Het echte conflict. Wetenschap, religie en naturalisme. Alvin Plantinga. Buijten & Schipperheijn Motief Amsterdam

Transcriptie

1 Het echte conflict Wetenschap, religie en naturalisme Alvin Plantinga Buijten & Schipperheijn Motief Amsterdam

2 Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt dankzij de financiële steun van de Templeton World Charity Foundation en St. Zonneweelde. De opvattingen die in deze publicatie naar voren komen zijn die van de auteur en geven niet noodzakelijk de opvattingen weer van de World Charity Foundation. Oorspronkelijk in het Engels uitgegeven onder de titel Where the Conflict Really Lies: Science, Religion and Naturalism. Copyright 2011 Oxford University Press Nederlandse editie Copyright 2014 Buijten & Schipperheijn, Amsterdam Vertaling: Arend Smilde De Nederlandse editie is een vertaling van de hoofdtekst van de Engelse editie. ISBN en (Verantwoording) Omslagillustratie: Galileo Galilei demonstreert zijn telescoop aan Leonardo Donato (19 e eeuw, schilder onbekend) Basisontwerp omslag: Hart Voor De Zaak, Erik Houwer, Leiden

3 Inhoud Ten geleide 9 Woord vooraf 11 Deel I: Vermeend conflict 17 Hoofdstuk 1: Evolutie en christelijk geloof (1) Inleidende opmerkingen Dawkins 25 Noten 35 Hoofdstuk 2: Evolutie en christelijk geloof (2) Het argument van Dennett Vanwaar die twijfel aan de evolutie? Kitcher en het Verlichtingsbetoog 53 Noten 59 Hoofdstuk 3: Goddelijk handelen in de wereld: het oude beeld Het probleem Het oude beeld 69 A. Het Newtoniaanse beeld 70 B. Het Laplaciaanse beeld 73 Noten 77 Hoofdstuk 4: Het nieuwe beeld Kwantummechanica Wat is het probleem met interventie? Wat is interventie? Interventie en goddelijk handelen op kwantumniveau Nog een paar vermeende conflicten 101 Noten 104

4 Deel II: Oppervlakkig conflict 109 Hoofdstuk 5: Evolutionaire psychologie en Bijbelwetenschap Evolutionaire psychologie Evolutionaire psychologie en religie Historisch-kritische Bijbelwetenschap 127 A. De traditionele Bijbelverklaring 127 B. Historisch-kritische Bijbelwetenschap 129 Noten 133 Hoofdstuk 6: Ondermijners? Ondermijners en hoe zij werken Bewijsbasis Methodologisch naturalisme Vormt Simoniaanse wetenschap een ondermijner voor christelijk geloof? Geloof en rede Zijn religieuze overtuigingen ondermijnbaar? 151 Noten 154 Deel III: Harmonie 157 Hoofdstuk 7: Fine-tuning Fine-tuning Tegenwerpingen 163 A. De antropische tegenwerping 163 B. Vele heelallen? 167 C. Kunnen we de relevante waarschijnlijkheden bepalen? 169 Noten 174 Hoofdstuk 8: Ontwerpdiscours Michael Behe en biologische argumenten Ontwerp waarnemen? Ontwerp-argument en ontwerp-discours Wat voor verschil het maakt 194 Noten 206

5 Hoofdstuk 9: Diepe harmonie: christelijk theïsme en de diepe wortels van de wetenschap Wetenschap en het beeld van God Betrouwbaarheid en regelmaat Wetmatigheid 217 A. Wetmatigheid en constantheid 217 B. Wetmatigheid en noodzakelijkheid Wiskunde 223 A. Effectiviteit 223 B. Toegankelijkheid 225 C. Wiskundige objecten als abstracte objecten Inductie en het leren van ervaring Eenvoud en andere theoretische deugden Contingentie en wetenschap als empirische zaak 233 Noten 235 Deel IV: Diep conflict 239 Hoofdstuk 10 Het evolutionaire argument tegen naturalisme Oppervlakkige harmonie Diep conflict Het argument De eerste premisse: Darwins twijfel 248 A. Naturalisme en materialisme 249 B. Overtuigingen als neurale structuren 250 C. Reductief en non-reductief materialisme Het argument voor de eerste premisse 254 A. Het argument en het niet-reductief materialisme 255 B. Het argument en het reductief materialisme 260 C. Tegenwerping De andere premissen Slotopmerking 268 Noten 270 Register 273

6

7 Ten geleide Wanneer we een top 20 zouden kunnen maken van de meest bekende en invloedrijke nu levende filosofen in het Engelse taalgebied, dan zou de naam van Alvin Plantinga daarin niet op de laatste plaats staan. Zijn werk wordt alom bediscussieerd omdat hij aan een aantal belangrijke filosofische discussies vernieuwende bijdragen heeft geleverd. Ik denk aan de volgende discussies: Zijn er dingen die noodzakelijk zijn dat wil zeggen: die niet anders hadden kunnen zijn dan ze zijn of bestaan er alleen maar contingente dingen dingen die wel anders hadden kunnen zijn. Hebben dingen essentiële eigenschappen, eigenschappen die ze niet kunnen missen zonder een ander ding te worden? The Nature of Necessity (1978) gaat op deze vragen in. In dit grondleggende boek ontwikkelt Plantinga zijn metafysica van modaliteit. Kan uit het bestaan van kwaad in de wereld worden afgeleid dat er geen God is? In zijn free will defense betoogt Plantinga op overtuigende wijze dat dit niet het geval is. Zie daarvoor God, Freedom, and Evil (1974). Is geloof in God alleen maar rationeel, of intellectueel verantwoord wanneer men voor dat geloof expliciete redenen en argumenten kan aanvoeren? Nee, beargumenteert Plantinga, het meest uitvoerig in zijn Warranted Christian Belief (2000), dat in vele talen vertaald is en, opmerkelijk genoeg, in het Chinees de grootste oplage bereikte. Het boek dat u nu in handen hebt gaat over de vraag of wetenschap en geloof in God met elkaar in conflict zijn. Is het zo, zoals velen, ook in Nederland, steeds maar weer beweren, dat als men wetenschap serieus neemt, men niet in God kan geloven, en dat als men in God gelooft, men de wetenschap niet serieus kan nemen? Plantinga s betoog is dat er tussen beide geen diep conflict bestaat. Hij doet dat, zoals filosofen dat gewoon zijn, door op kritische wijze in te gaan op filosofen en wetenschappers die beweren dat er juist wel een diep conflict tussen beide is. Aan het einde van dit boek neemt het betoog een zeer interessante wending. Plantinga beargumenteert dan dat er juist een diep conflict 9

8 bestaat tussen wat hij noemt naturalisme en wetenschap. Naturalisme zegt dat er geen God is, noch dingen die op God lijken. In een complex betoog laat Plantinga zien dat een naturalist de wetenschap moet verwerpen, en dat wie de wetenschap serieus wil nemen, het naturalisme moet opgeven. Op dit argument, door Plantinga het evolutionaire argument tegen naturalisme genoemd, is heel veel reactie gekomen. Een aantal reacties is te vinden in James Beilby (red.), Naturalism Defeated? (2002). Het echte conflict is een unieke bijdrage aan een discussie waarvan weinigen het belang zullen ontkennen. Velen die zich over dit onderwerp uitspreken, gaan zich helaas te buiten aan ergerlijke retoriek en ventileren simplistische ideeën over wetenschap of over geloof in God, of (meestal) over beide. Zo ontstaat een potsierlijke situatie, waarin het moeilijk is iets te leren of dieper inzicht in de reële vraagstukken te krijgen. Ik sluit daarom af met het benoemen van een aantal kenmerken van dit boek die het, gelet op de tendens in de populaire literatuur hierover, tot een waardevol en waardig boek maken. Ten eerste: het is glashelder. Ten tweede: het is argumentatief en analytisch ijzersterk. Ten derde: het is uitstekend gedocumenteerd. Het handelt niet in het algemeen over de verhouding van geloof en wetenschap maar gaat concreet in op auteurs als Dawkins en Dennett, die hebben betoogd dat hier een conflict bestaat. Ten vierde: het is geschreven met humor en gratie. Ten vijfde: het is niet alleen defensief (wat trouwens in de filosofie helemaal niet als een slechte eigenschap wordt gezien) maar ook offensief. Ten slotte: het is geschreven vanuit een aantrekkelijke en expliciet christelijke geloofsovertuiging. Dit boek is een must voor wie nuance, scherpte en diepte zoekt. En wie het hier zoekt, zal het vinden, is mijn voorspelling. Prof. dr. René van Woudenberg Departement Wijsbegeerte Abraham Kuyper Centrum voor Wetenschap en de Grote Vragen Vrije Universiteit Amsterdam 10

9 Woord vooraf Met dit boek beweer ik in grote lijnen het volgende: er is oppervlakkig conflict maar diepe harmonie tussen wetenschap en theïstische religie; en er is oppervlakkige harmonie maar diep conflict tussen wetenschap en naturalisme. Een hoofdgedachte van de grote monotheïstische religies christendom, jodendom, islam is dat God bestaat: een persoonlijk handelend wezen dat de wereld geschapen heeft en dat almachtig, alwetend en volkomen goed is. Naturalisme vat ik op als de gedachte dat God, of zoiets als God, niet bestaat. Naturalisme gaat verder dan atheïsme. Je kunt een atheïst zijn zonder helemaal op te klimmen (of af te dalen?) tot het niveau van naturalisme; maar een naturalist kun je niet zijn zonder atheïst te zijn. Naturalisme kun je een wereldbeschouwing noemen, een alomvattende manier van kijken naar onszelf en onze wereld. Het is niet zonder meer een religie. Religie is een vaag begrip, en naturalisme valt onder de vage toepassingsmogelijkheden ervan. Toch speelt naturalisme vaak eenzelfde rol als religie, met name de rol van antwoordgever op de grote vragen van mensen: Bestaat er zoiets als God? Hoe moeten we leven? Kunnen we een leven na de dood verwachten? Wat is onze plaats in het heelal? Hoe ligt het verband tussen ons en andere wezens? Naturalisme geeft antwoord: er bestaat geen God, en de verwachting van een leven na de dood slaat nergens op. En als het over onze plaats in het grote geheel gaat: wij mensen zijn niet meer dan de zoveelste diersoort met een specifieke manier om aan de kost te komen. Naturalisme is niet zonder meer een religie, maar speelt vaak wel eenzelfde rol als religie. We kunnen daarom met recht spreken van een quasi-religie. Als mijn stelling klopt als er diepe harmonie tussen wetenschap en christelijk of theïstisch geloof is, maar diep conflict tussen wetenschap en naturalisme dan is er dus wel degelijk een conflict tussen wetenschap en religie (of tussen wetenschap en quasi-religie). Het conflict speelt echter niet tussen wetenschap en theïstische religie, maar tussen wetenschap en naturalisme. Veel mensen weerspreken mijn stelling dat er geen ernstig conflict tussen religie en wetenschap is. Er schijnen zelfs veel mensen te zijn die denken dat naturalisme of atheïsme onderdeel is van een wetenschappelijk wereldbeeld. Zo heb je de nieuwe atheïsten Richard Dawkins, Daniel Dennett, Christopher Hitchens en Sam Harris de Vier Ruiters, 11

10 niet van de Apocalyps, maar van het atheïsme. Hun oogmerk is de vloer aan te vegen met religie. Hun aanklachten en tegenwerpingen zijn legio. Ten eerste wordt het grootste deel van het kwaad in de wereld door hen aan religie toegeschreven. Ze wijzen op de Kruistochten, heksenvervolging, godsdienstoorlogen, onverdraagzaamheid, op het terrorisme in onze tijd, en op nog veel meer. Natuurlijk hebben alle religies veel te berouwen. Niettemin, het is al vaak opgemerkt: de hoeveelheid lijden, dood en ravage ten gevolge van religieuze praktijken en overtuigingen verbleekt volkomen bij wat de atheïstische en seculiere ideologieën hebben opgeleverd in één eeuw, de twintigste. De Vier Ruiters beweren ook dat religieus geloof onredelijk en irrationeel zou zijn, even dwaas als dat je in het spaghettimonster of in Superman zou geloven. Ze roepen dit van de daken, op schrille toon. Ze menen hun tegenstanders niet via redelijke argumentatie en discussie te moeten vloeren, maar via spot en onverholen minachting (zie hoofdstuk 2, noot 24). Waarom ze deze benadering kiezen is niet goed duidelijk. Eén mogelijkheid is natuurlijk dat hun atheïsme de voortzetting met andere middelen is van een soort puberale opstandigheid. Een andere mogelijkheid (die met de eerste kan samengaan) is dat ze geen goede redenen of argumenten voor hun ideeën hebben en daarom op de toer van schoolkinderen gaan. Als het om intellectuele competentie gaat, blijven de nieuwe atheïsten ongetwijfeld achter bij de oude denk aan Bertrand Russell en John Mackie. Ze blijven ook achter bij veel andere atheïsten, die wel van onze tijd zijn maar minder luidruchtig zoals Thomas Nagel, Herman Philipse, William Rowe en Michael Tooley. Misschien mogen we hopen dat de nieuwe atheïsten slechts een tijdelijke verstoring vormen van het serieuze debat over deze hoogst belangrijke zaken. Hoe dit alles ook zij, nieuwe en oude atheïsten verklaren eenparig dat er een diep en onverzoenlijk conflict bestaat tussen theïstische religie bijvoorbeeld het christelijk geloof en wetenschap. (En ze krijgen hierin bijval van sommige mensen die aan het andere uiteinde staan: christenen die denken dat rede en moderne wetenschap de vijand van het christelijk geloof zijn.) Als dit waar was, dan zou het belangrijk en bedroevend zijn. Ongetwijfeld is de moderne wetenschap het meest frappante en indrukwekkende intellectuele fenomeen van de afgelopen 500 jaar. Denk aan de ontwikkeling van de natuurkunde van Newton tot heden: de intellectuele kracht en virtuositeit van deze traditie is verbijsterend. Een groot aantal buitengewoon begaafde mensen maakt er deel van uit, maar ook een leger van minder fonkelende lichten, allen bezig met een almaar groeiende verzameling overlappende vraagstukken, op een wijze waarbij de latere antwoorden 12

11 vaak uitgaan van en voortbouwen op eerdere antwoorden. Wat vooral zo frappant is aan de moderne wetenschap (althans voor een filosoof) is dat het op die manier een coöperatieve onderneming is. (Natuurlijk is het vaak ook uitermate competitief.) Wetenschappers werken niet alleen samen; ze bouwen vaak voort op elkaars resultaten. Het is niet verbazingwekkend dat deze intellectuele glans en glorie ook een paar onbedoelde en minder gelukkige neveneffecten heeft gehad. Sommige mensen doen alsof wetenschap een soort onfeilbaar orakel zou zijn, zoals een goddelijke openbaring of zo niet onfeilbaar (want ze verandert geregeld van mening), dan toch de laatste beroepsinstantie als er een overtuiging moet worden geformuleerd. Maar dat kan niet waar zijn. Ten eerste zegt de wetenschap niets over een aantal terreinen waar de meeste behoefte aan verlichting is, zoals religie, politiek en moraal. Veel mensen verwachten van de wetenschap advies over zaken waar de wetenschap niet over gaat, waarin wetenschappers geen speciale deskundigheid hebben. Ze zien wetenschappers blijkbaar als de nieuwe priesterkaste. Het ligt voor de hand dat de wetenschappers zelf zo n tendens gewoonlijk niet tegenwerken. Een wetenschapper die zich meer gezag aanmeet dan hem toekomt is intussen niet beter dan andere mensen die zich meer gezag aanmeten dan hun toekomt. Ten tweede spreekt de wetenschap zichzelf tegen, zowel door de tijd heen als in een gegeven tijd. Twee van de belangrijkste en overkoepelende wetenschappelijke theorieën in onze tijd zijn de algemene relativiteitstheorie en de kwantummechanica. Beide theorieën zijn overvloedig bevestigd en zeer indrukwekkend; helaas echter kunnen ze niet beide juist zijn. Toch blijft de moderne wetenschap een hoogst indrukwekkende zaak. Als er tussen religie en de hedendaagse wetenschap ernstige conflicten waren, dan zou dat van grote betekenis zijn. Het zou minstens op het eerste gezicht twijfel moeten wekken aan de religieuze opvattingen die niet verenigbaar zijn met de huidige wetenschap. In feite is er echter, zoals ik betogen zal, geen sprake van zo n conflict tussen christelijk geloof en wetenschap terwijl er wel een conflict is tussen naturalisme en wetenschap. Mijn betoog is als volgt opgebouwd. In deel I, Vermeend conflict, noem ik een paar terreinen waarop wetenschap en christelijk (en theïstisch) geloof worden geacht met elkaar te botsen. Ten eerste hebben we hier de evolutie; ten tweede de bewering dat er volgens theïstische religies wonderen of andere vormen van speciaal goddelijk ingrijpen plaatsvinden en dat dit tegen de wetenschap indruist. Ik leg uit waarom deze schijn van conflict inderdaad maar schijn is. Er is geen echt conflict tussen theïstisch geloof en de wetenschappelijke evolutietheorie. Wel is er conflict tussen theïstisch geloof 13

12 en een filosofisch commentaar of verlengstuk bij de wetenschappelijke evolutietheorie: de bewering dat de evolutie ongericht is, niet geleid of georganiseerd door God (of door wie dan ook). Vervolgens laat ik zien dat er geen conflict is tussen wetenschap en het idee dat er wonderen gebeuren en gebeurd zijn zoals wonderbaarlijke genezingen, en het voornaamste wonder van het christelijk geloof: de opstanding van Jezus uit de dood. Waar ik vooral op inga is het feit dat speciaal goddelijk handelen, met inbegrip van wonderen, niet onverenigbaar is met de diverse behoudswetten (zoals de wet van behoud van energie), aangezien zo n wet een causaal gesloten systeem betreft gesloten voor causale invloed van buiten. Een systeem waarin een wonder van Godswege plaatsvindt zou echter niet causaal gesloten zijn: dus hebben die wetten geen betrekking op zo n systeem. In deel II, Oppervlakkig conflict, noem ik een aantal terreinen waar wel conflict is tussen wetenschap en christelijk geloof. Bepaalde theorieën uit de evolutionaire psychologie, bijvoorbeeld, en bepaalde theorieën uit de Bijbelwetenschap (ik noem het de historisch-kritische methode ) zijn niet verenigbaar met christelijk geloof. Het gaat hier, anders dan in deel I, om echte conflicten. Maar deze conflicten, hoewel echt, zijn van oppervlakkige aard: ze leiden namelijk niet zo vlug een ondermijning van christelijk of theïstisch geloof. Ik zal betogen dat dit komt doordat de wetenschappelijke bewijsbasis, beperkt als die is door het methodologisch naturalisme, slechts een deel van de christelijke bewijsbasis is. Bepaalde christelijke overtuigingen mogen onwaarschijnlijk zijn vanuit die partiële bewijsbasis, hieruit volgt niet dat ze ook onwaarschijnlijk zijn vanuit de complete bewijsbasis voor een christen. In dat geval werkt zo n theorie niet als ondermijner (althans niet automatisch) voor de christelijke overtuigingen waarmee ze in conflict is. Het conflict is dan met recht als oppervlakkig te beschouwen. Tot zo ver hebben we dus gezien dat er oppervlakkig conflict is tussen christelijk geloof en wetenschap. Er is echter ook harmonie, zoals ik in deel III betoog. De hoofdstukken 7 en 8 gaan over argumenten voor theïsme op grond van fine-tuning, die een niet te verwaarlozen aanwijzing blijken te geven voor theïstisch geloof. En in hoofdstuk 9, Diepe harmonie, noem ik verschillende manieren waarop christelijk en theïstisch denken een voortreffelijk onderkomen biedt aan de wetenschap. De hoofdgedachte is telkens dezelfde: volgens het christelijk geloof heeft God ons naar zijn beeld geschapen, wat onder meer inhoudt dat wij, net als God zelf, in staat zijn tot kennis van onszelf en onze wereld. Hij heeft daarom ons en onze wereld op een zodanige manier geschapen dat er aansluiting is tussen onze cognitieve vermo- 14

13 gens en de wereld. Er is, op zijn middeleeuws gezegd, een adaequatio intellectus ad rem (adequaatheid van het verstand voor de werkelijkheid). In deel IV, Diep conflict, leg ik uit waarom dit uitdrukkelijk niet geldt voor wetenschap en naturalisme. Er is hier oppervlakkige harmonie, al is het maar doordat er zo veel denkers van naam zijn die zich in naturalisme hullen zoals een politicus in de vlag, en die beweren dat de wetenschap een dragende zuil is in de tempel van het naturalisme. Maar een dergelijke harmonie is in het beste geval oppervlakkig, of om precies te zijn: misschien niet zozeer oppervlakkig als wel vermeend. Een diep en ernstig conflict is er intussen wel tussen naturalisme en wetenschap. Ervan uitgaande dat naturalisme onder meer materialisme ten aanzien van mensen inhoudt, betoog ik hier dat het onwaarschijnlijk is, gegeven naturalisme en evolutie, dat onze kenvermogens betrouwbaar zouden zijn. Het is onwaarschijnlijk dat deze vermogens overwegend juiste denkbeelden zouden opleveren en niet overwegend onjuiste. Een naturalist die de huidige evolutietheorie accepteert, krijgt daarmee een ondermijner voor de stelling dat onze kenvermogens betrouwbaar zijn. En heb je een ondermijner voor de stelling dat je kenvermogens betrouwbaar zijn, dan heb je een ondermijner voor iedere overtuiging waarvan je aanneemt dat ze door die kenvermogens is voortgebracht. Maar uiteraard zijn al je overtuigingen daardoor voortgebracht waaronder vanzelfsprekend ook de overtuiging dat het naturalisme en de evolutietheorie waar zijn. Deze overtuiging de conjunctie van naturalisme en evolutie is daarom redelijkerwijs niet aanvaardbaar. Daarom is er een ernstig conflict tussen naturalisme en evolutie. Men kan niet redelijkerwijs zowel het een als het ander aanvaarden. En daarom is er, zoals ik hierboven al zei, inderdaad een conflict tussen wetenschap en religie (of misschien quasi-religie), maar het is een conflict tussen wetenschap en naturalisme, niet tussen wetenschap en theïstisch geloof. Dit boek is niet alleen voor filosofische specialisten. Ik hoop dat het ook voor studenten met wat filosofische bijvakken begrijpelijk en interessant is, en eigenlijk voor iedereen met belangstelling voor het onderwerp. Het boek is ontstaan als een serie Gifford Lectures onder de titel Science and Religion: Conflict or Concord?, in 2005 gehouden aan de universiteit van St. Andrews. Ik ben het comité zeer dankbaar voor de uitnodiging en de gelegenheid om deze ideeën uit te werken. Ook het St. Mary s College ben ik dankbaar voor de enorme gastvrijheid; in het bijzonder moet ik hier Alan Torrance noemen en wijlen zijn vrouw Jane, die mij en mijn vrouw een waarlijk bijzonder vriendelijk onthaal gaven. 15

14 Nog veel andere mensen ben ik dank verschuldigd voor wijze raad en waardevol commentaar: bijvoorbeeld Mike Bergmann, Robin Collins, Oliver Crisp, Anders Kraal, Trenton Merricks, Brad Monton, Ric Otte, Del Ratzsch, Mike Rea, Elliott Sober, Roger White, René van Woudenberg en Xiangdong Xu. Dank komt eveneens toe aan een roulerend cohort van studenten die stukken van het manuscript hebben gelezen, besproken en becommentarieerd; ik noem Andrew Bailey, Brian Boeninger, Kenny Boyce, Isaac Choi, Marcin Iwanicki, Matthew Lee, Dolores Morris, Timothy Pawl, Anne Peterson, Brian Pitts, Chris Porter, Ksenija Puskaric, Bradley Rettler, Josh Rasmussen, Aaron Segal, Amy Seymour en Luke van Horn (met excuus aan iedereen die ik per ongeluk overgeslagen heb). Speciale dank verdienen Nathan Ballantyne, Kelly Clark, Tom Crisp en Dan Howard-Snyder, die allen zo welwillend waren het gehele manuscript te lezen en van commentaar te voorzien; dat van Dan Howard-Snyder vormde bijna een boek op zichzelf. Ik ben mij er volkomen van bewust dat ik er met zoveel illustere helpers iets beters van had moeten maken. De eminente Britse filosoof C. D. Broad schreef in 1939 dat discussies over de verhouding tussen godsdienst en wetenschap iets van de afstotelijkheid had gekregen van een half afgekoelde schapenbout in half gestolde jus. 1 In onze dagen zijn sommige exercities op dit terrein, bijvoorbeeld die van de genoemde Vier Ruiters, eerder overgaar en aangebrand dan half afgekoeld en half gestold. Ik hoop dat mijn bijdrage meer bezonnen is en naar meer smaakt. Noot 1 Philosophy (1939), p Geciteerd in The Cambridge Companion to Religion and Science, ed. Peter Harrison (Cambridge U.P. 2010), p