van het milieu en behoud van biodiversiteit. De liberalisatie van het landbouwbeleid en het zich terugtrekken van overheden uit R&D past daarin niet. Er is dringend correctie van het beleid nodig, zowel in arme als in rijke landen. Dat omvat meer aandacht voor de aanbodkant (investeringen in productiviteitsverhogingen en innovatie) en meer aandacht voor de vraagkant (allocatie en verdeling). Het goede nieuws is dat sinds de voedselprijzencrisis ( ) de politieke en maatschappelijke aandacht voor het thema voedselzekerheid enorm is gestegen. Het thema is daarmee tegelijkertijd ook enorm gepolitiseerd en dat is, zoals de voortgang met betrekking tot het behalen van de Millenniumdoelen treffend laat zien, geen garantie dat het echte probleem ook daadwerkelijk en op een effectieve manier wordt aangepakt. Zelfs voor mensen met een minimum aan rechtvaardigheidsgevoel is dat onverteerbaar. oog op de toekomst voldoende reden om ook zorg te hebben voor een adequate stijging van de productie (zie mededeling Niek Koning). 6

12 J Agric Environ Ethics DOI /s ARTICLES The Organic Food Philosophy: A Qualitative Exploration of the Practices, Values, and Beliefs of Dutch Organic Consumers Within a Cultural Historical Frame Hanna Schösler Joop de Boer Jan J. Boersema Accepted: 22 March 2012 Ó The Author(s) This article is published with open access at Springerlink.com Abstract Food consumption has been identified as a realm of key importance for progressing the world towards more sustainable consumption overall. Consumers have the option to choose organic food as a visible product of more ecologically integrated farming methods and, in general, more carefully produced food. This study aims to investigate the choice for organic from a cultural historical perspective and aims to reveal the food philosophy of current organic consumers in The Netherlands. A concise history of the organic food movement is provided going back to the German Lebensreform and the American Natural Foods Movement. We discuss themes such as the wish to return to a more natural lifestyle, distancing from materialistic lifestyles, and reverting to a more meaningful moral life. Based on a number of in-depth interviews, the study illustrates that these themes are still of influence among current organic consumers who additionally raised the importance of connectedness to nature, awareness, and purity. We argue that their values are shared by a much larger part of Dutch society than those currently shopping for organic food. Strengthening these cultural values in the context of more sustainable food choices may help to expand the amount of organic consumers and hereby aid a transition towards more sustainable consumption. Keywords Organic consumption Food culture Sustainable development Sustainable food choice Human values Worldview H. Schösler (&) J. de Boer J. J. Boersema Institute for Environmental Studies, VU University, De Boelelaan 1087, 1081 HV Amsterdam, The Netherlands hanna.schosler@vu.nl J. de Boer joop.de.boer@vu.nl J. J. Boersema jan.boersema@vu.nl

13 H. Schösler et al. Introduction Food consumption has been identified as an area of key importance if the world wants to progress towards more sustainable consumption (Carlsson-Kanyama and González 2009; Stehfest et al. 2009). In Western societies, such as The Netherlands, this implies a transition towards less animal-derived proteins (Aiking 2011; Reijnders and Soret 2003) and, in general, more carefully produced food. This transition will not be easy, however, because the relationships between food producers and consumers are bounded by many economic, cultural, and geographic constraints, and all food seems to be embedded in a contested discourse of knowledge claims (Goodman and DuPuis 2002). Moreover, to consumers, changes towards more sustainable food patterns seem only worthwhile when the changes not only enable their pursuit of lifestyles with a lighter environmental burden but are also perceived as rewarding (de Vries and Petersen 2009). Organic food has the potential to meet these demands because it is more sustainable (Badgley et al. 2007; Thøgersen 2010) and because it has become increasingly popular with consumers all over the world (IFOAM 2011). In order to fully utilize this potential, it may be necessary to better understand the cultural context of the choice for organic food, because the cultural changes that will be needed to shift towards a more sustainable society and associated food choices are profound (Aiking 2011). In the past, several marketing studies have been done to identify consumer segments where market share can be increased (Aertsens et al. 2009; Hughner et al. 2007). Within this line of research, however, it tends to be forgotten that the emergence of organic food is associated with reflexive consumption (Goodman and DuPuis 2002) and cultural changes in Western societies (Campbell 2007). Also, and of particular interest, organic consumers seem to refuse a passive role in the food system. Taking an active role may enable them to resolve the alleged contradiction between environmentally responsible behavior and a satisfying life (Brown and Kasser 2005), for example, by understanding themselves as part of a natural order (Taylor 1989). Hence, in the present paper we have chosen to put the cultural dimension of organic consumption central, because it may help to explain more in-depth what makes alternative food choices so valuable to these consumers. As Crompton (2011) argues, particular cultural values motivate people to express concern about a range of environmental and social problems, and such values are associated with action to tackle these problems. Our ultimate objective is therefore to derive insights that can facilitate the much needed transition towards more sustainable consumption patterns (Crompton 2011; Jackson 2005). The approach on which our work is based can be characterized as an extended case study, which analyses the practices of particular individuals (i.e., the cases) in light of cultural patterns that have developed over several centuries. The purpose of this approach is to understand the case and its theoretical significance (Small 2009; Yin 2003). For theory development, a cross-case analysis involving about ten individuals may provide a good basis. A key theoretical concept in our understanding of the individual is the personal food philosophy that he or she might hold. A food philosophy refers to a cluster of practices, values and beliefs that evolves over a long period of time within a particular cultural context and is shared

14 The Organic Food Philosophy on a collective level. The notion of a food philosophy is inspired by the concept of a worldview (Naugle 2002) or an inescapable framework (Taylor 1989). These concepts refer to the cultural backdrop against which people orientate themselves on questions of what is good, valuable, admirable, and worthwhile (Hedlund-de Witt 2011). This backdrop, however, is largely implicit and unarticulated, and people may be unaware of its influence or even resist it (Taylor 1989). However, through the interpretation of empirical interview data, one can uncover an underlying coherence or sense that can generate a better understanding of important dimensions of human life (Taylor 1971). Based on the literature, we will explore the food philosophy of the organic movement by providing a concise historical and cultural background. To analyze the personal food philosophies of current organic consumers, we will present findings from qualitative interviews conducted with individuals in The Netherlands. The interviews were conducted in 2010 as part of a bigger project that investigated food practices, values, and beliefs among the Dutch population. The case selection was based on the sampling for range approach, in which the researcher identifies subcategories within the study s population and interviews a given number of people in each subcategory (Weiss 1994). The subcategories were delineated according to the different food-related orientations identified in previous survey research (de Boer et al. 2007). The representative survey among Dutch citizens indicated four distinct value-orientations towards food based on the degree of involvement with food and a motivational focus on promotion versus prevention. 1 For our research, we focused on the reflective orientation, which entails a careful and mindful use of food and a preference for responsible products (i.e. high involvement combined with a prevention focus). The organic consumers were selected to represent this orientation towards food. According to the survey results, the reflective orientation can be found among roughly 14 % of the Dutch population (de Boer et al. 2009). As mentioned before, however, the present study does not search for statistical significance, but for theoretical significance. A more qualitative, interpretive approach is needed in order to reveal greater depth and meaning of consumer practices (Hughner et al. 2007). By combining insights into the cultural dimensions of the organic movement with insights into the individual s motivation for using organic products, we will try to facilitate a more complete understanding of these consumers practices, values and beliefs and the potential influence thereof on a more sustainable diet more precisely, a diet less reliant on meat. In sum, the present paper is organized into three sections. First, it provides a concise cultural background of organic food. Next, it presents the results of a qualitative interview study with consumers of organic food in The Netherlands. 1 Promotion and prevention are key concepts of Higgins s psychological motivation theory (Higgins 1997), generally, a promotion orientation makes the person sensitive to gains, accomplishments, and advancement needs. In contrast, a prevention orientation makes the person sensitive to safety, responsibility, and security needs.

15 H. Schösler et al. Finally, the paper discusses the overall relevance of our findings in the context of the transition towards a more sustainable food system. However, before moving on, we briefly reflect upon the assumption made above that organic food consumption is indeed part of a more sustainable diet that benefits social and environmental systems as well as human health (Lang and Heasman 2004). Organic farming is defined as a holistic production management, which promotes and enhances agro-ecosystem health and avoids the use of synthetic materials to fulfill any specific function within the system (Codex Alimentarius 1999). Furthermore it adheres to the principle of health as a state of holism, self-regulation, regeneration, and balance and is exemplified by Lady Eve Balfour s quote healthy soil, healthy plants, healthy people (IFOAM 2011). Despite these desirable goals, there has been some controversy about the degree to which organic production can contribute to sustainability, given the increased amount of land that organic production requires at the cost of nature reserves (Tilman et al. 2001) and the arguable benefits in terms of biodiversity (Hodgson et al. 2010). On the other hand, it has also been shown that organic agriculture is capable of feeding the world sustainably (Badgley et al. 2007), especially if farming practices that mitigate climate change are also sufficiently employed (Badgley and Perfecto 2007; Scherr and Sthapit 2009). In considering the market of organic food, however, fundamental contradictions have been identified between mainstream agro-industrial and alternative movement conventions, because increases in scale and standardization lead to the bifurcation of the organic sector and the watering down of its original values (Buck et al. 1997; Constance et al. 2008). Thus, a globalizing organic agro-food sector risks susceptibility to similar ills it aimed to cure in the first place (Raynolds 2004). For instance, although it is debatable whether organic agriculture as a whole is becoming conventional, there is a growing influence of conventional agro-food commodity chains in certain sub-sectors of organic agriculture in The Netherlands (de Wit and Verhoog 2007). While acknowledging that trends towards conventionalization in the sector and the development of an organic industry add another set of problems to the sustainability debate, it is crucial to also note the sector s role in society. At the very least the trend towards organic can be seen as a valuable driving force that stimulates conventional agriculture to adopt more ecologically integrated methods and inspires consumers to adopt new values and ideals that can give direction to more sustainable food practices (Lang and Heasman 2004). The consumption of organic food has also been discussed in the context of a shift in worldviews that is taking place in the West (Campbell 2007). According to Campbell, healthy and environmentally-friendly food consumption is something that is perceived as deeply satisfying and meaningful. The choice for organic food may have an underestimated religious undertone, providing people with purpose in life and a means to reconnect with nature (Campbell 2007; Pilgrim and Pretty 2010). Such orientations towards food may be understood in the context of contemporary spirituality and can have an important role in facilitating the transition towards a more sustainable society (Hedlund-de Witt 2011). It is the food philosophy associated with the trend towards organic that we are particularly interested in.

16 The Organic Food Philosophy A Concise Background on the Organic Movement To gain insights into the cultural dimensions of the organic movement, a two-step research approach was used. In the first step, we identify long-term trends in Western culture that have shaped the origins and the development of the organic and natural foods movement. It should be emphasized, however, that it is not possible within the scope of this paper to give a complete and historically accurate description of these topics. In this exploration, we had to limit ourselves to highlighting some major themes. Food has always been an important symbol that can reveal what conceptions of nature our culture affords and how people might derive identity from it (Douglas 1966; Fischler 1988; Montanari 2006). Specifically, we used philosopher Charles Taylor s acclaimed Sources of the self: The making of the modern identity (1989), because it provides a solid background on the development of Western culture and addresses in depth how changing patterns of thinking affected our conceptions of nature and the natural. The second step of our approach summarizes the history of organic food since the nineteenth century. In bringing together these particular works on culture and food, we tried to identify those cultural ideas that distinguish organic consumers and characterize their lifestyles. In Sources of the Self. The making of the Modern Identity, Taylor suggests that modern Western culture, even though it is now characterized as fragmented and pluralistic, builds essentially on two divergent cultural orientations. These orientations are highly relevant to understanding alternative food philosophies. They can be loosely tied to the period of Enlightenment in Western history and the Romantic era. The Enlightenment inspired patterns of thought that emphasize a rational understanding and scientific reasoning about reality, which implies abstraction and objectification of the world and the natural phenomena one can observe. In this sense, it broke away from the mystical understanding of nature that used to be dominant prior to the Enlightenment (Glacken 1967). Nature, which includes the human body, is understood by constructing a correct representation of it in one s mind, thus making it a neutral object to observe and study (Taylor 1989). This implies that nature has no meaning beyond its function and a value that is only dependent on utility. Reason empowers people to study and observe the natural world, which in turn can lead to ideas that nature can be controlled and manipulated. Taylor (1989) argues that this objectification and instrumentalization of nature leads to a separation from nature and our moral independence from it. Partly as a reaction to the instrumentalization of nature, Taylor (1989) argues that Western culture turned to creativity, intuition, and expressivity as a means to re-unify with nature. Mankind is then seen as an integral part of a larger order of living things that nourishes human life and creates bonds of solidarity within a mutually sustaining web of life. Even though Romantic religions of nature have died away, Taylor (1989: 384) argues that the idea of being open to nature within us and without is still a very powerful one that is grounded in the understanding that mankind is part of a larger order of living beings, in the sense that their life springs from there and is sustained from there. This more embodied orientation towards nature inspires thinking that people should be careful and try to do no harm to

17 H. Schösler et al. nature. In this perspective, or even way of being, nature is included in people s representations of self (Schultz et al. 2004), and forms a part of their identities. As a result, modern culture is characterized by the tension between the two big constellations of ideas (i.e., Enlightenment and Romantic views), and this tension becomes particularly manifest in the form of controversies about sustainability issues (Taylor 1989). The divergent cultural ideas are also directly reflected in the history of organic food. While nowadays there is a more prominent link between the organic movement and environmental activism forming in the late 1960s (Foss and Larkin 1976), the roots of the organic movement actually run deeper. Ideas around organic farming developed almost independently in German and English speaking countries about a century ago. In Germany it was part of an influential movement that became known as the Lebensreform and consisted of various Reform movements resisting increasing industrialization, use of technology, materialism, and urbanization that were shaping a new way of life. The Reform movement promoted the return to a more natural way of living that consisted of vegetarian diets, physical training, natural medicine and going back to the land (Vogt 2007). Food was important due to its direct link with the natural environment, the agriculture s dramatic mechanization and industrialization, the loss of rural lifestyles and the associated selfsufficiency and independence (Vogt 2007). Countries undergoing similar changes in the food system, such as Germany, The Netherlands, England and the United States, all exhibited cultural responses similar to the Lebensreform (van Otterloo 1983). The Dutch Reform movement was directly triggered by the developments taking place in Germany (ibid). Many people perceived the dramatic societal changes and the loss of traditional rural lifestyles as a threat to their moral independence. A self-regimented way of living and control over one s body were symbolic in averting this danger (Barlösius 1997). The Reform movement was therefore associated with a moderate, sometimes ascetic lifestyle. It enabled the individual to feel self-determined and to live according to one s own moral and ethical principles, independent from behavioral prescriptions of government and industry. For example, the use of processed food products was avoided on these grounds. Due to its visibility and daily practice, food consumption was an exceptionally suitable domain for individuals to express their commitment to an ethical and self-determined lifestyle purely founded on one s ideals (ibid). Vegetarianism was an important part of the lifestyle promoted by the Reform movement (Barlösius 1997), as the consumption of meat is traditionally a morally contested practice (Fiddes 1991). Followers also turned against products of the upcoming food industry and banned instant or canned products. Also, natural stimulants, such as tobacco, coffee, alcohol, sugar, and strong spices, were rejected. Instead, raw vegetables and whole-wheat products were preferred (Barlösius 1997). The essential question raised by the reformers was how human needs in general should be satisfied, which explains why the movement was equally concerned, for example, with housing, clothing, and sexuality. The human body was conceived as a nexus of the individual s needs and the constraints of the societal system.

18 The Organic Food Philosophy Gusfield (1992) describes cultural changes very similar to the Lebensreform associated with the American Natural Foods Movement. The movement had its origins in the 1830s, a period of intense religious reawakening and deep concern over the immorality and crime associated with increasing urbanization and the loss of traditional bodies of authority. One of the key reform thinkers was Sylvester Graham, a Presbyterian minister. He opposed modern food technology and considered the unrefined, the coarse, the pure, and the raw to be healthy qualities while the refined, the smooth, the processed, and the cooked, respectively, were objectionable (ibid). He dismissed refined white bread, the icon of the upcoming food industry, because it had less fiber than the common whole-grain breads and was baked outside the home. Stimulating foods, such as meat, coffee, sugar, or alcohol, were equally abject because they were believed to excite the body in an unhealthy manner, just like sexual desires would. What characterized the philosophy was the capital importance of self-discipline and self-control against the temptations surrounding the individual. The various organic and natural foods movements were not very successful until the 1960s. It was the publication of Silent Spring by Rachel Carson (1962) that became a turning point for both the modern organic and environmental movement (Kristiansen and Merfield 2006). Silent Spring brought a whole new set of arguments against industrial farming, in addition to those that the organic movement had been pushing for many decades. Several new movements took up the moral stance towards food and continue to promote a more vegetarian diet and consumption of organic food. Hamilton et al. (1995) suggest that this food alternativism is often associated with New Age philosophy and a spiritual worldview (see also: Hedlund-de Witt 2011). In fact, various studies claim that natural and health foods can be viewed in a spiritual context (Campbell 2007; van Otterloo 1983, 1999) and can be linked to spiritual practice, such as mindfulness meditation (Jacob et al. 2009). From the very beginning, spirituality was also incorporated in the Lebensreform by reformers like Rudolf Steiner, who laid the spiritual foundations of organic farming (Kirchmann et al. 2008). The steady popularity of his esoteric philosophy, Anthroposophy, illustrates that the movement is still influential today. Nevertheless, people can also identify with eating green for more secular reasons (Jamison 2003). The same is true for the feeling of connectedness to nature (Hyland et al. 2010). In summary, the insights provided above highlight a number of themes that may explain why organic consumption has been characterized as part of a distinctive way of life (Schifferstein and Oude Kamphuis 1998). These themes include a strong resistance towards food industry and technology, because they were perceived to impose consumption patterns that conflict with particular moral norms. Instead, people tried to conserve their independence and self-determination by orienting towards nature within as a source of morality. The inward orientation of their philosophy often led to spiritual associations and a belief that human needs are not only satisfied by material needs. Self-determination was associated with the practice of a moderate lifestyle the (partial) abstinence from meat and other unnatural foods. In the following section, we compare these insights with the food philosophies of contemporary organic consumers by discussing a cluster of themes that emerged from the interviews we conducted with consumers in The Netherlands.

19 H. Schösler et al. Food Philosophies of Current Organic Consumers In this section we move on to the findings from the interviews. Using the sampling for range approach (Weiss 1994), we contacted 33 people via different avenues. 13 of them were assigned to the subcategory of organic consumers. Organic consumption in The Netherlands is growing steadily, but is still rather low, compared with other European countries (Bakker 2011). The total market share in The Netherlands in 2009 was 2.3 % (ibid). Roughly one-third of organic food is sold at specialized organic stores. 2 As we were interested in consumers who are relatively highly involved with food, we secured interviews with ten people we approached in organic stores in two Dutch cities, Amsterdam and Groningen, the former a more metropolitan, big city and the latter a more rural, small city. Other subcategories of participants were acquired from a hobby-cooking club, the Slow Food organization and at regular supermarkets. The data used in this paper come from the participants approached in the organic shops; other participants that mentioned they regularly use organic food were also included. Altogether 9 women and 4 men participated, varying in age from 18 to 76. Given that women shop more often in organic shops (Hughner et al. 2007), this distribution is acceptable; even so, women were also somewhat more willing to participate. The participants level of education was relatively high (ten had graduated from university), but they were not particularly wealthy. About half of them were self-employed and had an artistic or creative background. It seemed that their daily routines were comparatively flexible, enabling them to visit farmers markets during the day or prepare a midday meal at home. The interviews were introduced as a study on food practices in The Netherlands. There was no prior mentioning of themes relevant to the objectives of this study, such as environmental sustainability or organic food consumption. The researchers engaged participants in conversations aided by some simple questions asking them to describe what they had eaten the day prior to the interview, how they had prepared their meals, and how they shopped for food. These questions were only meant to start the conversation, and participants were allowed to develop their own stories from there, introducing topics that were relevant to them. The interviewers limited their interference to posing questions, inviting participants to further engage in topics that they had brought up. The conversations lasted roughly an hour and were held, if possible, in participants homes or, otherwise, in a public space. They were taped and transcribed verbatim. The real names of respondents are not provided to ensure their anonymity. The interviews were analyzed according to the grounded theory approach (Charmaz 2006). This approach encourages the researcher to learn what participants lives are like and to be sensitive to how they explain their statements and actions. Subsequently, she constructs a theory that is grounded in the data, instead of using preconceived, logically-deduced hypotheses (Glaser and Strauss 2009). The analytical process involved coding the interview material and constructing 2 We refer here to stores that sell the majority of their goods with organic, fair-trade or bio-dynamic certification. They typically also store Japanese foods and health food supplements.

20 The Organic Food Philosophy conceptual categories from the emerging codes. The analysis of the interview data gave rise to three analytical themes that shed light on the food philosophies of organic consumers in The Netherlands. First, we discuss participants feeling of connectedness with nature. Second, we discuss the notion of awareness. Third, we explain the value of purity. Connectedness with Nature Participants expressed a philosophy of doing what feels natural. Their concern for the naturalness of food made the choice of organic and seasonal foods attractive. They described feeling connected with nature, which triggered feelings of care and responsibility for animals and the natural environment. Nature, however, was not perceived as a separate entity. Rather, participants felt an integral part of nature. Care for nature, therefore, also meant to care for one s physical and mental health, as well as striving for vitality and overall well-being. For example, participants expressed their sense of connection by expressing how season changes and other natural processes correspond to changes in their physical and mental constitution, such as the following participant. At the farmers market, there s a clear offer of the season [ ] I find it interesting to do something with the cabbage the moment it s there in wintertime, because I find it fits with the moment, because I have different needs and, then, I like to eat differently. (Mary) Through their connectedness with nature, participants explained their discovery of the various interdependencies of food and nature. They also became aware of the farmers that farm their vegetables, and they became more sensitive to the issues of familiarity, trust and geographical vicinity. Vegetables I buy organic. I have a veggie box. [ ] To me it s important that it s farmed with care and that it has travelled as little as possible. And that it s as seasonal as possible, that it comes from a familiar environment [ ] I try to think about the consequences of my consumption for the rest, for the environment [ ] I think, first came the environment and gradually I ve created a connection with the farmers, because it s nice that he knows about us, and you see him every week, and now there is a strong social tie. (John) One participant, who was also a practitioner of Japanese yoga, explained that it is part of her food philosophy to eat food that is native to her home region and seasonal. She explained that the natural environment influences her inner constitution, and the consumption of food is a vital mediator in this. As various foods have different effects on the body, her goal is always to achieve a balanced constitution by matching the food she selects to the needs of her body. The participant described how she uses her feeling and intuition to access this source of knowledge. Your constitution is also partly a result of the weather or the water that you drink. The vegetables that grow here in wintertime, like root celery, are typically warming vegetables. So, that s perfect, because that s exactly what