De Requiemroman. Een term voor eenmalig gebruik of op meerdere romans van toepassing?

Transcriptie

1 De Requiemroman Een term voor eenmalig gebruik of op meerdere romans van toepassing? Masterscriptie Moderne Nederlandse Letterkunde Annika Schoonbeek Rijksuniversiteit Groningen oktober 2014

2 Inhoudsopgave Inleiding P. 4. Theoretisch kader P. 7. Analyse A.F.Th. van der Heijden Tonio P. 10. Tijdsverloop P. 10. Verhouding heden en herinnering P. 10. De verhouding auteur, verteller en hoofdpersoon P. 10. Autobiografisch schrijven P. 10. Over het schrijven van Tonio P. 11. Eigen jeugd P. 13. Het overlijden van Tonio P. 14. Het rouwproces P. 16. Schuldgevoel P. 18. Relatie vader en zoon P. 19. De toekomst P. 21. Analyse Anna Enquist Contrapunt P. 23. Tijdsverloop P. 23. Verhouding heden en herinnering P. 23. Vergelijking Goldbachvariaties met eigen herinneringen P. 23. De verhouding auteur, verteller en hoofdpersoon P. 30. Autobiografisch schrijven P. 30. Over het schrijven van Contrapunt P. 30. Eigen jeugd P. 31. Het overlijden van de dochter P. 32. Het rouwproces P. 33. Schuldgevoel P. 34. Relatie moeder en dochter P. 35. De toekomst P. 35. Korte vergelijking van de analyse van Contrapunt met Tonio P. 36. Analyse Connie Palmen Logboek van een onbarmhartig jaar P. 38. Tijdsverloop P. 38. Verhouding heden en herinnering P. 38. De verhouding auteur, verteller en hoofdpersoon P. 38. Autobiografisch schrijven P. 38. Over het schrijven van Logboek van een onbarmhartig jaar P. 39. Eigen jeugd P. 40. Het aftakelingsproces en het overlijden van Hans P. 41. Het rouwproces P. 44. Schuldgevoel P. 46. Relatie man en vrouw P. 46. De toekomst P. 47. Korte vergelijking van de analyse van Logboek van een onbarmhartig jaar met Tonio en Contrapunt P

3 Analyse Erwin Mortier Gestameld liedboek P. 50. Tijdsverloop P. 50. Verhouding heden en herinnering P. 50. De verhouding auteur, verteller en hoofdpersoon P. 50. Autobiografisch schrijven P. 51. Over het schrijven van Gestameld liedboek P. 51. Eigen jeugd P. 52. Het aftakelingsproces en het overlijden van de moeder P. 53. Het rouwproces P. 56. Schuldgevoel P. 58. Relatie moeder en zoon P. 58. De toekomst P. 59. Korte vergelijking van de analyse van Gestameld liedboek met Tonio, Contrapunt en Logboek van een onbarmhartig jaar P. 60. Analyse Tom Lanoye Sprakeloos P. 62. Tijdsverloop P. 62. Verhouding heden en herinnering P. 62. De verhouding auteur, verteller en hoofdpersoon P. 62. Autobiografisch schrijven P. 62. Over het schrijven van Sprakeloos P. 63. Eigen jeugd P. 65. Het aftakelingsproces en het overlijden van de moeder P. 67. Het rouwproces P. 69. Schuldgevoel P. 71. Relatie moeder en zoon P. 71. De toekomst P. 73. Korte vergelijking van de analyse van Sprakeloos met Tonio, Contrapunt, Logboek van een onbarmhartig jaar en Gestameld liedboek P. 73. Slotbeschouwing P. 76. Bibliografie P

4 Inleiding Eén van de populairste boeken van de afgelopen jaren is Tonio van A.F.Th. van der Heijden. Van der Heijden schreef dit boek naar aanleiding van de dood van zijn zoon Tonio in Op de omslag van deze roman prijkt de term requiemroman. In grote getale wordt deze term overgenomen in artikelen die over Tonio zijn geschreven. De term wordt zowel omarmd als aangevallen, maar gebruikt wordt deze term zeker. Opvallend is echter dat er geen sluitende definitie is van de term requiemroman. Door de termen requiem en roman afzonderlijk in het Groot woordenboek van de Nederlandse taal op te zoeken, kunnen de lezers en de critici zich een beeld vormen bij de term requiemroman. Requiem: 1. in de verb. (r.-k.) mis van requiem, requiemmis;- (als verkorting van) requiemmis. 2. muziek bij een requiemmis. 3. geschrift, toneelstuk enz. ter ere van een gestorvene of een groep van gestorvenen. 1 Roman: 1. episch gedicht uit de middeleeuwen, waarin de avonturen van ridders worden verhaald: Frankische, Keltische, oosterse romans 2. Een in prozastijl geschreven verhaal van betrekkelijk grote omvang, waarin lotgevallen en meestal ook karakter resp. karakterontwikkeling van een of meer personen beschreven worden, vaak in verband met bep. milieus: historische roman, zie bij historisch; psychologische roman, schildert de karakterontwikkeling van de hoofdpersonen; net een roman, zeer avontuurlijk; het leest als een roman, gezegd van wetenschappelijke publicaties die (onverwacht) goed geschreven zijn en o.a. daardoor boeiend om te lezen. 2 In het boek Uitverkoren van A.F.Th. van der Heijden vertelt van der Heijden over de keuze om Tonio een requiemroman te noemen. Literatuur of rouwverwerking? Ik heb mezelf die vraag geen moment gesteld. Aan de term rouwverwerking heb ik een bloedhekel, en of het literatuur was, interesseerde me voor het eerst in mijn leven geen lor. Misschien dat de ondertitel Een requiemroman - iets verraadt van mijn onzekerheid over het genre. Een onzekerheid die niet langer duurde dan de twee minuten die nodig waren om titel en ondertitel te kiezen. 3 Mijn requiemboek heeft een structuur die aan de opbouw van een roman doet denken. Of ik een beschreven gebeurtenis bij nader inzien in het slothoofdstuk opneem in plaats van in het openingshoofdstuk, verandert al iets aan de feitelijkheid ervan. Ik heb het boek niet voor niets Een requiemroman genoemd. Je kunt erover discussiëren welke plaats het daarmee inneemt in de hiërarchie van de literaire genres, maar er is op z n minst aangegeven dat Tonio niet de nuchtere feitelijkheid van een politierapport te bieden heeft. 4 1 T. Boon, den. D. Geeraerts. Van Dale, Groot woordenboek van de Nederlandse taal, (Utrecht, Antwerpen: Van Dale Lexicografie, 2005), Boon, den. Geeraerts, A.F.Th. Heijden, van der. Uitverkoren, (Amsterdam: Uitgeverij De Bezige Bij, 2014), 72,73. 4 Heijden, van der

5 Deze twee citaten duiden erop dat van der Heijden zich genoodzaakt ziet om zijn keuze voor de term requiemroman toe te lichten. Zou de stelling van Van der Heijden dat een requiemboek met een structuur die aan een roman doet denken als kenmerk van een requiemroman gezien kunnen worden? Welke andere kenmerken komen bij de requiemromans overeen? Dat is het punt dat in deze scriptie centraal staat. Wat houdt de term requiemroman in en zijn er bepaalde overeenkomstige kenmerken tussen de requiemromans? Om deze vraag te beantwoorden worden vijf romans geanalyseerd die in het algemeen gezien worden als requiemroman in de literaire kritiek: - A. Enquist - Contrapunt 5 - A.F.Th. van der Heijden Tonio 6 - T. Lanoye Sprakeloos 7 - E. Mortier Gestameld liedboek 8 - C. Palmen Logboek van een onbarmhartig jaar 9 Deze romans zijn gekozen op kwaliteit (Nederlandse literatuur), het jaar van uitgave (vanaf 2008) en op inhoud (elk boek gaat over de dood van een naaste). In deze scriptie zal eerst een theoretisch kader worden geschetst rondom de term requiemroman. Requiems en in memoriams worden al eeuwen geschreven, maar requiemroman is een term van de laatste jaren. In het theoretisch kader wordt onderbouwd waarom er voor bepaalde analysepunten is gekozen. Dit wordt toegelicht aan de hand van een aantal boeken, krantenartikelen en recensies. Dit kader legt hiermee een basis voor de rest van dit onderzoek. De punten die worden gebruikt in de analyses worden in deze inleiding eerst kort geïntroduceerd. In de hoofdstukken die op het theoretisch kader volgen, worden de romans per stuk geanalyseerd. De romans worden op structuur, maar vooral op inhoud geanalyseerd. Er wordt gekeken naar het tijdsverloop in de roman en naar de verhouding heden en verleden. De verhouding heden en verleden is belangrijk: is de verteller vooral met het heden bezig, hoe het leven verder moet bijvoorbeeld, of hangt de verteller meer naar het verleden? Ook wordt er gekeken of er een structuur zit in de verhouding heden en verleden of dat de herinneringen zonder structuur voorbij komen. De structuur is ook nog op een andere manier belangrijk in de analyses. Is de requiemroman op zo n manier geconstrueerd dat er is geprobeerd het verhaal zo authentiek mogelijk weer te geven of doet de structuur niet onder voor een echte roman? Authenticiteit is ook een kernpunt wanneer er in de analyses wordt gekeken hoe de verteller zich profileert in de requiemromans. Vereenzelvigd de verteller zich met de hoofdpersoon of schept de verteller juist afstand? En in hoeverre wordt de auteur bij deze relatie betrokken? Naast de structurele kenmerken zijn ook de inhoudelijke kenmerken van belang. Er wordt gekeken of de romans ingaan op de inhoud van de herinneringen, wat de schrijver zegt over het schrijven van de roman, het overlijden van de dierbare, het rouwproces, de relatie tussen de schrijver en de overledene, wat de lezer over de schrijver komt te weten, houdt deze er een schuldgevoel op na en of de schrijver een toekomst voor zich ziet. Er wordt gekeken of er aan deze punten aandacht wordt besteed in de romans en hoe uitgebreid er op deze punten wordt ingegaan. Door deze romans te analyseren kan er worden gekeken of de romans overeenkomstige 5 A. Enquist. Contrapunt, (Utrecht, Amsterdam, Antwerpen: Uitgeverij De Arbeiderspers, 2012). 6 A.F.Th. Heijden, van der. Tonio, (Amsterdam: Uitgeverij De Bezige Bij, 2011). 7 T. Lanoye. Sprakeloos, (Amsterdam: Uitgeverij Prometheus, 2010). 8 E. Mortier. Gestameld liedboek, (Amsterdam: Uitgeverij De Bezige Bij, 2011). 9 C. Palmen. Logboek van een onbarmhartig jaar, (Amsterdam: Uitgeverij Prometheus, 2011). 5

6 kenmerken vertonen op eerder genoemde punten of dat er grote verschillen zijn aan te wijzen. Welke uitkomst er ook uit het onderzoek naar voren komt, het zal hoe dan ook een nieuwe kijk geven op de term requiemroman. Deze uitkomsten zullen worden beschreven in de slotbeschouwing. Met deze uitkomsten zal er een antwoord worden geformuleerd op de onderzoeksvraag. 6

7 Theoretisch kader In de 17 e eeuw schreef Joost van den Vondel in het gedicht Kinder-lyck over een overleden kindje die zijn eigen moeder probeert te troosten. In Op de dood van Sterre schrijft Constantijn Huygens dat hij zijn vrouw, die hij Sterre noemt, heel erg mist. Al eeuwen wordt er over de dood en rouw geschreven, maar de laatste jaren zijn deze onderwerpen veelvuldig gebruikt in literaire teksten. Als in een golfbeweging zijn het aantal romans met deze onderwerpen de laatste decennia flink toegenomen. Een kleine selectie van deze romans: I.M.(1998) en Logboek van een onbarmhartig jaar (2011) van Connie Palmen, Schaduwkind (2003) van P.F. Thomése, Contrapunt (2008) van Anna Enquist, Sprakeloos (2009) van Tom Lanoye, Gestameld liedboek (2011) van Erwin Mortier en Tonio (2011) van A.F.Th. van der Heijden. Lut Missinne, hoogleraar moderne Nederlandse literatuur, vat de reeds genoemde romans samen onder de term rouwboeken. 10 Een aantal van deze auteurs geeft zelf een benaming aan hun roman. Connie Palmen noemt Logboek van een onbarmhartig jaar een logboek, Erwin Mortier noemt zijn roman een liedboek en A.F.Th. van der Heijden heeft zijn roman de ondertitel requiemroman meegegeven. Arjan Peters schrijft in een recensie van Tonio in De Volkskrant: Tonio, getooid met de ondertitel een requiemroman. Een niet bestaand genre, als om de uitzonderlijkheid van deze situatie te accentueren. 11 De requiemroman mag dan geen bestaand genre zijn, de term wordt wel door verschillende recensenten overgenomen. Dit maakt het interessant om naar de invulling van deze term te kijken. Elsbeth Etty vraagt zich in een artikel van het NRC-Handelsblad af of Tonio wel een roman te noemen is. Nu moet ik toch iets zeggen over A.F.Th. Van der Heijdens requiemroman, zoals hij op de cover wordt aangeduid. Net als bij I.M. is het de vraag of dit wel een roman is, omdat alles wat erin staat, helaas, tot de inktzwarte werkelijkheid behoort. Later in het artikel komt Etty tot de conclusie dat Tonio in haar ogen geen roman is. Het is geen roman, het is een memoir, maar in dit geval doet dat er niet toe, omdat een werk van A.F.Th. Van der Heijden altijd grote literatuur is, of er nu dagboek, brieven, notities van alledag of requiemroman op het omslag staat. In dit stuk stelt Etty dat Tonio literatuur is, maar ze eindigt het artikel met de uitspraak: De memoir is voor mensen met een aansprekend verhaal en zonder talent om een roman te schrijven. 12 Er is nog geen duidelijkheid over wat er onder het genre requiemroman wordt verstaan. De personen die betrokken zijn bij het Nederlandse boekenvak gebruiken de term niet eenduidig. Daarom worden in dit onderzoek verschillende requiemromans geanalyseerd. Literair schrijven en schrijven over persoonlijke emoties is een uiterst moeilijke combinatie. Maar de schrijver zelf voelt zich gedwongen om te schrijven. [ ] Rouwboeken zijn binnen de autobiografische literatuur een subgenre waarin het moeilijke samenleven van het esthetische en het authentieke bij uitstek zichtbaar wordt. 13 Ook in het boek Oprecht gelogen heeft Missinne zich bezig gehouden met vormen van autobiografisch schrijven die zich in het grensgebied van feit en fictie ophouden. Dit komt doordat er in deze teksten tegenstrijdige signalen aan het werk zijn L. Missinne, Tussen emotie en literatuur. De paradoxale status van rouwromans. Ons Erfdeel. ( ), A. Peters. Vuistslag op een blinde muur. De Volkskrant, Boeken. ( ). 12 E. Etty. En de rest is voyeurisme; alles draait om onontkoombaarheid. Waar ligt de grens tussen literaire rouwverwerking en sensatiezucht? NRC Handelsblad, Boeken. ( ). 13 Missinne, L. Missinne, Oprecht gelogen. Autobiografische romans en autofictie in de Nederlandse literatuur na 1985, (Nijmegen: Gent en Uitgeverij Vantilt, 2013),

8 Deze citaten van Missinne laten zien dat autobiografische literatuur, en dan met name de literatuur over rouwverwerking, een aparte relatie heeft tussen feit en fictie. In dit onderzoek wordt dan ook gekeken hoe deze verhoudingen zich voordoen bij een subgenre van de autobiografische literatuur: de requiemroman. Vooral hoe de roman geconstrueerd is, zal van belang zijn. Dit punt wordt nog versterkt door wat Robbert Dijkgraaf, voorzitter van de Librisprijs 2012, zei over Tonio: Een autobiografisch boek over rouw, dat in het domein van de non-fictie lijkt te horen. Maar de auteur geeft het verhaal enkele knappe wendingen, en overstijgt de waarheidsgetrouwe beperkingen. 15 Met deze uitspraak lijkt Dijkgraaf te willen zeggen dat er veel aandacht is besteed aan de constructie van Tonio. In de analyses in dit onderzoek wordt gekeken in hoeverre dit te controleren is en in welke mate de andere romans geconstrueerd zijn. Ook de verteller in autobiografische romans neemt een aparte positie in. Het kan een hij- of jij-verteller zijn, maar meestal komt de ik-verteller voor. Enerzijds is het een ik dat door dit ik uit te spreken zichzelf markeert als de instantie die aan het woord is, het sprekende ik. Anderzijds duidt het ik tegelijk een daarvan te onderscheiden instantie aan, namelijk het ik over wie in deze tekst gesproken wordt, het beschreven ik. Bij een hij- of jij-verteller wordt er meer afstand gecreëerd. Volgens Missine wordt in moderne autobiografieën en autobiografische romans de afstand tussen de auteur, de verteller en het personage opengehouden. Op deze manier wordt er ruimte gecreëerd die plaats biedt voor zelfreflectie en voor commentaar op het herinneren, op de identiteitsvorming, op het schrijfproces, enzovoort. 16 Het is interessant om te kijken hoe de auteur, de verteller en het personage zich tot elkaar verhouden in de requiemromans en hoe dit de authenticiteit van de romans beïnvloedt. Er wordt ook gekeken of er in de roman staat hoe de roman tot stand is gekomen. Hieruit kan namelijk ook af te leiden zijn hoe auteur, verteller en hoofdpersoon zich tot elkaar verhouden. Niet alleen de vormgeving van de requiemromans verdient aandacht, ook de daarin behandelde onderwerpen. De requiemromans hebben als hoofdthema s de dood en rouw. Daarom is het aannemelijk dat de te analyseren onderwerpen rond dit thema gezocht moeten worden. Om een scherp beeld te krijgen waarom er voor de onderwerpen in de analyses is gekozen, wordt nu kort gekeken naar de psychologische kant van het rouwproces. Psychologe Nancy O Connor schrijft in Loslaten met Liefde over het proces dat iemand doormaakt na het overlijden van een geliefd persoon. De dood van een geliefde is een ingrijpende gebeurtenis in iemands leven. 17 Er komen dan ook veel emoties los, zoals schuldgevoelens. 18 In de analyses wordt gekeken of schuldgevoelens inderdaad een grote rol spelen tijdens de rouwperiode. Ook al is iedereen volgens O Connor anders, toch voltrekt het rouwproces zich volgens een voorspelbaar patroon. 19 Het rouwproces voltrekt meestal sneller als het overlijden van de geliefde niet onverwacht komt, maar na een lang ziekbed bijvoorbeeld. Wanneer dit het geval is kan de achtergebleven persoon zich voorbereiden op het overlijden van de geliefde en begint het proces van treuren en afscheid nemen al voor het 15 A. Peters. Tonio van A.F.Th. van der Heijden wint prijs en wordt genomineerd; literatuur Libris-jury nomineert geen enkele vrouw. De Volkskrant, VMedia. ( ). 16 Missine, N. O Connor, Loslaten met Liefde. Over het rouwproces en het verwerken van verdriet, (Katwijk aan Zee: Servire Uitgevers B.V., 1986), O Connor, O Connor, 29. 8

9 sterven. 20 In de analyses wordt beschreven hoe de geliefde komt te overlijden en hoe de rouwprocessen in de romans verlopen. Uiteindelijk wordt dan gekeken of er ook in de romans een vast patroon is vast te stellen. Hoe het rouwproces verloopt hangt ook af van de relatie tussen de overleden persoon en de achtergebleven persoon. Hoeveel betekende de geliefde en hoe afhankelijk was de achtergebleven persoon van de geliefde. 21 Aangezien de relatie invloed kan hebben op het rouwproces, wordt ook dit onderwerp geanalyseerd. De jeugd van de hoofdpersoon kan van invloed zijn op de relatie tussen de hoofdpersoon en de geliefde. Daarom wordt gekeken of er passages over de jeugd worden aangehaald en wat deze laten zien. Volgens O Connor ben je aan het genezen wanneer je een realistisch beeld van de geliefde kunt zien en weer plannen maakt voor de toekomst. 22 Er wordt in de analyses daarom ook gekeken of er over de toekomst wordt gesproken en hoe ver het rouwproces dus is gevorderd. Door al deze aandachtspunten te analyseren, komt er een duidelijk beeld van een requiemroman naar voren. Daarna worden de uitkomsten van deze vijf requiemromans met elkaar vergeleken. Uiteindelijk wordt gekeken of deze requiemromans veel overeenkomsten hebben en er inderdaad sprake is van een genre of dat het op zichzelf staande romans zijn. 20 O Connor, O Connor, O Connor, 56. 9

10 A.F.Th. van der Heijden Tonio A.F.Th. van der Heijden schreef deze roman naar aanleiding van de dood van zijn zoon Tonio. Tonio wordt midden in de nacht aangereden en wordt nog een tijdlang in het ziekenhuis geopereerd totdat hij komt te overlijden. In deze roman beschrijft de hoofdpersoon het ongeluk, de nasleep van het ongeluk en haalt hij herinneringen op aan Tonio. Tijdsverloop De roman is opgedeeld in twee boeken en heeft een proloog, een intermezzo, een epiloog en een verantwoording. Het eerste boek behandelt de dag waarop het ongeluk van Tonio plaatsvond. Het tweede boek behandelt de periode na de dood van Tonio. Beide boeken zijn opgedeeld in een aantal hoofdstukken en die hoofdstukken zijn zelf ook weer opgedeeld in hoofdstukken. De roman volgt een chronologische lijn. Eerst wordt het ongeluk besproken en vervolgens het rouwproces. Deze chronologische lijn wordt regelmatig onderbroken door herinneringen die de hoofdpersoon ophaalt aan zijn zoon Tonio. Veel van deze herinneringen worden chronologisch verteld. Aan het begin van de roman heeft de hoofdpersoon het veel over de periode voor de geboorte van Tonio, daarna over de geboorte en de jeugd van Tonio. Het ongeluk van Tonio vindt plaats op 23 mei. De hoofdpersoon begint vrij snel hierna met schrijven en hij doet dat tot ongeveer eind augustus. (615) Verhouding heden en herinnering De hoofdlijn van de roman is het ongeluk van Tonio en het rouwproces dat daarop volgt. In de roman komen echter erg veel herinneringen voor. Veel van deze herinneringen gaan over Tonio, maar er zijn ook een aantal herinneringen van voor de geboorte van Tonio. In bijna alle herinneringen komt de hoofdpersoon zelf voor, maar hij reconstrueert ook gebeurtenissen. Een belangrijk aspect in deze roman is bijvoorbeeld de reconstructie die de hoofdpersoon maakt van de laatste avond van Tonio. De verhouding auteur, verteller en hoofdpersoon De hoofdpersoon is de ik-figuur in de roman. Deze ik-figuur is ook de ik-verteller van de roman. Op meerdere manieren wordt geprobeerd het verhaal authentiek over te laten komen. De hoofdpersoon heeft dezelfde naam als de auteur en ook de familieleden hebben hun eigen naam. De hoofdpersoon is schrijver en heeft boeken geschreven met dezelfde namen als die de auteur heeft geschreven. In de roman worden dagboekaantekeningen gebruikt. Hiermee wordt geprobeerd de authenticiteit van het verhaal aan te geven. Ook noemt de hoofdpersoon veel straatnamen waar hij aan heeft gewoond en noemt hij veel plekken in Amsterdam waar hij regelmatig komt. Deze details zijn controleerbaar, waardoor de authenticiteit van de roman wordt versterkt. Autobiografisch schrijven Tonio verloopt in een chronologische volgorde. Deze volgorde wordt regelmatig onderbroken door herinneringen van de hoofdpersoon. De herinneringen worden bij de hoofdpersoon opgeroepen door een gebeurtenis of door zijn emoties. Dit lijkt de authenticiteit van het verhaal te benadrukken. Toch is de roman geconstrueerd. De tekst verloopt vloeiend en de herinneringen passen precies bij de momenten in de roman. Er zijn geen haperingen in de tekst en alles wordt gedetailleerd besproken, terwijl de hoofdpersoon in diepe rouw is en veel alcoholische dranken nuttigt tijdens het schrijven van deze roman. De hoofdpersoon geeft aan dat de roman inderdaad geconstrueerd is. 10

11 Er zijn meer aanwijzingen. De roman bestaat uit verschillende delen. De roman bestaat bijvoorbeeld uit twee boeken. Het eerste boek wordt vooraf gegaan door een proloog, tussen beide boeken zit nog een intermezzo en na het tweede boek volgt de epiloog. Het proloog en het intermezzo leiden met een relevant voorbeeld het daaropvolgende boek in. De boeken zijn opgedeeld in enkele hoofdstukken die allemaal een titel hebben. Ook de proloog en het intermezzo hebben titels. De hoofdstukken zijn zelf ook weer opgedeeld en deze hoofdstukken zijn genummerd. Het is onwaarschijnlijk dat deze structuur tijdens het schrijven is ontstaan. Het is een redelijk complexe structuur die waarschijnlijk eerst is uitgedacht en daarna invulling aan is gegeven. In het proloog bestaat het laatste hoofdstuk bijvoorbeeld uit een krachtige zin: Het wordt tijd dat ik hem zijn tweede naam ga bezorgen. (21) Door deze zin een apart hoofdstuk te geven krijgt het extra nadruk. Het is dan ook een belangrijke zin. De zin vat samen waarom het boek is geschreven. Dit neemt niet weg dat dit een stilistische ingreep is. Het zorgvuldig opdelen van het boek en het geven van titels laat zien dat er enige constructie heeft plaatsgevonden. Ook stilistische ingrepen geven dit weer. De hoofdpersoon zit tijdens het verhaal midden in het rouwproces en het is daarom onwaarschijnlijk dat hij tijdens het schrijven deze stilistische ingrepen heeft gemaakt. Het gesprek dat de hoofdpersoon tegen het einde van de roman met Tonio heeft is gestileerd. De hoofdpersoon beschrijft in details de fietstocht van Tonio, terwijl hij niet weet zeker kan weten hoe hij is gefietst. Ondertussen praat de hoofdpersoon tegen Tonio en probeert hem een andere route te laten fietsen. Dit is verzonnen want de hoofdpersoon wist niet wat er die nacht met zijn zoon zou gebeuren. De details van deze onheilstocht en een vader die zijn zoon krampachtig een andere kant op wil laten fietsen, is een manier om emotie op te roepen bij de lezer. Over het schrijven van Tonio De hoofdpersoon houdt een dagboek bij en in de roman komen daar fragmenten uit naar voren. De hoofdpersoon geeft aan dat deze aantekeningen ervoor zorgen dat hij soms dichter bij een bepaalde gebeurtenis kan komen. Als voorbeeld geeft hij de geboorte van Tonio. Hij geeft deze aantekeningen aan tussen aanhalingstekens zodat de lezer kan zien dat hij uit zijn dagboek citeert. (96) De hoofdpersoon geeft ook aan hoe zijn dagboek eruit zag: Ik hield er in die tijd een getypt dagboek op na, losbladig. Tonio zag een keer dat de hoofdpersoon een stuk schreef waar hij zelf in voorkwam. De hoofdpersoon legde Tonio uit dat hij aantekeningen bijhield over Tonio s leven en dat hij op zijn achttiende verjaardag alle aantekeningen gebundeld zou krijgen. Tonio was er niet van onder de indruk en ook op zijn achttiende verjaardag herinnerde hij zijn vader niet aan het beloofde boekje. Het boekje was op Tonio s verjaardag nog niet af. Na de dood van Tonio werkt de hoofdpersoon de aantekeningen over Tonio s leven uit. Het uitschrijven van de oorspronkelijke in telegramstijl gemaakte notities geeft me het gevoel dat ik een oude belofte jegens Tonio aan het nakomen ben, relatief kort nadat hij achttien werd. (183) De hoofdpersoon probeert hier met meerdere fragmenten de authenticiteit van herinneringen te benadrukken en dat hij het niet jaren later verzint. De hoofdpersoon probeert zo gedetailleerd mogelijk aantekeningen te maken over de periode na de 23 e mei, de dag van het ongeluk. Mirjam, de moeder van Tonio en de vrouw van de hoofdpersoon, heeft hem namelijk verteld dat ze veel vergeet en hij is nu niet zeker of zijn geheugen hem niet in de steek laat. Hij wil zeker weten dat er geen zwarte gaten vallen wanneer ze aan deze periode terugdenken. (307) Uiteindelijk dienen deze aantekeningen nog een ander doel. Een paar weken na het ongeluk heeft hij al besloten dat er een boek komt over Tonio. (342, 347) Nog een paar 11

12 weken later, wanneer ze naar de traumatoloog gaan die Tonio heeft geopereerd, is de hoofdpersoon erover uit dat het boek een soort requiem-in-proza kan gaan worden. (424) De hoofdpersoon heeft al meerdere requiems op zijn naam staan. Zo schreef hij voor beide ouders een. Onder zijn requiems valt ook Weerborstels, een roman waarin de relatie tussen de vader en zoon centraal staat. De zoon rijdt zichzelf uiteindelijk dood. Het is opvallend dat de hoofdpersoon deze roman aan Tonio heeft opgedragen. Achteraf gezien ziet de hoofdpersoon dit punt met meerdere andere aanduidingen als voortekenen op het ongeluk van Tonio. Toch had hij nooit gedacht een requiem te moeten schrijven voor zijn zoon. Met deze roman vergeleken waren de eerdere requiems een soort voorspellende vingeroefeningen. ( ) In deze fragmenten geeft de hoofdpersoon duidelijk weer dat zijn personage overeenkomt met de auteur. De boeken die de hoofdpersoon heeft geschreven, komen overeen met de boeken die de auteur heeft geschreven. Samen met zijn redactrice besluit de hoofdpersoon dat hij de roman waar hij mee bezig was laat liggen en eerst een requiem over zijn zoon gaat schrijven. De hoofdpersoon kan alleen maar aan Tonio denken zodat de enige mogelijkheid voor hem is dit boek nu te schrijven. Hij laat zijn redactrice weten dat wanneer hij het boek nu gaat schrijven, het rechtstreeks vanuit de gevoelsverwarring wordt geschreven. ( ) Ongeveer tweehonderd pagina s voor het einde van deze roman geeft de hoofdpersoon aan dat hij eigenlijk alles al heeft beschreven van enkele uren voor zijn dood tot en met het uitzoeken van zijn spullen. Wat voor de hoofdpersoon nog een belangrijk punt is om de beschrijving rondom het overlijden van Tonio compleet te maken, is informatie van Jenny. Jenny is een meisje met wie Tonio vlak voor zijn dood veel omging. De hoofdpersoon en Mirjam verwachten dan ook veel van het gesprek dat ze met Jenny zullen hebben. (464) Jenny blijkt achteraf zo n belangrijke plaats in te nemen in het leven van Tonio, dat haar het laatste woord van deze roman wordt gegund. (630) De hoofdpersoon laat niet alleen weten hoe het ervoor staat met de inhoud van de roman, ook laat hij de lezer zien hoe de vorm van de roman tot stand is gekomen. Zo laat hij weten dat dit geen ongeautoriseerde biografie over Tonio, maar wel zoiets als een ongeautoriseerd requiem wordt. Toch twijfelt hij of Tonio sommige passages liever niet in deze roman had willen hebben of dat ze sommige gebeurtenissen totaal verschillend beleefd hebben. (469) Ook al weet hij niet of Tonio blij zou zijn geweest met bepaalde passages, toch geeft hij aan dat hij dit boek voor Tonio schrijft en niet over Tonio. De hoofdpersoon wil op deze manier aan zijn zoon laten weten dat hij en Mirjam de pijn van hun zoon hebben overgenomen. De pijn die Tonio voelde na het ongeluk en de pijn die de hoofdpersoon en Mirjam voelen na Tonio s dood zorgt ervoor dat ze met zijn drieën verenigd blijven. (516) Dit requiem dient geen ander doel dan hem op te sporen en terug te vinden. (574) De pijn die de hoofdpersoon beschrijft is een belangrijke component in deze roman. Omdat de hoofdpersoon doordrongen is van pijn terwijl hij de gebeurtenissen beschrijft, is de structuur van de roman tijdens het schrijven buiten beeld gebleven. Hij twijfelt of hij de roman in een duidelijke structuur moet gieten of dat hij de chaos van zijn gevoelens moet laten staan. (554) Aan het einde van deze roman geeft de hoofdpersoon aan dat hij alles wat hem te binnen schoot heeft opgeschreven en uiteindelijk in een structuur heeft gegoten die op een roman lijkt. De hoofdpersoon heeft bewust voor een bepaalde herinnering gekozen om de roman mee af te sluiten. (621) Hij moet denken aan een vakantie in Frankrijk. Die dag zitten ze met zijn drieën op de camping te wachten op de zonsverduistering. Op het moment dat het bijna donker is, houdt Tonio het voor gezien en gaat naar binnen. Telkens wanneer de hoofdpersoon aan de dood van Tonio denkt, herinnert hij zich dit moment. Alles wordt donker en Tonio is er niet meer. Alles om hem heen valt stil. Het donker is allesdoordringend en alles besmettend. ( ) 12

13 In de roman worden er nog andere werken van de hoofdpersoon aangehaald. Zo geeft de hoofdpersoon meerdere keren een inkijkje in de roman waar hij aan zou beginnen op de dag dat Tonio overleed. De hoofdpersoon heeft altijd een schrijfschema van honderd dagen. Tweede Pinksterdag was dag nul, de dag om alle voorbereidingen op de komende honderd dagen te treffen. Dit schema kwam tot stand nadat de hoofdpersoon had uitgerekend hoe lang hij bezig was geweest met de afronding van Advocaat van de hanen. Dit bleken precies honderd dagen te zijn geweest en een dwingend ritueel was geboren. (27) Vlak voordat de bel ging en de agenten het slechte nieuws kwamen vertellen, lag de hoofdpersoon in bed te denken aan het aankomende werkschema. (30-31) Ook een deel van de inhoud van zijn nieuwe roman wordt vrijgegeven. Deze gaat over de moord op een politieagente en hij kan het daarom ook niet laten om de agente aan de deur nauwkeurig in zich op te nemen. (37) Zelfs wanneer de gasten na de begrafenis bij de hoofdpersoon wat komen drinken kan hij het niet laten om de vader van Jim, een goede vriend van Tonio, te vragen naar deze zaak. Hij blijkt door zijn beroep bij de zaak betrokken te zijn geweest. (247) Naast deze toekomstige roman haalt de hoofdpersoon nog andere romans van zichzelf aan. Meestal gaat dit gepaard met een herinnering aan Tonio. De hoofdpersoon laat in de roman weten Mirjam en Tonio af en toe achter te laten en ergens anders een periode aan een roman te werken. Zo ook in de zomer van Hij was echter bang dat Tonio hem zou vergeten en daarom stuurde hij Tonio steeds cadeautjes. (441) Wederom koppelt de hoofdpersoon de fragmenten zoveel mogelijk aan de werkelijkheid. Hij noemt iedereen bij naam en hij noemt bepaalde data. De hoofdpersoon schrijft niet alleen over zijn eigen werk, hij haalt ook veelvuldig passages uit andere boeken aan. Intertekstualiteit komt veelvuldig in deze roman voor. Virginia Woolf wordt bijvoorbeeld meerdere keren in Tonio aangehaald. De bel bij de hoofdpersoon en Mirjam moet vervangen worden en Mirjam denkt erover een klokkenspel te laten installeren. De hoofdpersoon associeert een klokkenspel echter met een scène uit de verfilming van Who s afraid of Virginia Woolf. Wanneer George thuiskomt om Martha te vertellen dat hun zoon is verongelukt in een auto, klinkt er een klokkenspel. De hoofdpersoon kan dus nooit naar het klokkenspel in huis luisteren zonder aan Tonio te denken. (324) Ook worden er af en toe letterlijk andere teksten in de roman geciteerd. Aan het begin van de epiloog wordt bijvoorbeeld een gedicht van Hans Faverey geciteerd. (613) De intertekstualiteit die in Tonio is gebruikt om de tekst te ondersteunen. Eigen jeugd De hoofdpersoon schrijft op twee manieren over zijn eigen jeugd. Hij beschrijft bijna aan het begin van de roman de periode voor de geboorte van Tonio. Hij begint bij het moment dat hij Mirjam leert kennen. Hij beschrijft zijn woonsituatie in die tijd. De hoofdpersoon woonde in een bovenwoning in de Pijp. Een paar huizen verderop stond een kraakpand, waarvan de bewoners water mochten aftappen van de waterleiding van de hoofdpersoon. Op een warme avond gingen de krakers barbecueën. De hoofdpersoon was ook uitgenodigd door een van de krakers, namelijk Hinde. Haar zusje zou ook komen. De hoofdpersoon wees de uitnodiging af, maar hij hoorde wel de stem van het zusje. (38-40) Toen de zomer bijna voorbij was, zag hij Mirjam voor het eerst. Ze had hele smerige kleren aan, maar hij vond dat ze een mooi gezicht had. (41) Wanneer ze nog niet zo lang een relatie hebben, begint de hoofdpersoon Mirjam als zijn muze te zien. Met haar bij zich lukt hem alles. (46) Toch laat de hoofdpersoon de mindere momenten in zijn relatie met Mirjam niet achterwege. Hij was bijvoorbeeld veel eerder toe aan een kind dan Mirjam. (47) De hoofdpersoon beschrijft uitgebreid het moment dat de twee tegen elkaar uitspreken dat ze voor een kind willen 13

14 gaan. Mirjam stribbelt eerst wat tegen, maar de hoofdpersoon weet haar enigszins te overtuigen. (53-55) Ze stoppen met roken en drinken om hun lichaam schoon te maken voor de bevruchting. Ze bespreken ook al waar Mirjam wil bevallen. (55-56) De hoofdpersoon is er zeker van wanneer de bevruchting heeft plaatsgevonden. Hij beschrijft zelfs hoe ze seks hadden die keer. (59) De hoofdpersoon besteedt in deze roman veel aandacht aan de bevalling. De tijd vanaf het moment dat Mirjams weeën begonnen tot en met het moment dat de hoofdpersoon Tonio voor het eerst in zijn armen hield wordt besproken. (83,95) Zo komt de lezer te weten dat Mirjam in het verkeerde ziekenhuis bevalt en dat er plotseling Verloskundigen in opleiding mee kwamen kijken. (86,95) Vooral aan het begin van de roman komen er herinneringen voor die niets met Tonio te maken hebben. Er wordt geen duidelijke reden gegeven waarom de hoofdpersoon toch deze diverse fragmenten weergeeft die niet gekoppeld worden aan een moment met Tonio. Aan het begin van de roman gaat de hoofdpersoon uitgebreid in op de periode voor de geboorte van Tonio, zoals hierboven besproken. In de gehele roman komen echter nog meer herinneringen aan de jeugd van de hoofdpersoon naar voren. Deze herinneringen zijn vaak wel gekoppeld aan Tonio. De hoofdpersoon vertelt over de diploma-uitreiking van Tonio. Hij was ontzettend trots op zijn zoon. Tonio daarentegen bleef er heel kalm onder. Nadat hij zijn diploma uitgereikt had gekregen en terugliep naar zijn ouders, leek het alsof hij dit grote moment al had afgesloten. Dit doet de hoofdpersoon denken aan zijn eigen diploma-uitreiking. Ik herinnerde me mijn eigen matheid van de eerste juni 1969, meteen na de diploma-uitreiking. Hiermee probeert de hoofdpersoon een verband te leggen tussen Tonio en zichzelf. ( ) Ook over intiemere zaken schuwt de hoofdpersoon niet om vergelijkingen te maken tussen Tonio en zichzelf. De studententijd van de hoofdpersoon en Tonio zou bijna identiek zijn. Voorbeelden zijn het roekeloze drinken, s nachts leven en een eeuwig tekort aan studie-uren en studiepunten. Het enige verschil tussen de hoofdpersoon en Tonio zou zijn dat de hoofdpersoon vaker met meisjes sliep dan Tonio. Hij vertelt dat in zijn studententijd niet moeilijk werd gedaan met condooms en dat er gewoon vanuit werd gegaan dat elk meisje de pil gebruikte. Een soa hebben hoorde er gewoon bij. ( ) De hoofdpersoon legt meerdere malen een verband tussen Tonio en zichzelf toen hij Tonio s leeftijd had. Het overlijden van Tonio De hoofdpersoon geeft gedetailleerd de dag van het overlijden van Tonio weer. Hij geeft weer wat hij aan het doen was vlak voordat de bel ging. De hoofdpersoon lag nog in bed en had net gelezen dat het een dag zou worden met mooi weer. Hij genoot ervan om met de balkondeuren open te kijken naar de wolkeloze lucht. Van lezen kwam niets meer terecht. Hij dacht aan zijn werkschema dat boven klaar lag, waar hij bijna aan moest beginnen. (26) Hij wilde er nog even niet aan denken want hij lag nog zo lekker te genieten. Hij bedacht ook wat Mirjam nu aan het doen is. Waarschijnlijk was zij al zo n anderhalf uur aan het werk. (28) Hij beschrijft hoe de dag normaal gesproken verloopt. Wanneer hij zin heeft in koffie belt hij Mirjam en zij brengt hem zijn ontbijt. Dan komt zij bij hem zitten en spreken ze samen de dag door. Die ochtend was zijn maag wat van streek en hij had niet zoveel zin in ontbijt. Hij was die nacht zelfs misselijk wakker geworden. (29) Wanneer hij weer aan zijn werkschema denkt, overkomt hem het gevoel dat hij alles goed voor elkaar heeft. Hij neemt zich voor wat hij de rest van de dag gaat doen. Op dat moment gaat de bel. (30-31) De hoofdpersoon denkt eerst dat het zijn schoonmoeder is, maar zijn maag krimpt samen van angst. Hij luistert op de overloop of hij iets kan horen. Langzamerhand achterhaalt de 14

15 hoofdpersoon informatie. Hij hoort bijvoorbeeld dat het een mannenstem is die beneden met Mirjam praat. Hij hoort een verdrietige schreeuw van Mirjam. Mirjam schreeuwt naar hem dat Tonio in het ziekenhuis ligt. Hoe gedetailleerd de hoofdpersoon was over het moment voordat de bel ging, zo erg twijfelt hij over het moment dat ze naar het ziekenhuis moesten. Ik heb er geen duidelijk beeld van behouden. De hoofdpersoon is als versteend op het moment dat hij moet bedenken welke kleren hij aan moet trekken. (31-33) Het duurt zelfs zo lang dat de agent boven komt om te vragen of hij klaar is. (34) Hij heeft het zich al vaak voorgesteld hoe de politie aan de deur zou staan om te vertellen dat er iets ergs is gebeurd met zijn zoon. (35) De agenten kunnen niet zo veel vertellen, alleen dat Tonio die ochtend is aangereden en hij geopereerd wordt. Mirjam en de hoofdpersoon worden in het busje naar het ziekenhuis gebracht. (37) De hoofdpersoon wordt misselijk in het busje, hij weet echter niet of dat komt door de rijkunsten van de agent of van het nieuws dat ze net gehoord hebben. (40) De reis in het politiebusje wordt uitgebreid beschreven. De hoofdpersoon geeft weer wat de hoofdpersoon en Mirjam tegen elkaar zeggen, hij geeft herinneringen weer en hij geeft een inkijkje in zijn gedachten tijdens de rit. Hij denkt aan de laatste keer dat hij Tonio heeft gezien. Tonio wilde een meisje fotograferen in het huis van zijn ouders. De ouders gingen die middag ergens anders heen, zodat Tonio in alle rust zijn werk kon doen. (70-71) Na de fotoshoot zat Tonio nog even met zijn ouders in de tuin. Ze hadden het over begrafenissen en hoe ze begraven wilden worden. Het was opmerkelijk dat Tonio die week zo vaak langs was gekomen. (75-77) Wanneer Mirjam en de hoofdpersoon in het ziekenhuis aankomen, heeft de hoofdpersoon hoop dat het allemaal weer goed komt met Tonio. Hij denkt na over het herstel van Tonio. (86) In het ziekenhuis krijgen ze drinken, een kalmeringstabletje voor Mirjam en de traumatoloog komt ze vertellen hoe het ervoor staat met Tonio. Voor de rest is het afwachten. (98-99) Mirjam belt haar zus Hinde, de broer van de hoofdpersoon zit in Frankrijk. Hinde komt naar het ziekenhuis toe. ( ) De hoofdpersoon geeft veel herinneringen weer. Hij geeft maar weinig weer over het wachten in het ziekenhuis. De hoofdpersoon vertelt dat Hinde door een zuster werd gewaarschuwd dat ze niet mag roken. ( ) Ook vertelt de hoofdpersoon over het eten dat ze wordt aangeboden. (122) Om tien voor vijf komen de chirurgen binnen en sluiten de deur achter zich. De hoofdpersoon weet op dat moment dat Tonio was verloren. De chirurge vertelt dat het niet gelukt is om Tonio te redden. Ze vertelt kort wat er is gebeurd in de operatiekamer. Tonio ligt nog aan de beademing en ze kunnen nog afscheid van hem nemen. ( ) Het afscheid van Tonio wordt uitgebreid behandeld in deze roman. De hoofdpersoon beschrijft de route die ze door het ziekenhuis lopen op weg naar Tonio gedetailleerd. Hij vertelt welke kant ze op lopen en beschrijft wie er allemaal in de gang zitten. Bij een geel gordijn stopte de verpleegster die met hen meeliep. Achter het gordijn ligt Tonio. ( ) Wanneer ze naar binnen lopen, ziet hij dat het echt zijn zoon is die daar ligt. Het blijkt dat hij toch nog de hoop had dat Tonio er niet zou liggen, maar dat er een identiteitswisseling had plaatsgevonden. (150) De hoofdpersoon beschrijft tot in detail hoe hij erbij ligt, zelfs het borsthaar van Tonio komt ter sprake. (152) Hij heeft het er moeilijk mee dat dit het laatste beeld is dat hij zal hebben van Tonio. (155) De hoofdpersoon is degene die aanstalten maakt om weg te gaan en hij neemt Mirjam met zich mee. Ze waren amper weggelopen of de hoofdpersoon zegt tegen Mirjam dat ze juist bij hem moeten zijn als hij van de beademing wordt gehaald. Ze weten niet hoe snel ze weer terug bij Tonio moeten komen. (156) Nadat ze een poosje bij hem hebben gestaan en hem hebben gestreeld, lopen ze samen terug naar de wachtkamer waar Hinde op ze wacht. Wederom stelt de hoofdpersoon voor om terug te gaan 15

16 naar Tonio omdat dit waarschijnlijk het moment zou zijn dat ze hem van de beademing af halen. Dit keer is bij terugkomst de beademing weggehaald. Dit keer beschrijft de hoofdpersoon wat er met Tonio gebeurt nu hij van de beademing af is. Zijn kleur wordt bijvoorbeeld grauwer. ( ) Nu nemen ze voor de laatste keer afscheid. Dat lijkt ze beter want Tonio begint er slechter uit te zien. (162) Hij vraagt nog aan de arts wat er nu nog met zijn zoon wordt gedaan. (167) In de taxi naar huis bedenkt de hoofdpersoon wat er nu met Tonio gebeurt. (169) Het is opvallend dat de hoofdpersoon deze dag zo gedetailleerd weer kan geven, terwijl je als ouder waarschijnlijk in shock zo n dag doormaakt. Het kan natuurlijk zijn dat de hoofdpersoon letterlijk elk detail onthoudt, maar het is bijzonder dat hij zelfs weet wat hij die ochtend in bed allemaal heeft gedacht nadat er die dag zoveel is gebeurd. Het rouwproces Nadat de hoofdpersoon en Mirjam afscheid hebben genomen van Tonio in het ziekenhuis, is het gevoel van de hoofdpersoon te beschrijven met het woord ontzetting. Waar hij bij anderen actieve ontzetting heeft waargenomen, is wat de hoofdpersoon voelt stille, koude ontzetting. Bloed, tranen, overig lijfsvocht alles leek, aan de oppervlakte onttrokken, mijn verkilde binnenste in geleid te worden, om daar te bevriezen. (164) Op het moment dat ze het ziekenhuis verlaten heeft de hoofdpersoon het idee dat ze dit gevoel en deze ervaring snel achter zich kunnen laten en ze het leven weer kunnen oppakken waar het gebleven was. (168) Het wordt voor de lezer snel duidelijk dat het rouwproces hier pas begint. Wanneer ze thuis zijn gekomen en Mirjam en haar zus Hinde hun ouders gaan inlichten over de dood van Tonio, blijft de hoofdpersoon alleen achter. Zodra het tijdstip verstrijkt waarop Tonio normaal gesproken langskomt, voelt het voor de hoofdpersoon alsof Tonio zo binnen kan komen lopen. Hij beeldt zich aan dat Tonio daadwerkelijk thuiskomt en wat ze dan zouden zeggen, hoe Tonio lacht, hoe Tonio ruikt. Terwijl Tonio tegenover de hoofdpersoon gaat zitten op zijn vaste plek op de bank, bekijkt hij zijn zoon. Hij ziet veel gelijkenissen tussen zichzelf en Tonio. ( ) Wanneer de hoofdpersoon naar de wc moet, blijft hij eerst een tijdje op de overloop staan. Op de overloop hangen allerlei foto s van Tonio. De hoofdpersoon kan het eerst niet opbrengen om ernaar te kijken, maar zodra hij toch kijkt ziet hij een angstaanjagende weerloosheid in Tonio s blik. Hij zal nooit meer hetzelfde naar de foto s kunnen kijken. (187) De verdriet om de dood van Tonio uit zich bij de hoofdpersoon op een aantal manieren. Een van de manieren is dat hij van binnen veel pijn lijdt, maar aan zijn uiterlijk niets is te zien. Hij biedt hiervoor zijn excuses aan aan Mirjam. Hij legt haar uit dat het lijkt alsof hij geen pijn heeft, maar vanbinnen schreeuwt hij het uit. (11) Hij mag dan weinig tranen laten lopen, van binnen huilt hij des te harder. (342) De pijn die de hoofdpersoon van binnen voelt, zal er voor altijd zijn. Hij zal altijd het gevoel hebben Tonio s dood bij zich te dragen. (314) Naast dat de hoofdpersoon veel pijn en verdriet voelt, komt er ook woede in hem naar boven. Hij is bijvoorbeeld erg boos over het idee dat een oranje knipperlicht s nachts minder gevaarlijk zou zijn dan de stoplichten gewoon te laten werken. Het kan ook verkeerd gaan, maar dat zouden uitzonderingen zijn. De hoofdpersoon is boos dat hij het idee krijgt dat Tonio s ongeluk daarmee wordt gezien als een bedrijfsongevalletje. ( ) De hoofdpersoon is kwaad op de hele wereld. Hij noemt zijn boosheid allesdoordringend en hij heeft het gevoel dat Tonio s dood één grote samenzwering is geweest tegen Tonio s toekomst. (515) Zijn boosheid uit zich zelfs in een woede-uitbarsting op de geitenboerderij. Er is een opstootje en de hoofdpersoon voelt een onbeheersbare woede opkomen. Hij scheldt de man waar het om draait uit en kan niet met zijn uitbarsting stoppen. De man vertrekt uiteindelijk van de boerderij. (346) Aan een 16

17 vriend van hem legt hij op een dag uit welke emoties er bij hem opkomen. Hij geeft bij elke emotie een korte uitleg, maar opgesomd zijn het: opgejaagdheid, nervositeit, pijn, opstandigheid, schuldgevoel, trots, woede, gelatenheid, angst en het gevoel van totale nederlaag. ( ) De pijn die de hoofdpersoon voelt neemt hem helemaal in beslag. Het lijkt alsof de hoofdpersoon 24 uur per dag rouwt. De hoofdpersoon is wel zo sterk dat hij samen met Mirjam het meeste voor de begrafenis zelf kan regelen. Voor de begrafenis van Tonio schrijft de hoofdpersoon zelf een rouwbrief die hij naar genodigden verstuurt. (241) Deze rouwbrief wordt in zijn geheel weergegeven in de roman. Daarin laat hij weten wat er met Tonio is gebeurd, wat zijn ambities waren, maar ook dat Mirjam en de hoofdpersoon geen bezoek aan huis kunnen ontvangen. Bij deze brief stuurt de hoofdpersoon een foto mee van Tonio als Oscar Wilde. Deze foto is op de omslag van deze roman afgedrukt. (243) De hoofdpersoon spreekt ook op de begrafenis van Tonio en ook deze speech is in zijn geheel afgedrukt in deze roman. Hij praat over dat hij en Tonio nooit ruzie hadden, maar één keer wel bijna toen hij Tonio ervan beschuldigde geen ambitie te hebben. Tonio kwam de keer erop terug met een uitgewerkt plan voor de rest van zijn studie. (261) Ook vertelt hij over de laatste keer dat ze met zijn drieën uit zijn geweest. Achteraf gezien was dat het moment dat ze afscheid van elkaar hadden genomen. (265) Het overlijden van Tonio zorgt ervoor dat de hoofdpersoon een ding goed kan maken met Mirjam, namelijk dat Tonio alsnog de naam Rotenstreich krijgt. Rotenstreich is de meisjesnaam van Mirjam. Op de grafsteen laten zij ook de naam Rotenstreich beitelen. (348) De hoofdpersoon en Mirjam krijgen veel brieven als reactie op het overlijden van Tonio. (301) De hoofdpersoon leest alle brieven en Mirjam sommige, zij heeft het er moeilijk mee, en hij beantwoordt alle brieven. (353) Wederom wordt ook de begrafenis en de beslissingen die daaraan vooraf gaan behoorlijk gedetailleerd weergegeven. De kwestie dat de hoofdpersoon het goed wil maken met Tonio door hem de naam Rotenstreich op zijn grafsteen te geven, wordt ook uitgebreid behandeld. Hierdoor zijn alle lezers op de hoogte en heeft de hoofdpersoon heel Nederland op de hoogte gesteld van deze naamsverandering. Dit zou een reden kunnen zijn dat dit zo uitgebreid is behandeld, maar alles wordt uitgebreid behandeld dus dit is niet met zekerheid vast te stellen. Sinds de dood van Tonio zijn de hoofdpersoon en Mirjam op elkaar aangewezen. Naast zijn eigen verdriet geeft de hoofdpersoon de lezer ook en inkijkje in het verdriet van Mirjam. Daarnaast heeft hij ook veel steun aan haar. Bij de hoofdpersoon kwam het verdriet op ongeregelde momenten. Elke dag praten ze elkaar bij over hoe ze zich voelen. Gedurende het vorderen van de dag nam het verdriet bij Mirjam toe en kwam ze regelmatig haar hart luchten bij de hoofdpersoon. Ook al hadden ze het niet altijd even moeilijk op dezelfde momenten, ze maakten elkaar geen verwijten. (353) Het is zelfs zo dat Mirjam aangeeft dat ze erg bang is om de hoofdpersoon ook kwijt te raken en dan niemand meer heeft om haar verdriet mee te delen. (509) Om de pijn van het verlies van Tonio de baas te zijn, drinken ze veel alcohol samen. Dit begint al op de eerste avond na het overlijden van Tonio. (203) Meerdere keren geven ze aan te willen stoppen met drinken, maar steeds is er weer een reden om toch een borrel te nemen. (311) De enige manier waarop ze samen het huis nog wel eens willen ontvluchten is wanneer ze naar de geitenboerderij gaan. De reden is dat de hoofdpersoon hoopt dat hij daar geen kennissen tegen het lijf zal lopen. (301) Ze praten daar over Tonio of ze lezen de rouwpost door. (305) De hoofdpersoon schuwt niet de diepe dalen van het rouwproces te laten zien, zoals het nuttigen van veel alcoholische drankjes. Dit zorgt ervoor dat het rouwproces oprecht overkomt. 17

18 Tijdens het rouwproces houdt de hoofdpersoon zich veel bezig met het reconstrueren van de laatste uren en dagen van Tonio. De hoofdpersoon en Mirjam nodigen daarom een aantal vrienden uit om te praten over Tonio en de avond van het ongeluk. Een goede vriend en tevens de huisgenoot van Tonio genaamd Jim komt langs. Hij praat voornamelijk met Mirjam, maar hij is nog te aangeslagen over wat er is gebeurd. Wel komen ze te weten dat Tonio steeds meer met meisjes bezig was. ( ) Belangrijkere informanten zijn Dennis en Goscha. Zij waren bij Tonio op de avond dat hij werd aangereden. Dennis is de eerste die langskomt. Van Dennis komen ze te weten dat Tonio de laatste tijd erg gelukkig was. Hij vertelt dat ze in club Trouw waren in plaats van naar Paradiso wat de hoofdpersoon tot nu toe dacht. Hij vertelt hoe ze de middag en de avond hadden doorgebracht, maar van het meisje van de fotosessie wist hij niet veel af. ( ) Ze krijgen informatie over het drankgebruik van die avond, maar volgens Dennis reed Tonio niet slingerend naar huis. Door de informatie die Dennis heeft gegeven, begrijpt de hoofdpersoon niet hoe het kan dat Tonio is aangereden op de Stadhouderskade. Dat is niet de route naar zijn huis. ( ) Goscha komt later langs, maar haar verhaal is bijna gelijk aan dat van Dennis. Uiteindelijk krijgen ze ook het meisje Jenny op bezoek. Tonio had haar gefotografeerd een paar dagen voor zijn dood. Ze komen te weten dat er gevoelens speelden tussen haar en Tonio. Achteraf gezien doet dit gegeven extra pijn bij de hoofdpersoon en Mirjam. (487) Niet alleen de vrienden worden naar de bewuste avond gevraagd, ook gaan ze langs bij Dienst Controle Infrastructuur Verkeer, Afhandelunit Ernstige Verkeersongevallen voor meer op feiten gerichte informatie omtrent het ongeluk van Tonio. (394) Ook gaan ze lang bij de traumatoloog die Tonio heeft geopereerd. Daar krijgen ze te horen hoe Tonio eraan toe was en hoe zijn situatie gedurende de operatie veranderde. (416) Alle gegevens die de hoofdpersoon uiteindelijk heeft verzamelt, resulteren tegen het einde van de roman in een volgens de hoofdpersoon meest waarschijnlijke beschrijving van de fietsroute van Tonio. De route wordt uitgebreid weergegeven. Tijdens het beschrijven van de route praat de hoofdpersoon tegen Tonio. Hij probeert Tonio een andere kant op te wijzen, zodat hij niet bij de plaats van het ongeluk aan zal komen. ( ) Ze besluiten tijdens de rondvaart van het Nederlands elftal door de grachten de plek van het ongeluk te bezoeken. De wegen zijn afgesloten en zo kunnen ze ongehinderd op de weg staan. Mirjam huilt vooral op de plek, de hoofdpersoon neemt de plek goed in zich op. ( ) Het zwaarste dat de hoofdpersoon en Mirjam in het rouwproces doen is het bekijken van de bewakingsbeelden van het Holland Casino waarop het ongeluk is opgenomen. De hoofdpersoon bekijkt de beelden meerdere keren achter elkaar. Hij beschrijft alles wat er op het filmpje te zien is. ( ) De hoofdpersoon laat met deze fragmenten zien dat het rouwproces per persoon anders is. De hoofdpersoon wil alles weten van de laatste dagen en uren van Tonio. Hij wil zelfs de beelden zien met daarop het ongeluk van Tonio. Mirjam heeft deze drang tot reconstructie minder en wil de beelden eigenlijk niet zien. Schuldgevoel Meerdere keren in deze roman geeft de hoofdpersoon zichzelf de schuld van het ongeluk van Tonio. Hij neemt zelfs alle schuld op zich. Hij noemt Tonio s dood de optelsom van mijn nalatigheden. (530) Hij noemt meerdere mogelijkheden waar hij fouten kan hebben gemaakt. Als de hoofdpersoon een fout had gemaakt bij het creëren van de juiste omstandigheden om Tonio midden in de nacht door de stad te laten fietsen, dan had hij ervoor moeten zorgen dat hij op het juiste moment op het kruispunt op de Stadhouderskade moeten zijn om het ongeluk te voorkomen. (531) Hij weet dat niemand hem ergens van beschuldigt, maar hij vindt dat hij op de Stadhouderskade had moeten zijn 18

19 om het ongeluk te voorkomen. Als de hoofdpersoon zich niet schuldig acht aan het ongeluk, dan is hij wel schuldig omdat ik zijn geboorte op mijn geweten had. (91) Hij uit zijn gevoelens ook tegen Mirjam. Hij vertelt haar dat hij het gevoel heeft dat hij nu, terugkijkend op zijn leven, alles fout heeft gedaan. Alles wat hij heeft gedaan waren voorbereidingen op de dood van Tonio. Mirjam vindt dat de hoofdpersoon te hard is voor zichzelf, maar dat verandert zijn gedachten niet. (439) Hij voelt zich ook schuldig tegenover Mirjam. Hij is degene die haar zwanger heeft gemaakt en hij heeft na die tijd nagelaten haar zoon voldoende te beschermen. ( ) In de roman maakt de hoofdpersoon een onderscheid tussen rationeel en irrationeel schuldgevoel. Onder zijn irrationele schuldgevoel verstaat hij dat hij niet op het juiste moment op de Stadhouderskade was om het ongeluk te voorkomen of in ieder geval voor Tonio te zorgen na het ongeluk. Ook het idee om een paar seconden van de tijd van Tonio af te snoepen door hem die nacht te bellen zodat hij later op de Stadhouderskade zou zijn, noemt hij irrationeel. Hij bedenkt ook dat wanneer hij hem wel had gebeld en hij zou desondanks toch worden aangereden, zijn schuld een stuk groter zijn geweest. Onder zijn rationele schuldgevoel verstaat hij dat hij Tonio niet beter heeft leren fietsen in zijn jeugd. De hoofdpersoon benoemt nog een ander gevoel naast zijn schuldgevoel: schaamte. Hij schaamt zich tegenover zichzelf dat hij dit heeft laten gebeuren. Hij schaamt zich tegenover Mirjam dat hij haar zoon niet heeft kunnen beschermen. Hij schaamt zich tegenover Tonio dat hij hem zonder voldoende waarschuwing op de wereld losgelaten heeft. Tot slot schaamt hij zich tegenover de wereld dat hij een vader is die zijn kind kwijt is. ( ) De hoofdpersoon geeft meerdere malen in de roman aan dat hij zich schuldig voelt aan de dood van Tonio. Hij ontkracht dit ook allemaal weer. Een deel van de punten waar hij zich schuldig over voelt noemt hij irrationeel. Wat de hoofdpersoon verstaat onder rationeel schuldgevoel, dat hij zijn zoon niet beter heeft leren fietsen, ontkracht hij ook in de roman. Hij vertelt namelijk dat Tonio goed tussen het stadsverkeer kon fietsen. De hoofdpersoon kan in ieder geval twee redenen hebben om uitgebreid bij zijn schuldgevoelens stil te staan. Het is bijvoorbeeld een ontwikkeling die hij doormaakt. Dat hij later realistisch naar de beschuldigingen aan zijn eigen adres kan kijken. Het kan ook zijn dat hij zich tegenover de lezer probeert te verantwoorden waarom hij niet schuldig is aan de dood van zijn zoon. Dit kan weer te maken hebben met de schaamte die hij voelt als vader die zijn kind heeft verloren. Relatie vader en zoon In de roman haalt de hoofdpersoon voornamelijk herinneringen aan waarin hij en Tonio beiden een rol spelen. Veel van deze herinneringen gaan over een jonge Tonio. In meerdere van deze herinneringen laat de hoofdpersoon weten bezorgd te zijn geweest om Tonio. Op vakantie in Frankrijk toen Tonio ongeveer een jaar oud was, wilde een oudere man Tonio graag fotograferen. Hij vroeg met iets ongezond smekends of hij een foto van Tonio mocht maken. De man moest bijna huilen zo mooi vond hij Tonio. Hij mocht een foto maken. De man bleef maar foto s maken en hij begon er zelfs bij te kreunen. De hoofdpersoon liet de man stoppen met foto s maken. Hij vroeg zich af of hij nu overal gevaar begon te zien. (115) Er worden over deze vakantie veel herinneringen aangehaald waarin de hoofdpersoon bezorgd was. Er waren bijvoorbeeld erg grote wespen die zich laag boven de grond bewogen. De hoofdpersoon vond ze er moordzuchtig uitzien. (118) Hij vroeg Robin, een jongen op de camping, om een oogje in het zeil te houden.(119) Ook toen Tonio al wat ouder was, maakte de hoofdpersoon zich soms zorgen om hem. Tonio ging de zomer voor hij kwam te overlijden op vakantie naar Ibiza. De hoofdpersoon had zich dagelijks in de nachtelijke uren met de gruwelijkste scenario s gekweld van wat er met hem kon gebeuren. Hij was bijvoorbeeld bang dat 19

20 Tonio levenloos werd gevonden. De hoofdpersoon was dan ook blij dat hij Tonio weer levend van Schiphol kon halen. (35-36) Zelf heeft de hoofdpersoon Tonio ook blootgesteld aan gevaar. Tijdens dezelfde vakantie in Frankrijk fietste hij met Tonio in een kinderstoeltje. Vlakbij het huisje waar ze zaten moesten ze een steile helling af. De hoofdpersoon vond het wel erg spannend, maar Tonio vond die snelheid geweldig. Terug in Nederland las de hoofdpersoon een artikel over het fietsstoeltje waar Tonio ook in had gezeten. Het bleek dat het stoeltje veilig was tijdens het fietsen over vlakke wegen, maar gevaarlijk in heuvelachtig gebied. Er waren al heel wat ongelukken met dit fietsstoeltje gebeurd. Het kindje kon tijdens de afdaling van een steile helling uit het kinderstoeltje worden gelanceerd. ( ) Een ander moment dat de hoofdpersoon nooit kan vergeten is dat hij Tonio toen hij drie jaar was bijna in de gracht heeft laten vallen. Tonio zat op de reling van een voetgangersbrug naar eendjes te kijken en hij hing voorover in de armen van de hoofdpersoon. De hoofdpersoon schrok van een mannenstem vlakbij hem. Hij schrok zo erg dat zijn armen er slap van werden. Hij kon Tonio nog net terugtrekken van de reling af. Hij dacht hier nog regelmatig aan terug en aan wat er gebeurd zou zijn als hij Tonio had laten vallen. ( ) De hoofdpersoon geeft meerdere voorbeelden waarin Tonio in gevaar was. Misschien wil hij hiermee laten zien dat Tonio het wat dat betreft nog lang heeft volgehouden, omdat er meerdere mogelijkheden waren waardoor hij eerder kon overlijden. In twee voorbeelden zou de hoofdpersoon de schuldige zijn geweest. Het zou kunnen dat hij deze voorbeelden gebruikt omdat hij zich alsnog schuldig voelt aan de dood van Tonio. De hoofdpersoon heeft het beste met zijn zoon voor. Zo verhuisden ze toen Tonio vier jaar was naar een huis dat goed aansloot op de ontwikkelingen van Tonio. In dit huis zouden ze Tonio steeds zelfstandiger kunnen laten worden en het is ook de plek waar Tonio altijd weer naar terug kon keren. ( ) De hoofdpersoon is ook trots op zijn zoon. Toen in 1988 de huldiging van het Nederlands elftal was, wilde de hoofdpersoon niets liever dan Tonio in triomf in een kinderwagen voor zich uitduwen door de menigte. Dit mocht echter niet van Mirjam. (101) Zelfs nadat Tonio is overleden is de hoofdpersoon trots over hoe sterk Tonio bleek te zijn op de operatietafel. Hier kwam de hoofdpersoon achter na een gesprek met de traumatoloog. De hoofdpersoon noemt dit misplaatste trots. (421) De hoofdpersoon schrijft ook over de ruzies die plaatsvonden. Of juist eerder het gebrek aan ruzies. Tonio was altijd heel beleefd en vroeg bijvoorbeeld aan zijn vader hoe het schrijven die dag was verlopen. Zo n jongen, daar kreeg je geen ruzie mee, al zou je graag willen. De hoofdpersoon heeft een keer ruzie gehad met Tonio, maar ook dat was geen heftige strijd. De hoofdpersoon sprak Tonio erop aan dat hij al twee studies had afgebroken en over zijn schromelijke gebrek aan ambitie. Tonio bezwoer dat hij zeker ambitie had en dat hij na de zomer aan een echte universitaire studie wilde beginnen. (64-65) Achteraf had de hoofdpersoon wel een beetje spijt van zijn harde aanpak. Hij bedenkt zich namelijk dat hij het zelf niet veel beter deed als student. (74) De hoofdpersoon en Mirjam maakten wel ruzie met elkaar. Ze maakten ook ruzie in het bijzijn van Tonio. Hij vraagt zich af welke invloed dit heeft gehad op Tonio. (285) De hoofdpersoon vertelt over een ruzie aan tafel. Van eten komt er weinig terecht en Mirjam begint ook nog te huilen. Tonio vraagt beleefd of hij van tafel mag en gaat ervandoor. (287) Wanneer Tonio weer thuis komt, zitten de hoofdpersoon en Mirjam bij elkaar koffie te drinken. Tonio vraagt: zijn jullie er een beetje uitgekomen? (288) Tonio zonderde zich altijd af als zijn ouders ruzie hadden en kwam na een half uur vragen of alles weer goed was. (292) De hoofdpersoon en Mirjam hebben het erover dat ze nooit ruzie hadden met Tonio en hij schold nooit tegen zijn ouders. Misschien wel achter hun rug om, maar nooit in hun gezicht. (288) 20