Handreiking sectorwerkstuk

Transcriptie

1 Handreiking sectorwerkstuk Aanwijzingen voor begeleiders, docenten Nederlands en coördinatoren Voortgezet onderwijs

2

3 Handreiking sectorwerkstuk Aanwijzingen voor begeleiders, docenten Nederlands en coördinatoren Voortgezet onderwijs Elsbeth van der Laan Theun Meestringa Tiddo Ekens Enschede, april 2003

4 Verantwoording 2003 Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Auteurs: Elsbeth van der Laan, Theun Meestringa, Tiddo Ekens Met dank aan: de leden van de Veldadviesgroep en Dirkje Ebbers Ontwerp omslag: ERNST bos, Enschede Fotografie omslag: Gert van de Kamp, Apeldoorn Layout: Ellie Kristens In opdracht van: VON, VDN en sectie Nederlands van de VLLT Besteladres SLO, specialisten in leerprocessen Afdeling Verkoop Postbus 2041, 7500 CA Enschede Telefoon (053) ISBN: AN:

5 Inhoud 1. Inleiding Doelgroep Overzicht van de inhoud van dit boek Wat is het sectorwerkstuk? Leerstijlen Consequenties Leeswijzer De feitelijke stand van zaken Het algemene examenprogramma De eindtermen over het sectorwerkstuk Relatie met het CSE Nederlands Interpretatie 15 Deel 1 Begeleiding en beoordeling van het sectorwerkstuk Benodigde vaardigheden van leerlingen voor het sectorwerkstuk Inleiding Veronderstelde (taal)vaardigheden Samenvatting Overzicht materialen diverse vakken Vakspecifieke materialen Vakoverstijgende materialen Samenvatting Hoe kunnen de leerlingen gesteund worden bij het sectorwerkstuk? Beoordeling sectorwerkstuk Beoordeling proces en product Logboek Beoordeling door twee docenten Beoordeling van verschillende presentatievormen 45 Deel 2 Het sectorwerkstuk en de rol van het vak Nederlands Het formulier gedocumenteerd schrijven Het formulier invullen Rol van de docent Het schoolformulier De relatie met het vak Nederlands Het sectorwerkstuk in het examenprogramma Nederlands Overzicht kennis en vaardigheden in methoden Nederlands Samenvatting 63

6 Deel 3 Het sectorwerkstuk, Nederlands en andere vakken Een leerlijn informatieverwervings- en verwerkingsvaardigheden Welke vaardigheden in welk leerjaar? Welke eisen stellen we aan de leerlingen door de jaren heen? Wat leren leerlingen in welke lessen? Een schoolbrede afstemming Werkgroep sectorwerkstuk Planning Schoolhandleiding sectorwerkstuk 78 Literatuur 81 Bijlagen 83

7 1. Inleiding Jelle Siemonsma, docent nask 1 van het Zuyderzee College in Emmeloord beschrijft zijn ervaringen met een logboek om dat te gebruiken bij het sectorwerkstuk. 1 Een van zijn conclusies voor het vervolg is: Het vak Nederlands inschakelen. Maar wat kan het vak Nederlands doen? Wat moeten leerlingen doen? Wat moeten ze kunnen? Wat betekent het sectorwerkstuk voor de docent Nederlands? En, in onmiddellijke relatie daarmee, wat moeten de begeleiders van het sectorwerkstuk doen, gezien het feit dat het sectorwerkstuk inzet is bij het centraal examen schrijfvaardigheid Nederlands? Het sectorwerkstuk is het resultaat van een afsluitende, zelfstandig uit te voeren opdracht voor de leerlingen in de gemengde en theoretische leerweg van het vmbo. Het onderwerp of thema van het sectorwerkstuk moet vakoverstijgend zijn en passen binnen de sector waarvoor de leerling examen doet. Het maakt onderdeel uit van het schoolexamen. Tegelijkertijd is de schriftelijke informatie die de leerlingen daarbij verzamelen, of het sectorwerkstuk zelf, uitgangspunt voor de opdracht gedocumenteerd schrijven in het centraal examen Nederlands. Als schakel is daarvoor een formulier gedocumenteerd schrijven ingevoerd. De dubbelfunctie die het sectorwerkstuk gekregen heeft, roept inhoudelijke en organisatorische vragen op. Wie zorgt ervoor dat het formulier goed ingevuld wordt? Hoe kan de docent Nederlands de leerlingen goed voorbereiden op het CSE Nederlands? Dergelijke vragen stelden de veldverenigingen Nederlands (VON, VDN en VLLT, sectie Nederlands) aan de SLO. Deze handreiking is het resultaat van de studie en analyse die uitgevoerd is om deze vragen helder en duidelijk te beantwoorden. In deze handreiking over het sectorwerkstuk vmbo geven wij informatie en aanwijzingen die de sleutel kunnen zijn bij het beantwoorden van de afstemmingsvragen. 1.1 Doelgroep Dit document is bedoeld voor alle docenten van de algemene en de sectorspecifieke vakken en programma's in de gemengde en theoretische leerweg, en in het bijzonder voor de docenten Nederlands. In de afgelopen jaren is er al een aantal publicaties verschenen over het sectorwerkstuk. 2 Die publicaties gaan vooral in op de vormgeving van de opdracht, de uitvoering en de presentatie van het sectorwerkstuk. Ze bieden bijvoorbeeld een handleiding voor leerlingen en docenten, beoordelingsmodellen en organisatievoorstellen. Op het moment echter dat leerlingen het sectorwerkstuk 1 Siemonsma, J., 'Een structuur voor het doen van open onderzoek.' In: Impuls 9/4, juni 2002, p Kleise, R, T. Erkens & G. Wesselink, 'Vmbo in de praktijk. Het sectorwerkstuk.' Arnhem, Citogroep, Reeks: vmbo in de praktijk 5

8 moeten maken, moeten ze al over voldoende onderzoeks- en presentatievaardigheden beschikken om dat te kunnen doen. Het sectorwerkstuk is namelijk een meesterproef, waarin leerlingen kunnen laten zien wat zij hebben opgedaan aan kennis en vaardigheden. Het is niet meer het moment waarop leerlingen nog moeten leren presenteren en onderzoeken. Deze handreiking biedt daarom ook inzicht in de aanloop naar het sectorwerkstuk en de bijdrage die daaraan vanuit Nederlands geleverd wordt. 1.2 Overzicht van de inhoud van dit boek Samenwerking en afstemming op school is een complexe aangelegenheid. Om zo helder mogelijk aanwijzingen en suggesties te kunnen geven, is deze publicatie opgebouwd in drie delen: 1. In het eerste deel komen de begeleiding en beoordeling van het sectorwerkstuk aan de orde. Een belangrijk deel van dit hoofdstuk is ingeruimd voor de (taal)vaardigheden waar het sectorwerkstuk een beroep op doet en hoe de begeleidende docent leerlingen kan begeleiden. Ter illustratie is er een aantal voorbeelden opgenomen van materialen voor docenten en leerlingen ten behoeve van het sectorwerkstuk. We hebben voorbeelden van vakspecifieke (economie en wiskunde) en vakoverstijgende materialen voor de begeleiding van het sectorwerkstuk. 2. In het tweede deel staat het CSE Nederlands Schrijfvaardigheid en de toeleiding ernaar centraal. Hoofdstuk 7, het werken met het formulier gedocumenteerd schrijven, is van belang voor alle docenten die leerlingen begeleiden bij het sectorwerkstuk. Het formulier is de schakel tussen het sectorwerkstuk en het centraal examen schrijfvaardigheid Nederlands. Hoe ziet het er uit? Wanneer kunnen de leerlingen het invullen? Wie helpt hen daar zonodig bij? De mentor? De docent die het sectorwerkstuk begeleidt? De docent Nederlands? In hoofdstuk 8 wordt de inhoudelijke rol van het vak Nederlands verhelderd. Wat leren de leerlingen voorafgaand aan de opdracht tot het maken van het sectorwerkstuk bij Nederlands dat zij bij het uitvoeren van de opdracht en het presenteren van het resultaat, het sectorwerkstuk, kunnen gebruiken? Heel kort gezegd gaat het daarbij om informatieverwervings- en verwerkingsvaardigheden. 3. In het derde deel gaan we in op de mogelijke positie van het vak Nederlands in relatie tot de andere vakken met betrekking tot het sectorwerkstuk. Het deel bevat een voorbeeld van een leerlijn en gaat in op verschillende rollen van de docent of sectie Nederlands bij het sectorwerkstuk, trekken ze de kar, vegen ze de baan of fungeren ze als bezemwagen? Dit deel is meer beleidsmatig en toekomstgericht van aard. 1.3 Wat is het sectorwerkstuk? Het sectorwerkstuk maakt deel uit van het schoolexamen en legt daarbij veel gewicht in de schaal. Leerlingen moeten een voldoende halen voordat ze deel mogen nemen aan het centraal examen. Met het sectorwerkstuk laten leerlingen zien dat zij informatie kunnen verzamelen en verwerken, en taal- en vakvaardigheden beheersen en kunnen integreren op hoog niveau. Bovendien moeten ze dit, volgens de eindexamenregeling, zelfstandig doen. De stappen die vmbo-leerlingen moeten zetten bij het sectorwerkstuk verschillen in principe niet van die van havo en vwo-leerlingen als zij aan het profielwerkstuk werken. Wel moeten vmbo-leerlingen het sectorwerkstuk in twintig uur voltooien, terwijl havo/vwo-leerlingen veertig tot tachtig uur tot hun beschikking hebben. 6

9 Het eindexamen onderscheidt vier fases in het onderzoek 3 : voorbereiding, uitvoering, presentatie, evaluatie. Hieronder staat in schema welke activiteiten de leerlingen in de de verschillende fases zouden moeten uitvoeren 4 met een voorstel wat betreft tijdsindicatie per fase: Fase Activiteiten de voorbereidingsfase keuze samenwerkingspartner(s) (5 uur) onderwerp bepalen doel en publiek bepalen presentatievorm kiezen relevante vragen formuleren plan van aanpak maken de uitvoeringsfase (13 uur) informatie verzamelen uit schriftelijke, mondelinge en audiovisuele bronnen informatie verwerken en deelvragen beantwoorden samenwerken met partner(s) presentatie voorbereiden de presentatiefase (1 uur) eindproduct op doel- en publieksgerichte wijze presenteren samenwerken met partner(s) de evaluatiefase (1 uur) beoordeling van de presentatie en/of het product beoordeling van het proces reflectie op beroep en leren Tabel 1. Onderzoeksfases en -activiteiten Dit overzicht is tot stand gekomen, uitgaande van een (academisch) onderzoek. Leerlingen kiezen een onderwerp, bedenken er vragen bij en gaan vervolgens op zoek naar het antwoord. Dit is een tamelijk abstracte en analytische manier van onderzoeken. Leerlingen in het vmbo zullen over het algemeen niet de voorkeur geven aan zo'n analytische werkwijze. Bovendien hoeft dat in het kader van het sectorwerkstuk ook niet. Leerlingen maken eerst en vooral een werkstuk. Dit werkstuk kan van alles zijn, en hoeft niet vooraf te worden gegaan door een schriftelijk verslag (wat op school vaak verstaan wordt onder een werkstuk). Een rollenspel, videopresentatie, ontwerp of lied kunnen ook de werkstukken zijn waarmee leerlingen laten zien wat ze te weten zijn gekomen. Leerlingen die met hun handen willen werken zullen er sneller voor kiezen om iets te bouwen, leerlingen die van beelden houden, zullen sneller kiezen voor een video of powerpointpresentatie. 3 De Citogroep onderscheidt in haar brochure Vmbo in de praktijk. Het sectorwerkstuk (Kleise, Erkens & Wesselink, 2001) drie fases, waarbij de keuze voor de presentatievorm in de uitvoeringsfase betrokken wordt. 4 Gebaseerd op informatie uit het eindexamen, het formulier gedocumenteerd schrijven en de brochure 'Vmbo in de praktijk. Het sectorwerkstuk' (Citogroep, 2001) en aangevuld met de nietgenoemde activiteiten presentatievorm kiezen en presentatie voorbereiden. 7

10 De keuze voor de presentatievorm is dus erg belangrijk (fase 1) en biedt leerlingen de mogelijkheid te presenteren op een manier die past bij hun talenten. Bij dit overzicht is het goed te bedenken dat de onderscheiden fases (oriëntatie uitvoering, presentatie en reflectie) en stappen niet per se in de aangegeven volgorde uitgevoerd hoeven te worden. Als een leerling bijvoorbeeld als werkstuk een kippenhok wil maken, dan wil hij misschien onmiddellijk met de uitvoering beginnen. De vragen die hij tijdens het bouwen tegenkomt, zoals: Hoe groot moet het zijn, welke materialen zal ik gebruiken, waar zal ik de legplaats inbouwen, zijn achteraf als deelvragen te beschouwen. 1.4 Leerstijlen Of leerlingen de onderzoeksstappen in de bovenstaande volgorde doorlopen, kan sterk afhankelijk zijn van hun leerstijl. De leerstijlencyclus van Kolb biedt een goed aanknopingspunt om dit toe te lichten 5. Kolb onderscheidt vier soorten leerstijlen. Leerders kunnen verschillen in hun benadering van de taak: sommigen willen meteen aan de slag (actief), anderen willen eerst observeren (reflectief). Leerders kunnen ook verschillen in de mate van abstractie: sommigen willen vooral uitgaan van concrete ervaringen (voelen), anderen van abstracte concepten (denken). Iedere leerstijl heeft zijn waarde. En iedere leerder kan alle leerstijlen gebruiken. Maar mensen hebben wel een voorkeur. Wanneer leerlingen samenwerken, kan het handig zijn om leerlingen met verschillende leerstijlen bij elkaar te zetten. voelen (concreet) doener beschouwer doen kijken uitvoerder denker denken (abstract) Iedere leerder kan voor zichzelf nagaan in welk kwadrant hij of zij zich het meest thuisvoelt: Doener: heeft een voorkeur voor doen en voelen, is concreet-actief. De handleiding bij een nieuw tv wordt niet eens ingekeken, maar al doende komt de doener er achter waar alles voor dient. De doener gebruikt zijn intuïtie, houdt van handelen en gebruikt bij problemen de analyse van anderen. Beschouwer: heeft een voorkeur voor kijken en voelen, is concreet-reflectief. De handleiding wordt evenmin ingekeken, maar de beschouwer haalt er een expert bij en 'kijkt de kunst af'. De beschouwer kan problemen van alle kanten bekijken, gebruikt ook zijn gevoel, maar kijkt liever, verzamelt informatie en gebruikt verbeeldingskracht om problemen op te lossen

11 Denker: heeft een voorkeur voor kijken en denken, is abstract-reflectief. De hele handleiding wordt goed doorgenomen. Als de denker goed weet wat de tv zoal kan, begint hij hem in te stellen. De denker is vooral abstract en analytisch, houdt van algemene ideeën en leert makkelijk met een goede uitleg. Uitvoerder: heeft een voorkeur voor denken en doen, is abstract-actief. De handleiding wordt selectief geraadpleegd, afhankelijk van wat de uitvoerder nodig vindt. De uitvoerder gebruikt leren om problemen op te lossen, houdt van technische taken en is vooral toepassingsgericht bezig. In ons onderwijssysteem zijn leerlingen die een voorkeur geven aan kijken en denken (uitvoerders en denkers) in het voordeel. De volgorde van activiteiten in tabel 1 past hun het beste. Maar waarschijnlijk hebben vmbo-leerlingen vaker een voorkeur voor doen en voelen of kijken en voelen. De onderzoeksfasen van het sectorwerkstuk kunnen doorlopen worden al naar gelang de leerstijl van de leerlingen. Maar alle stappen moeten op enig moment wel aan bod komen. Doeners zullen bijvoorbeeld al heel snel informatie gaan verzamelen of hun presentatie voorbereiden en komen er dan al doende achter welke vragen ze precies gaan beantwoorden. Beschouwers zullen misschien lang bezig zijn met brainstormen over het onderwerp, de keuze van de presentatievorm en het bedenken van vragen. Ze hebben behoefte aan duidelijke criteria die leidraad kunnen zijn bij het uitvoeren van de stappen. Denkers zullen de opdracht goed doorlezen en vervolgens de aangeboden stappen in die volgorde doorlopen. Uitvoerders zullen snel aan de slag willen met informatie verzamelen en hun presentatie uitvoeren, maar kijken vooraf wel in de opdracht om te zien waaraan ze moeten voldoen. Of leerlingen nu meteen beginnen met hun presentatie voor te bereiden (uitvoeringsfase en presentatiefase) of beginnen met een uitgebreide voorbereiding (voorbereidingsfase), alle onderzoeksstappen zullen doorlopen worden (expliciet of impliciet). Het is van belang om tijdens het proces de resultaten van de stappen vast te leggen, bijvoorbeeld in een logboek, in gesprekken met de docent en uiteindelijk op het formulier gedocumenteerd schrijven. Als de leerling bijvoorbeeld snel aan de slag gegaan is met het maken van iets (een kippenhok), dan is het belangrijk dat op enig moment de begeleidende docent met de leerling nagaat op welke (impliciete) vragen hij een antwoord heeft gezocht (en gevonden). 1.5 Consequenties De zeer beperkte tijd die voor het sectorwerkstuk beschikbaar is, heeft een aantal consequenties: Benodigde vaardigheden. De leerlingen moeten de vaardigheden zodanig geoefend hebben in de voorgaande leerjaren, dat ze zich voldoende kunnen richten op de inhoud en presentatie. Het mag niet zo zijn dat het bedenken van deelvragen voor het eerst gevraagd wordt tijdens het maken van het sectorwerkstuk. Dit vraagt om een leerlijn vaardigheden (zie deel 3). Overzicht van vaardigheden. De begeleiders moeten goed op de hoogte zijn van wat er door wie geleerd is. Omdat de onderzoeksvaardigheden ook een beroep doen op taalvaardigheden (zie deel 1) is het van belang dat bij (de voorbereiding 9

12 op) het sectorwerkstuk overleg gevoerd wordt met de docent Nederlands en docenten die al veel onderzoek hebben laten uitvoeren door hun leerlingen. Niet alleen moet er een leerlijn vastgesteld worden (wat wordt wanneer geleerd), bovendien moet duidelijk zijn wie wat heeft onderwezen. Op die manier weten docenten van elkaar wie primair verantwoordelijk is voor het aanleren van een bepaalde vaardigheid. Bovendien hebben docenten inzicht in welke kennis, begrippen en vaardigheden leerlingen inmiddels opgebouwd hebben. Begeleiding en structuur. De stappen in het onderzoek moeten stevig begeleid en voorgestructureerd worden door docenten. Leerlingen moeten de stappen zelf kunnen zetten, maar zodanig dat vastlopen onmiddellijk wordt opgemerkt en ondersteund door de begeleider (zie deel 1). Keuze van presentatievormen. Sommige presentatievormen kosten veel voorbereidingstijd, bijvoorbeeld omdat ze onbekend zijn voor leerlingen (rollenspel) of omdat er veel materiaal nodig is voor een paar minuten (video, hoorspel, dia's). De school moet vaststellen hoe zij hiermee omgaat: zijn er begeleiders aanwezig die leerlingen efficiënt naar zo'n soort presentatie kunnen begeleiden? Moeten bepaalde presentatievormen verboden worden? Is het mogelijk tijd te winnen voor dit soort presentaties, door andere fases in het onderzoek meer voor te structureren? Kunnen 'nieuwe' presentatievormen soepeler beoordeeld worden? (zie deel 1) Samenwerking van leerlingen. Om de leerlingen in de beperkte tijd de kans te geven iets neer te zetten dat betekenisvol en de moeite waard is, en waar ze met een zekere voldoening op kunnen terugkijken, is een samenwerking van leerlingen noodzakelijk. Een tweede argument om groepen leerlingen te laten samenwerken is dat daarmee het aantal te begeleiden en beoordelen werkstukken beheersbaar blijft. 1.6 Leeswijzer Aan de drie delen van deze handleiding gaat een korte beschrijving vooraf van de stand van zaken. Daarin zetten we de zakelijke informatie met betrekking tot het sectorwerkstuk, het formulier en het centraal examen schrijfvaardigheid op een rij. De inleiding en stand van zaken en de drie delen zijn als op zichzelf staande eenheden geschreven en kunnen los van elkaar doorgenomen worden. Deel 1 is nadrukkelijk bedoeld voor docenten van alle vakken. Deel 2 is gericht op de bijdrage van docenten Nederlands aan het sectorwerkstuk. Deel 3 is meer beleidsmatig van aard, en als zodanig geschikt voor alle docenten, in het bijzonder voor hen die een coördinerende rol op school hebben. 10

13 2. De feitelijke stand van zaken In dit hoofdstuk geven we weer wat er officieel is vastgelegd over het sectorwerkstuk en het centraal examen schrijfvaardigheid Nederlands. 2.1 Het algemene examenprogramma De eindexamenprogramma's vmbo schrijven het sectorwerkstuk voor. Puntsgewijs geformuleerd staat daar het volgende. Wie Leerlingen die examen doen in de theoretische of gemengde leerweg moeten een sectorwerkstuk maken. Inhoud Het sectorwerkstuk moet een vakoverstijgende thematiek hebben, die past binnen de sector. Beoordeling Het sectorwerkstuk moet met voldoende of goed beoordeeld worden, pas dan mag de leerling deelnemen aan het centraal schriftelijk examen. De beoordeling van het sectorwerkstuk wordt apart vermeld op de cijferlijst en weegt niet mee in het cijfer van de afzonderlijke vakken. De beoordeling vindt plaats door minimaal twee docenten. De beoordelingscriteria betreffen zowel het product als het proces. De beoordelingscriteria moeten vooraf bekend zijn bij de leerlingen. Studielast De leerling moet ten minste 20 uur besteden aan het sectorwerkstuk. Ter vergelijking: leerlingen in de tweede fase besteden 40 tot 80 uur aan het onderzoek ten behoeve van hun profielwerkstuk. CSE Nederlands De schriftelijke informatie die de leerling verzamelt voor het sectorwerkstuk, is het uitgangspunt voor de opdracht 'gedocumenteerd schrijven' in het centraal schriftelijk examen Nederlands. 2.2 De eindtermen over het sectorwerkstuk Wat met het sectorwerkstuk wordt getoetst staat in de examenprogramma's van alle (algemene) vakken beschreven in het Verrijkingsdeel onder de eenheid: 'Verwerven, verwerken en verstrekken van informatie': 11

14 De kandidaat kan zelfstandig informatie verwerven, verwerken en verstrekken in het kader van het sectorwerkstuk. De kandidaat kan: In de voorbereidingsfase: onderwerp, doel en publiek van het sectorwerkstuk bepalen; relevante vragen formuleren, die hij/zij met het sectorwerkstuk wil beantwoorden. In de uitvoeringsfase: informatie verwerven uit schriftelijk, mondelinge en audiovisuele bronnen, mede met behulp van informatie- en communicatietechnologie; uit deze informatiebronnen relevante inhoudselementen kiezen en deze passend ordenen en verwoorden; strategieën hanteren, die op het bereiken van de benodigde lees-, schrijf-, en luister-/kijkdoelen zijn afgestemd. In de afsluitingsfase: de bewerkte informatie presenteren op een doel- en publieksgerichte wijze. In de evaluatiefase: reflecteren op het proces van het werken aan het sectorwerkstuk en het product, het sectorwerkstuk; het belang aangeven van het gemaakte sectorwerkstuk voor vervolgstudie en toekomstige beroepspraktijk of algemene vorming. 2.3 Relatie met het CSE Nederlands Het Centraal Schriftelijk Eindexamen Nederlands bestaat onder andere uit een examen schrijfvaardigheid. De leerlingen van de theoretische en gemengde leerweg krijgen een examen gedocumenteerd schrijven. De bedoeling is dat leerlingen op grond van de door hun verzamelde informatie, teksten schrijven. Op deze manier schrijven ze over een onderwerp waar ze veel voorkennis over hebben. Het CSE schrijfvaardigheid Nederlands is gekoppeld aan het sectorwerkstuk. Het idee was dat de leerlingen schriftelijke informatie voor hun werkstuk zouden verzamelen in een zogenaamde documentatiemap. Deze map zouden leerlingen meenemen naar het examen als bronmateriaal. Inmiddels is de examenregeling op dit punt herzien. In principe is de documentatiemap vervangen door het formulier gedocumenteerd schrijven (zie pagina en bijlage 1). De bedoeling is dat de leerlingen tijdens het maken van het sectorwerkstuk het formulier gedocumenteerd schrijven bijhouden of dat zij het formulier (kort) voor het examen invullen. Op het CSE Schrijfvaardigheid nemen leerlingen dit formulier mee naar het examen. Het is dan niet de bedoeling andere materialen mee te nemen die behoren bij het werkstuk. 12

15 Voor het maken van de schrijfopdrachten in het examen hebben leerlingen de inhoud van hun formulier gedocumenteerd schrijven nodig (zie bijlage 2: voorbeeldexamen Nederlands Schrijfvaardigheid GL/LT). Een voorbeeld van een schrijfopdracht is: 'Schrijf een artikel over de presentatie van je sectorwerkstuk voor de nieuwsbrief van je decaan. Schrijf een inleiding waarin je kort uitlegt waar je sectorwerkstuk over gaat. Gebruik ten minste twee gegevens die je op jouw Formulier gedocumenteerd schrijven (bron 1) hebt ingevuld bij Presentatie, onderdelen 9a/9b/9c.' [...] 6 De docent gebruikt bij de beoordeling van de teksten van de leerlingen desgewenst het formulier. Het formulier ziet er als volgt uit. Formulier gedocumenteerd schrijven Je hebt dit formulier nodig om je eindexamen Nederlands te maken. Bespreek op tijd met je docent Nederlands of je dit formulier goed hebt ingevuld. Onderwerp/onderzoeksvraag 1a. Wat is het onderwerp van je sectorwerkstuk? 1b. Als je nu terugkijkt, vind je dat je een goed onderwerp hebt gekozen voor het sectorwerkstuk? Leg je antwoord uit. 2. Wat is je onderzoeksvraag? 3a. Wat zijn je deelvragen? 3b. Welke deelvraag vond je het best? Leg uit. Antwoorden/conclusies 4. Welke antwoorden heeft je onderzoeksvraag opgeleverd? Bronnen 5a. Welke bronnen heb je gebruikt? Vermeld al je bronnen op bijgevoegde bronnenlijst. Weet je een van de gegevens niet, zet dan een vraagteken. 5b. Bekijk je bronnenlijst. Aan welke informatiebron heb je het meest gehad? 6 Voorbeeldexamen Nederlands Schrijfvaardigheid GL/TL, juni

16 Samenwerking 6a. Leg uit waarom je wel of niet met iemand hebt samengewerkt. 6b. Wat is je goed bevallen aan het samenwerken of aan het alleen werken? 6c. Wat is je niet goed bevallen aan het samenwerken of aan het alleen werken? Plan van aanpak 7. Het plan van aanpak bestaat uit een aantal stappen. Leg hieronder bij elke stap uit wat jij hebt gedaan. 1. oriëntatie 2. uitwerking 3. conclusie 4. presentatie 5. evaluatie Logboek 8. Vertel hoe jij je logboek hebt gebruikt en in hoeverre het logboek je heeft geholpen bij de planning. Presentatie 9a. Welke presentatievorm heb je gekozen? (tentoonstelling, mondeling verslag, videopresentatie, digitale presentatie, posterpresentatie.) 9b. Vertel wat goed ging bij de voorbereiding en de uitvoering van je presentatie. 9c. Vertel wat niet goed ging bij de voorbereiding en de uitvoering van je presentatie. 9d. Wat voor reacties heb je (van leerlingen, van docenten, van anderen) op je presentatie gekregen? Oriëntatie op leren en werken 10. Welk belang heeft je sectorwerkstuk voor je toekomstige studie en beroep? 14

17 Bronnenlijst bij het sectorwerkstuk Soort bron Overige gegevens Toelichting Bij soort bron kun je bijvoorbeeld invullen: boek, artikel, interview, enquête, website. Het is belangrijk dat je de bronnenlijst zo volledig mogelijk invult. Bijvoorbeeld: - bij een interview vermeld je de naam en het beroep van de geïnterviewde; - bij een enquête vermeld je de hoeveelheid afgenomen enquêtes en de doelgroep; - bij een boek vermeld je de auteur en de titel; - bij een artikel vermeld je de auteur, de titel van het artikel en de naam van het tijdschrift waaruit je het artikel hebt gehaald. Afbeelding 1. Formulier gedocumenteerd schrijven 2.4 Interpretatie Wat betekent dit alles voor de leerlingen? Leerlingen in het derde of vierde leerjaar van het vmbo die de gemengde of theoretische leerweg volgen maken een sectorwerkstuk. Zij mogen dit in groepjes doen, maar worden individueel beoordeeld. Het sectorwerkstuk is een meesterproef, leerlingen laten zien hoe zij de in hun sector geleerde vaardigheden (en vakinhoud) kunnen gebruiken voor een onderzoek, leidend tot een product. Dit product mag allerlei vormen hebben: een schriftelijk verslag over de minnaressen van Napoleon, een powerpointpresentatie over de vervuiling van de Rijn, een video over ervaringen als migrant in Nederland of bijvoorbeeld een (ontwerp voor een) kippenhok. Maar de leerling moet in alle gevallen volgens het eindexamenprogramma 15

18 zelfstandig het onderwerp hebben bepaald, vragen hebben geformuleerd en uit diverse bronnen informatie hebben gehaald. Ze moeten hun product presenteren en tot slot reflecteren op wat er zoal goed ging bij het maken van een werkstuk en op het eindproduct zelf. En de leerling moet kunnen uitleggen wat het kippenhok of de vervuiling van de Rijn met hun toekomstige beroepspraktijk of algemene vorming te maken heeft. Bovendien moeten ze alle stappen gecomprimeerd formuleren op het formulier gedocumenteerd schrijven dat ze mee moeten nemen naar het examen Nederlands. Alle stappen die in het formulier worden genoemd moeten dus ook door leerlingen gezet zijn (ze moeten er op z'n minst iets zinnigs over kunnen opschrijven), en de begrippen die gehanteerd worden op het formulier (bijvoorbeeld oriëntatie, deelvragen, plan van aanpak, logboek, enzovoort) moeten voor de leerlingen vertrouwd en hanteerbaar zijn. 16

19 Deel 1 Begeleiding en beoordeling van het sectorwerkstuk Wat vindt u in dit deel? In dit deel vindt u een beschrijving van onderzoeksvaardigheden bij het sectorwerkstuk. Leerlingen zullen een aantal stappen moeten zetten om het onderzoek uit te kunnen voeren. In hoofdstuk 3 gaan we in op de veronderstelde (taal)vaardigheden. In de afgelopen twee jaar zijn er verschillende materialen verschenen (vakspecifiek en vakoverstijgend) voor docenten en leerlingen ten behoeve van het sectorwerkstuk. Hier geven we voorbeelden van de aanwijzingen daarin die voor het informatie verzamelen en verwerken van belang zijn omdat dat de kern is van wat bij het CSE schrijfvaardigheid gebruikt moet worden. Tot slot gaan we in op de begeleiding (welke opdrachten kunnen docenten geven bij de verschillende onderzoeksstappen) en de beoordeling van het sectorwerkstuk. 17

20

21 3. Benodigde vaardigheden van leerlingen voor het sectorwerkstuk 3.1 Inleiding Voor een overzichtelijke beschrijving van de vaardigheden die de leerlingen nodig hebben bij de uitvoering van het sectorwerkstuk gaan we uit van tabel 1 uit hoofdstuk 1. Fase Activiteiten de voorbereidingsfase keuze samenwerkingspartner(s) (5 uur) onderwerp bepalen doel en publiek bepalen presentatievorm kiezen relevante vragen formuleren plan van aanpak maken de uitvoeringsfase (13 uur) informatie verzamelen uit schriftelijke, mondelinge en audiovisuele bronnen informatie verwerken en deelvragen beantwoorden samenwerken met partner(s) presentatie voorbereiden de presentatiefase (1 uur) eindproduct op doel- en publieksgerichte wijze presenteren samenwerken met partner(s) de evaluatiefase (1 uur) beoordeling van de presentatie en/of het product beoordeling van het proces reflectie op beroep en leren Tabel 1. Onderzoeksfases en -activiteiten De volgorde waarin activiteiten bij de verschillende fases genoemd zijn, is geen volgorde in de tijd: beoordeling van het proces en reflectie op beroep en leren vinden bijvoorbeeld ook al plaats op het moment dat de leerlingen zich voorbereiden op het werkstuk en bij de uitvoering; en als ze een presentatievorm kiezen (voorbereiding), denken ze impliciet al na over de wijze waarop ze het sectorwerkstuk zullen presenteren (presentatiefase). De tabel geeft slechts een overzicht van de belangrijkste activiteiten van de leerlingen in de onderscheiden fases. 19

22 3.2 Veronderstelde (taal)vaardigheden Voor elke activiteit in tabel 1 is een zekere vorm van taalkennis en -vaardigheid nodig. In de volgende tabel is geordend op welke taalvaardigheden bij die activiteiten een beroep wordt gedaan. Daarbij is gebruik gemaakt van de formuleringen die in de kerndoelen Nederlands voor de basisvorming en de eindtermen van de examenprogramma s Nederlands vmbo voor de gemengde en theoretische leerweg gebruikt worden. Fase en activiteiten Relevante taalvaardigheden 1. de voorbereidingsfase keuze samenwerkingspartner sociale conventies in acht nemen overleggen en onderhandelen met anderen taken verdelen rekening houden met anderen een eigen standpunt innemen en verdedigen onderwerp bepalen brainstormen onderwerp kiezen en inperken doel en publiek bepalen (tekst/schrijf)doelen kennen: overtuigen, informeren, aansporen (tot handelen aanzetten), amuseren, mening geven tekst- of schrijfdoel kiezen publiek kiezen (in overleg met begeleidende docent): klasgenoten, andere klassen, ouders, enzovoort presentatievorm kiezen presentatievorm kiezen en voorbereiden (tentoonstelling, powerpoint, posterpresentatie, enzovoort) relevante vragen formuleren hoofdvraag passend bij tekstdoel onderwerp en hoofdgedachte inhoudselementen bedenken inhoudselementen kiezen plan van aanpak maken een planningsdocument bevat minstens: wat ga je doen? met wie? wanneer? waartoe? (finale en semi-finale producten) 2. de uitvoeringsfase 20

23 informatie verzamelen uit schriftelijke, mondelinge en audiovisuele bronnen informatie verwerken en deelvragen beantwoorden samenwerken met partner(s) presentatie voorbereiden bronnen kiezen (internet, bibliotheek) bronnotatie telefoongesprek houden met vraag om informatie schrijven van een briefje met verzoek om informatie interview afnemen opstellen van een enquête teksten oriënterend lezen en bepalen welke van belang zijn voor het sectorwerkstuk verschillende soorten bronnen gebruiken: schriftelijke, mondelinge (bijv. vraaggesprekken), audiovisuele & ict-bronnen (internet, geautomatiseerde gegevensbestanden) begrijpend lezen en luisteren spreek- en schrijfdoelen van de spreker of schrijver herkennen hoofdgedachte in luisterteksten vaststellen hoofdgedachte en deelonderwerpen in leesteksten bepalen verschillende tekstrelaties herkennen (oorzaakgevolg; doel-middel; algemene uitspraak-voorbeeld; tegenstelling; opsomming; voorwaarde; argumentenconclusie bronnen gebruiken: informatie op waarde schatten, kiezen en ordenen; informatie bewerken; samenvatten; tabel maken, schema maken de waarde en betrouwbaarheid aangeven van de informatie die door de massamedia verspreid wordt een oordeel geven over de tekst op grond van aanwijsbare tekstgegevens bepalen of (deel)vragen met betrekking tot het onderwerp beantwoord zijn sociale conventies in acht nemen overleggen en onderhandelen met anderen taken verdelen zich aan afspraken houden rekening houden met anderen kritiek geven en incasseren een eigen standpunt innemen en verdedigen een discussie voeren over om te kunnen concluderen, enzovoort schrijfplan/spreekplan maken en hanteren presentatie maken met schriftelijke, mondelinge, audiovisuele en ict-bronnen conventies hanteren met betrekking tot tekstsoorten, tekst- en alineaopbouw, spelling en interpunctie en uiterlijke verzorging (kopjes e.d.) (eventueel) herschrijven op basis van commentaar van anderen het spreek-/luisterdoel in de situatie tot uitdrukking brengen (informatie geven; informatie vragen; overtuigen; een mening geven; tot handelen aanzetten) 3. de presentatiefase 21

24 eindproduct op doel- en publieksgerichte wijze presenteren het spreek-/luisterdoel en taalgebruik richten op verschillende soorten publiek (taalgebruik [woordkeus; intonatie; tempo; articulatie; houding]; publiek [directe omgeving; instanties; gesprekspartners met een hogere status]) reacties van publiek ontvangen en reageren (vraagantwoordconventies) 4. de evaluatiefase reflecteren op proces beoordelingen geven kritiek geven en incasseren reflecteren op product beoordeling geven kritiek geven en incasseren reflecteren op beroep en leren verband aangeven met eventueel toekomstig beroep Tabel 2. Taalvaardigheden en de verschillende onderzoeksactiviteiten 3.3 Samenvatting In tabelvorm geeft dit hoofdstuk een overzicht van de taalvaardigheden waarop bij het sectorwerkstuk een beroep wordt gedaan. Bij elke fase speelt de taalvaardigheid van de leerlingen een grote rol. Die taalvaardigheid moeten de leerlingen voor ze aan het sectorwerkstuk beginnen, hebben verworven. Het schoolvak Nederlands heeft daarin een bijzondere verantwoordelijkheid, die in de eindtermen van de examenprogramma's verwoord is. In hoofdstuk 8 zullen we die rol per activiteit van de verschillende fases expliciteren. Docenten van andere vakken die het sectorwerkstuk begeleiden moeten wel op de hoogte zijn van de benodigde taalvaardigheden en waar nodig deze (taal)vaardigheden kunnen ondersteunen. 22

25 4. Overzicht materialen diverse vakken Van de materialen die verschenen zijn voor opdrachten tot het maken van een sectorwerkstuk beschrijven we hier materialen die vanuit de vakken wiskunde, economie en Nederlands zijn verschenen. Vakoverstijgende materialen die aan bod komen zijn Route Plus van het CED en de handleiding voor het sectorwerkstuk van de Citogroep. Omdat we ons daarbij concentreren op het informatie verzamelen en verwerken dat de bron is voor de betreffende schrijfopdracht op het CE Schrijfvaardigheid Nederlands, zullen we in deze beschrijving vooral aandacht besteden aan de aanwijzingen voor het verzamelen van informatie (met bijvoorbeeld een documentatiemap) en het bijhouden van het verloop van het proces (in bijvoorbeeld een logboek). De keuze voor deze materialen is min of meer willekeurig. Scholen of veldverenigingen publiceren soortgelijke materialen. Op staat bijvoorbeeld een aantal voorbeelden van handleidingen die door scholen gemaakt zijn in het kader van het netwerk sectorwerkstuk. Wie internet raadpleegt, komt al snel een veelvoud van voorbeelden tegen. Om praktische redenen hebben wij ons beperkt. 4.1 Vakspecifieke materialen Wiskunde in het examendossier vmbo 7 In de publicatie Wiskunde in het examendossier vmbo wordt een overzicht gegeven van mogelijke uitwerkingen van de examenprogramma s wiskunde in het schoolexamen. Naast informatie over de regelgeving en vijf voorbeelden van praktische opdrachten, worden daarin drie ontwerpen voor sectorwerkstukken gepresenteerd waarin wiskunde achtereenvolgens gecombineerd wordt met aardrijkskunde, biologie of natuurkunde. Opvallend daarbij is dat de auteurs/wiskundedocenten het onderwerp en de onderzoeksvraag (met mogelijke toespitsingen op bijvoorbeeld biologie) aan de leerlingen voorschrijven. Bijvoorbeeld: Maak een eigen onderzoek De leerlingen maken een keuze uit de opdrachten hieronder. Minstens één van onder het kopje wiskunde en één van onder het kopje biologie. Met de docent wordt vooraf overlegd over de wijze van presenteren. Wiskunde: Onderzoek de wiskunde achter de rij van Fibonacci. Onderzoek welke soort formule hoort bij een logische spiraal. Onderzoek welke andere verbanden er zijn tussen de elementen van de rij van Fibonacci. 7 Zwaart, P. van der, Wiskunde in het examendossier vmbo. Enschede, SLO,

26 Maak een eigen computerprogramma dat de rij van Fibonacci genereert. Maak een eigen computerprogramma dat de logische spiraal van een bestaande plant of dier beschrijft. Maak een eigen computerprogramma dat logische spiralen laat groeien. Zelf een onderwerp kiezen in overleg met je docent. Biologie: Onderzoek bij welke andere planten Fibonacci een rol speelt. Onderzoek hoeveel % van de planten in Nederland iets met Fibonacci te maken hebben. Onderzoek of er nog soortgelijke rijen zijn en komen deze ook in de natuur voor? Maak foto s of verzamel afbeeldingen van dieren met logische spiralen. Geef nog meer voorbeelden van gnomische groei Zelf een onderwerp kiezen in overleg met je docent. Overleg met je docent of je een verslag, presentatie of poster maakt. Afbeelding 2. Voorbeeldopgave sectorwerkstuk wiskunde en biologie Van deze opdracht tot het maken van een sectorwerkstuk maken ook opdrachten deel uit waarin de leerlingen verkennen wat de betekenis van de reeks van Fibonacci is en waar die in de natuur voorkomt. Op deze wijze wordt het informatie verzamelen en verwerken sterk voorgestructureerd. Van het zelfstandig uitvoeren van een opdracht, zoals het examenprogramma voorschrijft, komt zo niet veel terecht. Over de wijze waarop de informatie verzameld en bijgehouden kan worden geeft deze publicatie geen aanwijzingen Het sectorwerkstuk bij economie Op de website van de vakvereniging van economiedocenten 8 staat een handleiding voor leerlingen met bijlagen van ruim vijftig pagina s A4 voor het maken van een sectorwerkstuk binnen de sector economie. De handleiding begint met een oriëntatie op het sectorwerkstuk en een inleiding in de economie (wat is het vak economie, wat is economisch handelen, wat zijn economische rollen, verschijnselen, vraagstukken, enzovoort). Er worden drie soorten werkstukken onderscheiden: een veldwerkstuk, een literatuurstudie of een betoog schrijven. Van de eerste twee moet een verslag gemaakt worden. De opdracht een betoog te schrijven is uitdrukkelijk gekoppeld aan het examenprogramma Nederlands. Het is te beschouwen als een oefening voor het CE Schrijfvaardigheid Nederlands. Samenwerking met de docent Nederlands lijkt dan noodzakelijk, maar daar worden in dit document geen opmerkingen aan besteed. Er staan verschillende voorbeelden van de werkstukken in de bijlagen en in de handleiding worden diverse suggesties gegeven voor veldwerkopdrachten, literatuurstudies en vragen voor betogen. Aan het verzamelen van de gevonden informatie wordt geen aandacht besteed in deze publicatie. Er is wel een logboek dat een overzicht geeft van de activiteiten die de leerling moet ondernemen en de momenten waarop de docent de voortgang moet controleren. Hieronder volgt een deel van dat logboek ter illustratie

27 Onderdeel Wat te doen? Wat inleveren? Wanneer doen? Wanneer inleveren? Resultaat? Opmerkinge n leerling 1 Voorbereiding - kennis nemen van wat er allemaal komt kijken bij het maken van een werkstuk - kies wat voor soort werkstuk je wil gaan maken (veldwerk, literatuurstudie, documentatieopdracht) een goede voorbereiding waardoor het maken van een sectorwerkstuk gemakkelijker wordt - keuze voor het soort werkstuk namelijk:... - geef hier aan hoe je tot je keuze bent gekomen Logboek voorleggen aan begeleider(s) Paraaf Datum 2 Onderwerp kiezen - je moet kiezen waarover het sectorwerkstuk zal gaan - het moet wel een onderwerp zijn dat bij de keuze van een onderwerp namelijk:... - geef weer aan hoe je hebt gekozen, waaruit je hebt gekozen, sector economie past (noteer je keuze ook in het onderzoeksstramien) waarom dit onderwerp Logboek voorleggen aan begeleider(s) Paraaf Datum 3 Onderzoeksvraag maken - bij het onderwerp dat je gekozen hebt, moet je zoeken naar een bepaald een onderzoeksvraag namelijk:... - met een kleine - maak weer duidelijk hoe je tot deze probleem - dat levert dan een onderzoeksvraag op (noteer in het onderzoeksstramien) - je moet nu dus het toelichting:... onderzoeksvraag bent gekomen, wie je op een idee bracht, met wie je erover gekozen onderwerp, de onderzoeksvraag en een kleine toelichting bij die onderzoeksvraag inleveren gesproken hebt... 25

28 Logboek voorleggen aan begeleider(s) Paraaf Datum 4 Deelvragen maken - bij een onderzoeksvraag horen deelvragen waarmee je gericht naar informatie kunt gaan zoeken de deelvragen zijn: etc. - maak duidelijk hoe gemakkelijk of hoe moeilijk je het vond om - je moet een lijstje (van bijvoorbeeld 5-10) deelvragen maken en inleveren (zet deelvragen ook in je onderzoeksstramien) deze deelvragen te maken, waar je vooral op gelet hebt, wie je heeft geholpen... Logboek voorleggen aan begeleider(s) Paraaf Datum Afbeelding 3. Deel van het logboek uit Het sectorwerkstuk economie Zoals in afbeelding 3 te zien is, geeft dit logboek een duidelijke plaats aan de begeleiding van de docent. Op gezette tijden moet de docent de voortgang bewaken door de uitwerking van de stappen door de leerlingen te controleren (procesbeoordeling). Over de criteria waaraan het product moet voldoen, schrijven de auteurs onder andere: "Verslag: Met een kop, een romp en een staart zodat er een duidelijk antwoord op de onderzoeksvraag is. Het kan gaan om een schriftelijk verslag, een mondelinge presentatie of bijvoorbeeld een video of computerpresentatie. Denk daarbij aan passende illustraties. Bij een mondelinge presentatie kun je bijvoorbeeld heel goed dia s gebruiken." De laatste bijlage van het sectorwerkstuk economie geeft het volgende beoordelingsformulier. 26

29 Beoordeling sectorwerkstuk van..... Onderdelen Waardering ++ + ± - -- PROCES 1. Uitvoering van de onderdelen a. onderwerpkeuze en vraagstelling bedenken b. deelvragen maken c. informatie verwerven d. informatie verwerken e. verslag maken GEWICHT CIJFER 2. Vaardigheden a. zelfstandigheid b. werken met ict c. Nederlandse taal d. rekenen e. samenwerken GEWICHT CIJFER PRODUCT 3. Verslag a. opbouw b. uitvoering/vormgeving/gebruik illustraties GEWICHT CIJFER 4. Inhoud a. beantwoording onderzoeksvraag b. het vakinhoudelijk gehalte GEWICHT CIJFER ALGEHELE BEOORDELING. x + x + x + x = Afbeelding 4. Beoordelingsformulier uit Het sectorwerkstuk economie 27

30 4.2 Vakoverstijgende materialen Vmbo in de praktijk. Het sectorwerkstuk Een aantal scholen heeft in de afgelopen jaren in samenwerking met de Citogroep geëxperimenteerd met het sectorwerkstuk. De ervaringen en resultaten werden in een netwerk uitgewisseld. De uitkomsten en materialen zijn opgenomen in de publicatie Vmbo in de praktijk. Het sectorwerkstuk. 9 In de publicatie Vmbo in de praktijk. Het sectorwerkstuk staat algemene informatie over het sectorwerkstuk, alsook handleidingen die de verschillende scholen hebben gemaakt voor het maken van een sectorwerkstuk. In vergelijking met de vakspecifieke materialen die hierboven beschreven zijn, laten ze de leerlingen veel ruimte bij de bepaling van het sectorgebonden onderwerp en de vorm van presentatie. Ze geven heel veel suggesties voor onderwerpen en presentatievormen. Sommige handleidingen bieden vooral toelichting op te zetten stappen, andere zijn zeer uitgebreid in beoordelingscriteria en -formulieren van diverse vormen van presentatie. Er zijn ook handleidingen die tegelijkertijd een verslaglegging van de fasen in het onderzoek en een logboek vormen. In het netwerk gaat men uit van de volgende tien stappen. Het stappenplan voor het sectorwerkstuk Stap 1: samenwerken en onderwerp Stap 2: publiek en hoofdvraag Stap 3: de deelvragen Stap 4: de presentatievorm Stap 5: het plan van aanpak Stap 6: het verwerken van de deelvragen Stap 7: het voorbereiden van de presentatie Stap 8: beschrijven van de presentatie Stap 9: de beoordeling Stap 10: evaluatie In Mijn sectorwerkstuk, een handleiding voor de leerlingen die onderdeel uitmaakt van deze publicatie, wordt iedere stap voorzien van vragen die de leerlingen moeten beantwoorden waarna de docent/begeleider ze door kan laten gaan naar de volgende fase. Dit geeft de docent de mogelijkheid om aan te geven of een stap in het onderzoek naar behoren is uitgevoerd (procesbeoordeling), bijvoorbeeld door middel van een go/no go beslissing. Op de volgende pagina (29) staat daarvan een voorbeeld. 9 Kleise, R., T. Erkens en G. Wesselink, 'Vmbo in de praktijk. Het sectorwerkstuk'. Arnhem, Citogroep Reeks: vmbo in de praktijk 28

31 Stap 1: Kies een onderwerp. Onderwerp: Geef duidelijk aan waarom je dit onderwerp hebt gekozen? Datum: Paraaf docent Opmerkingen docent: Beoordeling: O/T/V STOP Stap 2: Vragen en trefwoorden Schrijf een aantal vragen op die je bij jouw onderwerp kunt gaan uitzoeken en beantwoorden. Denk hierbij aan: Wie, wat, waarom, waar, welke, wanneer, hoelang, hoeveel, Het is de bedoeling dat je deze vragen in je onderzoek gaat beantwoorden. Begin met het stellen van een HOOFDVRAAG, en verdeel je hoofdvraag in DEELVRAGEN. (Elke deelvraag is dan bijv. een hoofdstuk.) HOOFDVRAAG: DEELVRAGEN: Datum: Paraaf docent Opmerkingen docent: Beoordeling: O/T/V STOP Afbeelding 5. Logboek uit Het sectorwerkstuk 29

32 In alle voorbeelden van de scholen van het netwerk Sectorwerkstuk werken meerdere leerlingen samen aan een werkstuk of presentatie. Op internet is meer actuele informatie over het sectorwerkstuk te vinden op onder > toetsing en examinering > algemene informatie > Het schoolexamen: sectorwerkstuk) 'Een structuur voor het doen van open onderzoek' In een artikel in Impuls 10 beschrijft Jelle Siemonsma hoe zijn leerlingen met het logboek 'Onderzoek doen' in zeven stappen het hele proces van het onderzoek bijhouden. Het logboek is uitgeprobeerd in een derde klas en wordt op zijn school in aangepaste vormen bij diverse vakken gebruikt. Het formulier geeft de leerlingen op ongeveer dezelfde wijze steun bij het zetten van de stappen, als de eerder weergegeven logboeken. Onderzoekstap 1: Een onderwerp bedenken Wat voor onderwerp zouden jullie kunnen bedenken waar jullie onderzoek over moet gaan? Wanneer je een onderwerp bedenkt moet je wel rekening houden met de volgende punten: Is er genoeg informatie over dit onderwerp te vinden? Zijn jullie genoeg geïnteresseerd in dit onderwerp om je er de komende periode mee bezig te houden? Hebben we goedkeuring van de docent voor dit onderwerp? Als jullie het lastig vinden om zelf een onderwerp te bedenken dan heeft jullie docent een lijst met daarop een aantal onderzoeksvragen. De volgende onderwerpen lijken ons interessant: Het definitieve onderwerp is: 10 Siemonsma, J. 'Een structuur voor het doen van open onderzoek'. In Impuls, nr. 4, juni 2002, p

33 Onderzoekstap 2: Bedenk de hoofdvraag en de deelvragen Je onderzoek kan het beste gebaseerd zijn op een vraag. In de hoofdvraag staat wat je te weten wilt komen over het onderwerp. Al denkende aan je hoofdvraag kun je een aantal deelonderwerpen bedenken. Stel dat je de volgende hoofdvraag hebt bedacht: Wat kun je doen aan energiebesparing bij jou thuis? Dan zou je de volgende deelvragen kunnen bedenken: 1. Wat is er al gedaan om energie te besparen? 2. Hoe zouden we kunnen besparen op stookkosten? 3. Hoe zouden we kunnen besparen op elektriciteit? 4. Kunnen we gebruik maken van zonne-energie? 5. Wat voor investeringen zijn er nodig? 6. Hoeveel geld wordt er bespaard per jaar? Door bij elk deelgebied vragen te bedenken kun je deelgebieden in kleinere stukken delen en het probleem eenvoudiger maken. Op die manier kun je gemakkelijker de juiste informatie vinden en taken verdelen. Als je goede deelvragen hebt dan kun je ze gebruiken als hoofdstukindeling voor je verslag. Je verslag bestaat dan uit een voorwoord alle deelvragen en als conclusie het antwoord op de hoofdvraag. Vul de definitieve vragen in als jullie goed nagedacht hebben over wat je wilt onderzoeken. De hoofdvraag is: De deelvragen zijn: