Als politieke soldaten treden wij Moskousch horden tegemoet

Transcriptie

1 Als politieke soldaten treden wij Moskousch horden tegemoet Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS Mr. E. van Roekel Masterscriptie Geschiedenis, Holocaust- en Genocidestudies Begeleider: Dr. A.C.L. Zwaan

2 Ik zweer bij God dezen heiligen eed: Dat ik in den strijd tegen het Bolsjewisme den opperbevelhebber der Duitsche weermacht, Adolf Hitler, onvoorwaardelijk zal gehoorzamen en als dapper soldaat bereid zal zijn, te allen tijden voor dezen eed mijn leven in te zetten. Eed van de Nederlandse vrijwilligers bij intreden in de Waffen-SS 1

3 Inhoudsopgave Voorwoord 4 Afkortingen 5 Hoofdstuk I Inleiding 6 1. Onderzoeksvraag 6 2. Bronnenonderzoek 7 3. Wetenschappelijk belang Maatschappelijk belang 11 Hoofdstuk II Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS Aantal Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS De Waffen-SS Divisie Wiking Het Vrijwilligerslegioen Nederland De Landstorm Nederland Sociaal profiel Motivatie om toe te treden tot de Waffen-SS Verhouding NSB en Waffen-SS Verhouding Nederlanders en Duitsers in de Waffen-SS 39 Hoofdstuk III De Waffen-SS Divisie Wiking aan het Oostfront Gevechtsinzet Betrokkenheid bij de genocide op de Joden Motiveringen Radicalisering 54 2

4 Hoofdstuk IV Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS na de capitulatie Interneringskampen Veranderde houding? 60 Hoofdstuk V Conclusie 63 Dankwoord 68 Bronvermelding 69 3

5 Voorwoord Tijdens de Tweede Wereldoorlog had Hitler zijn legers plunderend over een continent en zelfs daarbuiten laten marcheren. Over het hele strijdperk heen verspreid was er één groep soldaten die overal bekend was. In hun korte maar opmerkelijke bestaan, werden ze vermaard om hun fanatisme en niet aflatende vakkundige strijdwijze. Niet alleen hun moed stond echter buiten kijf maar ook de angst en de afschuw die zij wekten, uiteindelijk zelfs onder hun eigen volk en bij de gewone soldaten naast wie zij vochten. Bij veel Duitse zeges speelden zij een opmerkelijke rol die niet in verhouding stond tot hun sterkte. Tijdens de lange periode van verval en terugtrekkingen bleef hun discipline intact en hun bezielende vechtlust onverzwakt, bijna tot het einde toe. Uiteindelijk waren zij medeverantwoordelijk voor de ergste misdaden van het nazi-regime. Al hun onverschrokkenheid ten spijt is hun reputatie voor altijd in schande gehuld. Zij waren de Waffen-SS. Deze macabere elite-eenheid heeft mij als zodanig altijd zeer geïnteresseerd. Er waren ook Nederlanders die hierin vrijwillig dienden. Na de oorlog zijn deze mannen verguisd, aangemerkt als landverraders en werden zij paria s in eigen land. Deze ontwikkelingen zijn begrijpelijk gezien de ontberingen die Nederland had moeten doorstaan onder het juk van de Duitse bezetter. Degenen die zich hiervoor hadden ingezet, moesten dit uiteindelijk met schande bekopen. Juist hierdoor hebben de Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS mij geïntrigeerd. Dit bracht mij er dan ook toe onderzoek te doen naar de achtergronden en beweegredenen van deze personen, alsmede de situaties waarin zij verkeerden. 4

6 Lijst van afkortingen BS HJ KMA NIOD NJS NSB NSKK SA SS WA Binnenlandse Strijdkrachten Hitlerjugend Koninklijke Militaire Academie Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie Nationale Jeugdstorm Nationaal-Socialistische Beweging Nationalsozialistische Kraftfahrerkorps Sturmabteilung Schutzstaffeln Weerafdeling 5

7 Hoofdstuk I Inleiding 1. Onderzoeksvraag Met deze scriptie zal ik trachten een beeld te schetsen van Nederlanders die vrijwillig besloten hun diensten beschikbaar te stellen aan het Duitse regime ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Het gaat dan in het bijzonder om Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS, maar ook personen in verwante dan wel gerelateerde organisaties zullen hierbij terzijde worden betrokken. In het NIOD bevinden zich acht dagboeken van personen die dienden in de Waffen-SS, de Nederlandse Allgemeine-SS en de WA. Deze dagboeken heb ik uitvoerig onderzocht en staan centraal in de scriptie. De bevindingen zullen worden gerelateerd aan de relevante literatuur die bestaat over de Waffen-SS in het algemeen en meer specifiek over Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS, om zo te komen tot een antwoord op de overkoepelende hoofdvraag van dit onderzoek: Hoe en waarom zijn Nederlandse mannen ertoe gekomen vrijwillig toe te treden tot de Waffen-SS, en welke gevolgen heeft dit voor hen gehad? Om tot een antwoord op deze vraag te komen, zullen verschillende deelonderwerpen worden uitgewerkt die relevant zijn in het licht van mijn bevindingen uit de dagboeken. In hoofdstuk 2 zal ik na een benadering van het totaal aantal Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS gedurende de Tweede Wereldoorlog, beginnen met een algemene beschrijving van de verschillende onderdelen van de Waffen-SS waarin Nederlanders dienden. Zo zal een beeld worden geschetst van de Waffen-SS Divisie Wiking, het Vrijwilligerslegioen Nederland en de Landstorm Nederland, zodat latere bevindingen in deze context kunnen worden geplaatst. Vervolgens zal ik een sociaal profiel schetsen van de Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS, waarna ook zal worden gekeken naar de motivatie om toe te treden. De verhouding tussen de NSB en de Waffen-SS zal ook aan bod komen aangezien dit een belangrijk punt was bij de werving van vrijwilligers voor de Waffen-SS. Uiteindelijk zal een beeld worden geschetst betreffende de verhoudingen binnen de Waffen-SS, en dan meer specifiek over de verhouding tussen Nederlanders en Duitsers. Met name de plaats van de Nederlanders in de nazi volkenhiërarchie en hoe hiermee werd omgegaan door Duitsers, zal hier centraal staan. In hoofdstuk 3 zal meer concreet worden ingegaan op de gevolgen die dienstneming in de Waffen-SS had voor de Nederlandse vrijwilligers. Ik richt mij hier op Nederlanders in de 6

8 Waffen-SS Divisie Wiking omdat de onderzochte dagboeken voor het grootste gedeelte bestaan uit beschrijvingen van personen in deze Divisie. Ten eerste zal worden weergegeven welke weg Wiking heeft afgelegd op het slagveld. Er zal een hierbij een beknopt beeld worden geschetst van de gevechtshandelingen die plaatsvonden. Vervolgens zal in een belangrijk onderdeel van deze scriptie, worden beschreven in hoeverre uit de dagboeken blijkt dat Nederlandse vrijwilligers in Wiking betrokken zijn geraakt bij de genocide op de Joden aan het Oostfront. Op basis hiervan kan vervolgens een daderprofiel worden geschetst waaruit de motiveringen van de daders blijken. Dit betreft een analyse van het soort daders waar het in dit geval om gaat. Uit de literatuur blijkt namelijk dat verschillende typen daders bestaan. Hieruit voortvloeiend kan ook worden geanalyseerd in hoeverre bij deze specifieke daders sprake is geweest van radicalisering. Werden zij radicaler naarmate de oorlog vorderde en zij steeds meer ervaringen opdeden aan het front? In hoofdstuk 4 staat de positie van Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS na de capitulatie van Duitsland centraal. Hoe kwamen zij uiteindelijk in interneringskampen terecht, hoe was de situatie daar en hoe werd deze door de dagboekschrijvers beleefd? Hier zal ook aandacht worden besteed aan de houding van andere Nederlanders tegenover de Waffen- SS ers. Uiteindelijk zal worden bekeken of door deze ontwikkelingen een veranderde houding kan worden waargenomen wat betreft de idealen waar de vrijwilligers voor vochten. Het geheel zal worden afgesloten met een conclusie waarin een antwoord op de hoofdvraag zal worden geformuleerd. 2. Bronnenonderzoek Voor deze scriptie heb ik dus acht dagboeken onderzocht. Deze dagboeken variëren in omvang van 25 tot 1500 pagina s. De aanduiding pagina moet hierbij niet zeer strikt worden genomen; de dagboeken bestaan namelijk uit kleine handgeschreven notitieboekjes, maar bijvoorbeeld ook uit getypte A4 en volgeschreven A3 schriften. Bij elkaar waren de dagboeken derhalve zeer omvangrijk en het heeft mij dan ook zeer veel tijd gekost deze volledig door te nemen. Ook de aard van de bronnen moet daarbij in ogenschouw worden genomen. Op één dagboek na bestonden zij namelijk allemaal uit handgeschreven teksten. De leesbaarheid hiervan varieerde sterk. Het ontcijferen van deze dagboeken was daarmee niet eenvoudig, heeft veel tijd gekost en ook enige frustratie opgewekt. Naast het feit dat niet iedere persoon 7

9 even duidelijk schrijft, zal het waarschijnlijk ook zo geweest zijn dat delen van de dagboeken zijn opgeschreven in militaire stellingen aan het Oostfront, wat de leesbaarheid van de tekst ook niet ten goede is gekomen. Als de lezer echter eenmaal gewend is geraakt aan een handschrift wordt het makkelijker dit te lezen; uiteindelijk is het daarom ook gelukt de dagboeken tot volle tevredenheid door de nemen. Ik zal hier een korte beschrijving geven van de dagboeken die centraal staan in dit onderzoek. Hierbij zullen ook de tijdsperioden die de afzonderlijke dagboeken beslaan, worden weergegeven. Aan de schrijvers van de dagboeken heb ik pseudoniemen verschaft. Dit in het kader van de niet-openbaarheid van de bronnen en de daaraan verbonden aansprakelijkheid voor de auteur van deze scriptie. Wessels, 3 april september 1941, 34 pagina s. 1 Wessels is vrijwilliger in de Waffen-SS Divisie Wiking ; Standarte Westland. Hij beschrijft voornamelijk zijn ervaringen aan het Oostfront, alsmede zijn visie op de politieke situatie van Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS. Luiken, 26 juli 1940 en later, 36 pagina s. 2 Luiken is lid van de Nederlandse SS en bevindt zich gedurende de gehele oorlog vrijwel alleen in Amsterdam en in Hilversum en omgeving. De Nederlandse SS moet overigens niet worden verward met de Waffen-SS. De Nederlandse SS was niet direct militair ingesteld en was eerder bedoeld als variant op de Duitse Allgemeine SS. Zij had daarmee voornamelijk een politieke functie. 3 De Nederlandse SS is met name door de grote vraag naar vrijwilligers voor het Oostfront, nooit echt groot geworden. 4 De Nederlandse SS zal in dit onderzoek verder buiten beschouwing blijven. Dit specifieke dagboek is echter interessant omdat hierin ook wordt beschreven hoe een lid van deze groep staat tegenover de Waffen-SS. Bekker, 22 september oktober 1941, 25 pagina s. 5 Bekker beschrijft zijn ervaringen bij de militaire opleiding in een WA-regiment bestemd voor het Oostfront. Deze opleiding viel samen met die van Nederlanders in het Vrijwilligerslegioen Nederland, en het regiment 1 NIOD. Toegangsnummer 244. Archieftitel: Dagboeken en Egodocumenten. Nr. 1073, M.J. W. 2 NIOD. Toegangsnummer 244. Archieftitel: Dagboeken en Egodocumenten. Nr. 1096, A.J. L. 3 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog VI, juli '42 - mei '43, eerste helft, Den Haag 1975, p. 407 en P. Pierik, Van Leningrad tot Berlijn: Nederlandse vrijwilligers in dienst van de Duitse Waffen-SS Geschiedenis van het legioen, de brigade en de divisie 'Nederland' in politieke en militaire context, Nieuwegein 1995, p NIOD. Toegangsnummer 244. Archieftitel: Dagboeken en Egodocumenten. Nr. 1099, C.H. van den B. 8

10 werd hierin in feite gewoon opgenomen. De WA was de knokploeg van de NSB, naar het voorbeeld van de Duitse SA. Dit dagboek is met name relevant in het kader van de verhouding tussen de NSB en de Waffen-SS; in dit geval vanuit het oogpunt van een NSB er. Stolk, 1 augustus augustus 1943, 72 pagina s. 6 Stolk neemt vanuit de WA, in eerste instantie dienst in het Vrijwilligerslegioen Nederland. Als zodanig volgt hij een officiersopleiding in Bad Tölz. Uiteindelijk komt hij als officier terecht in Wiking. Stolk beschrijft zijn visie op de politieke verhoudingen in de NSB met betrekking tot de Waffen-SS, alsmede zijn ervaringen aan het Oostfront. Fredriks, juni 1941 augustus 1942, 120 pagina s. 7 Fredriks is vrijwilliger in Wiking en beschrijft zijn ervaringen aan het Oostfront. Wiersma, 9 november juli 1944, 182 pagina s. 8 Wiersma gaat vlak na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog vrijwillig arbeid verrichten in Duitsland. Hij richt hier met Nederlandse sympathisanten een onderafdeling van de NSB op. Uiteindelijk neemt hij dienst in Wiking en beschrijft hij zijn ervaringen aan het Oostfront. Pieters, januari 1945 september 1946, 24 pagina s. 9 Pieters neemt laat in de oorlog dienst in de Landstorm Nederland. Hij wordt gestationeerd in Nederland en voert afweergevechten tegen voornamelijk de Canadezen, langs de Rijn. Uiteindelijk komt hij terecht in een interneringskamp en beschrijft zijn ervaringen aldaar. Kok, , 1500 pagina s. 10 In dit uitgebreide relaas beschrijft Kok zijn ervaringen van 1936 tot Het grootste gedeelte handelt echter over de gebeurtenissen ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de Duitse bezetting van Nederland is hij eerst werkzaam als verpleger in een krankzinnigengesticht in Den Dolder. Later besluit hij vrijwillig te gaan werken in Berlijn. Vervolgens neemt hij als Rode Kruis soldaat dienst in het Vrijwilligerslegioen Nederland, en is hij betrokken bij gevechten aan de noordzijde van het Oostfront. Uiteindelijk komt ook hij terecht in verschillende interneringskampen. 6 NIOD. Toegangsnummer 244. Archieftitel: Dagboeken en Egodocumenten. Nr. 1167, S. 7 NIOD. Toegangsnummer 244. Archieftitel: Dagboeken en Egodocumenten. Nr. 1251, F. F. 8 NIOD. Toegangsnummer 244. Archieftitel: Dagboeken en Egodocumenten. Nr. 1254, P. W. 9 NIOD. Toegangsnummer 244. Archieftitel: Dagboeken en Egodocumenten. Nr. 1347, A.P. P. 10 NIOD. Toegangsnummer 244. Archieftitel: Dagboeken en Egodocumenten. Nr. 1456, H. K. 9

11 De bevindingen uit de dagboeken zullen in hun context worden geplaatst door het gebruik van literatuur betreffende het onderwerp. De bestaande literatuur over de Waffen-SS in het algemeen heeft een enorme omvang. Het is daarom onmogelijk deze werken alle te gebruiken in deze scriptie. Mijn literatuuronderzoek heeft zich daarom voornamelijk toegespitst op Nederlandse en Belgische literatuur die meer specifiek gericht is op Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS. Desalniettemin zal waar relevant, ook gebruik worden gemaakt van andere internationale, meer algemene literatuur betreffende de Waffen- SS. 3. Wetenschappelijk belang In de jaren na de Tweede Wereldoorlog overheerste het denken in goed en fout. De Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS werden door hun actieve inzet voor de Duitsers gezien als landverraders. In het grote werk Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog van De Jong komt dit beeld sterk naar voren wanneer hij in delen 5 en 6 een beeld schetst van Nederlanders in de Waffen-SS. 11 Deze boeken dateren van 1974 en Het is daarom des te opmerkelijker dat al in 1967 een werk verscheen van Armando en Sleutelaar dat een meer genuanceerd beeld geeft van de vrijwilligers. 12 Bij verschijning veroorzaakte De SS ers echter een storm van verontwaardiging. Velen vonden het boek, waarin acht voormalige SS ers vrijuit het woord voeren, verschrikkelijk of zelfs fascistisch. Men vond het een gevaar voor de volksgezondheid en een aanzet tot antisemitisch geweld. Voor anderen was het een ontluisterend portret van onmensen. Hieruit spreekt wederom het denken in goed en fout dat in die periode overheerste. Eerder had geen geschiedschrijver het nodig geacht een SS er op te roepen als historische getuige; omdat dat met dit werk wel gebeurde, kan worden gesproken van een opzienbarend boek, en vooral een pionierswerk. In 1976 verscheen met de studie van In t Veld een werk dat, in tegenstelling tot De Jong, een meer objectief beeld geeft van Nederlanders in de Waffen-SS. 13 Dit is een zeer uitgebreid werk dat nagenoeg het hele onderwerp beschrijft. Uiteindelijk kwam in 1995 met 11 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog V, maart '41 - juli '42, eerste helft, Den Haag 1974 en L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog VI, juli '42 - mei '43, eerste helft, Den Haag Armando en H. Sleutelaar, De SS'ers. Nederlandse vrijwilligers in de Tweede Wereldoorlog, Epe N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Den Haag

12 het boek van Pierik, een werk uit dat zich vooral richtte op de militaire prestaties van Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS. 14 Het denken in goed en fout werd enigszins vervangen door een meer genuanceerde benadering met het boek Grijs verleden van Van der Heijden uit Hij stelt hierin dat het grootste gedeelte van de Nederlanders niet was in te delen in de categorieën goed en fout of zwart en wit, maar dat het voornamelijk ging om personen binnen een grijs gebied; niet direct goed, maar ook niet per definitie fout. Op dit moment is dit ook de visie die het huidige debat domineert. Dit komt tevens naar voren in de reacties op het boek Wiking van Kistemaker, die hierin zijn ervaringen als Waffen-SS Oostfrontsoldaat als een verslag uiteenzet. 16 Zo werd bijvoorbeeld gesproken van een fascinerend en schokkend verslag over een jonge Nederlander in de maalstroom van de oorlog. Op dit moment worden de verklaringen van Waffen-SS ers meestal gezien als interessant en historisch waardevol, in tegenstelling tot schokkend en een aanzet tot geweld. De gehanteerde benadering van het onderwerp is derhalve door de jaren heen sterk veranderd. Met dit onderzoek wil ik een bescheiden bijdrage leveren aan deze ontwikkeling. Het creëren van een meer genuanceerd, minder bevooroordeeld beeld van Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS staat derhalve voorop. Een wetenschappelijk belang van dit onderzoek is gelegen in de door mij onderzochte dagboeken. Deze zijn niet eerder zo grondig onderzocht en vormen nu voor het eerst de basis van een onderzoek. Deze bronnen zouden derhalve kunnen leiden tot nieuwe inzichten. Daarbij behandelt deze scriptie ook de betrokkenheid van Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS Divisie Wiking bij de genocide op de Joden aan het Oostfront. De behandeling van dit specifieke onderwerp blijft in de literatuur veelal achterwege en het is daarom van groot wetenschappelijk belang dat hieromtrent meer duidelijkheid ontstaat. 4. Maatschappelijk belang De Duitse bezetting van Nederland ten tijde van de Tweede Wereldoorlog is een van de zwartste bladzijden uit de Nederlandse geschiedenis. Dit is voornamelijk gelegen in het feit 14 P. Pierik, Van Leningrad tot Berlijn: Nederlandse vrijwilligers in dienst van de Duitse Waffen-SS Geschiedenis van het legioen, de brigade en de divisie 'Nederland' in politieke en militaire context, Nieuwegein C. van der Heijden, Grijs verleden, Nederland en de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam H. Kistemaker, Wiking. Een Nederlandse SS-er aan het Oostfront, Hilversum

13 dat veel Nederlanders met de Duitsers collaboreerden en daarmee bijvoorbeeld ook het proces van Jodenvervolging vergemakkelijkten. Naast de Joden hebben ook veel anderen ontberingen moeten doorstaan, wat voor de mensen die het hebben meegemaakt heeft geleid tot een soort nationaal trauma. De Nederlanders die hun diensten beschikbaar hadden gesteld aan de Duitsers, werden hiervoor medeverantwoordelijk gehouden. Omdat er in de jaren na de oorlog zoveel emoties speelden, was er weinig ruimte voor het schetsen van een genuanceerd beeld van deze collaborateurs. Veel van deze collaborateurs vonden zelf dat het ontstane negatieve beeld niet correct was, en voelden zich deels ten onrechte verguisd door de rest van de samenleving. Ook bij de kinderen van deze collaborateurs spelen dergelijke emoties tot op de dag van vandaag een grote rol. Nu meer dan zestig jaar na het einde van de oorlog, is de Tweede Wereldoorlog als zodanig in onze samenleving nog steeds een onderwerp van discussie in alle lagen van de bevolking. Daarbij is er nog steeds een oudere groep Nederlanders bij wie de gebeurtenissen nog in het geheugen staan gegrift. Toch zijn de sentimenten enigszins bekoeld en is er nu een nieuwe generatie die meer onbevooroordeeld tegenover het onderwerp staat. Er is daardoor steeds meer ruimte voor een objectiever beeld van de gebeurtenissen ten tijde van de Tweede Wereldoorlog; dit is een ontwikkeling die zoals eerder gesteld, ook waarneembaar is in de wetenschap. Het is daarom mogelijk en wellicht ook eerlijk, dat nu een meer genuanceerd beeld ontstaat van de Nederlanders die in dienst traden van de Duitse bezetter. Ten eerste is het maatschappelijk van belang dat er hiermee ook een historisch correct beeld ontstaat van de situatie ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Ten tweede zou dit het trauma dat bij sommige collaborateurs en hun families is ontstaan na de oorlog enigszins kunnen inperken. Hiermee dienen hun daden niet te worden goedgepraat, integendeel, zij hadden zich uiteindelijk ingezet voor een misdadig regime. Het is echter wel terecht dat met meer nuance dan voorheen naar hun situatie en beweegredenen wordt gekeken. Ook voor de Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS is dit van belang en met dit onderzoek wil ik hieraan ook een bijdrage leveren. De misdaden gepleegd door deze groep zullen zeker niet buiten beschouwing blijven, maar er zal ook aandacht worden besteed aan de context. Om wat voor reden zij dan ook toetraden tot de Waffen-SS, uiteindelijk kwamen zij voornamelijk terecht aan het Oostfront in een situatie die velen niet hadden voorzien voordat zij dienst namen. Hier zijn naast misdaden, ook militaire daden verricht die getuigen van grote persoonlijk moed, waarvoor soldaten die vochten voor een ander regime bij thuiskomst zouden zijn ingehaald als helden. De militaire daden op zich, los van de omstandigheden, zouden daarom toch in enige mate moeten worden gerespecteerd. De vrijwilligers werden bij 12

14 thuiskomst echter bespuugd en gezien als landverraders. In zekere zin was dit ook terecht, zij hadden zich namelijk ingezet voor een van de meest moorddadige regimes ooit. Er zit echter ook een andere, meer genuanceerde, kant aan dit verhaal. Ook deze kant wil ik in dit onderzoek belichten, zodat Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS niet alleen worden gezien als een soort verdorven demonen, maar als mensen; mensen die keuzes maakten en in dit geval een verkeerde keuze hebben gemaakt. 13

15 Hoofdstuk II Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS 1. Aantal Nederlandse vrijwilligers in de Waffen-SS Het precieze aantal Nederlanders dat gedurende de Tweede Wereldoorlog vrijwillig dienst nam in de Waffen-SS is moeilijk in te schatten. Bewaard gebleven materiaal dat dit zou kunnen aantonen en dat exact is of zich althans zo voordoet, is zeer fragmentarisch, zodat de vraag naar het totale aantal Nederlandse vrijwilligers in Waffen-SS formaties altijd met een ruwe schatting beantwoord zal moeten worden. 17 De Duitse generaal Felix Steiner, die gedurende de strijd aan het Oostfront commandant was van verschillende eenheden waarin Nederlanders dienden, schatte het aantal Nederlanders die dienden aan het Oostfront op zo n Andere Duitse Waffen-SS generaals spraken zelfs van meer dan Nederlandse vrijwilligers. 19 Deze schattingen zijn zeer aan de ruime kant. Volgens De Jong ligt dit aantal eerder tussen de en , waarvan er tussen de 4000 en 6000 zijn gesneuveld of anderszins om het leven zijn gekomen. 20 Ook Pierik stelt dat uiteindelijk waarschijnlijk tenminste Nederlanders zijn ingezet aan het Oostfront. In zijn boek schetst hij de ontwikkeling van het totaal aantal Nederlanders in de Waffen-SS van augustus 1942 tot juni 1944 gebaseerd op documenten uit Duitse archieven. 21 Maand jaar totaal Augustus November December April Mei Juli Augustus N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Deel I, Den Haag 1976, p F. Steiner, Die Freiwilligen, Göttingen 1963, p S. van der Zee, landverraders. De SS in Nederland / Nederland in de SS, Den Haag 1967, p L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog VI, juli '42 - mei '43, eerste helft, Den Haag 1975, p P. Pierik, Van Leningrad tot Berlijn: Nederlandse vrijwilligers in dienst van de Duitse Waffen-SS Geschiedenis van het legioen, de brigade en de divisie 'Nederland' in politieke en militaire context, Nieuwegein 1995, p. 9 en

16 September Oktober November December Januari Februari Maart Mei In t Veld komt echter met de best onderzochte schatting van het aantal Nederlanders dat in de formaties van de Waffen-SS dienst heeft gedaan. Hierbij zijn ook de Nederlanders die niet aan het Oostfront dienden ( Landstormers ) inbegrepen. Na uitvoerig onderzoek komt hij tot een aantal dat ligt tussen de en , waarvan er tussen de 4000 en 6000 zijn gesneuveld, verongelukt of vermist. 22 Dit aantal van is in de verdere literatuur geaccepteerd en geldt derhalve als de meest betrouwbare schatting die op dit moment bestaat. Van de West-Europese landen was het daarmee Nederland, dat veruit het grootste contingent vrijwilligers voor de Waffen-SS leverde, hoewel dat natuurlijk ten opzichte van het aantal Duitsers in het niet viel. De militaire prestaties van de Nederlandse vrijwilligers waren zeker niet beslissend, maar toch ook niet zonder elk belang. Eenheden waarin Nederlanders actief waren, ontwikkelden zich naarmate de oorlog vorderde tot de harde kern van de Duitse landstrijdkrachten. 23 Deze eenheden zullen nu achtereenvolgens worden besproken. 2. De Waffen-SS Divisie Wiking Al vlak na de bezetting van Nederland in mei 1940 was Himmler bezig met plannen om Nederlandse vrijwilligers te rekruteren voor de Waffen-SS. In eerste instantie wilde hij uit de NSB zo weinig mogelijk vrijwilligers aantrekken. Dat zou de Nederlandse nazi-partij, die aanvankelijk geen vijandschap van de SS ondervond, ja, zelfs haar gunst genoot, te veel verzwakken (deze overweging veranderde overigens al snel). Werving onder Nederlandse 22 N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Deel I, Den Haag 1976, p N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Deel I, Den Haag 1976, p

17 arbeiders in Duitsland zou teveel tijd kosten en teveel lijken op ronselen (Ook deze overweging zou later herzien worden). 24 Op 26 mei 1940 werd de SS-Standarte Westland opgericht, waarin Nederlandse vrijwilligers dienst zouden moeten nemen. Een Standarte ofwel regiment, bestond normaliter uit 500 tot soldaten. Het leek Himmler het beste vrijwilligers te laten zoeken door een netwerk van rekruteringsagenten buiten de NSB om. SS-Obergruppenführer Gottlob Berger moest deze taak uitvoeren met zijn Ergänzungsamt, wat het centrale rekruteringsbureau in Bergers SS-Hauptamt was. Meer specifiek in Nederland zou de daaraan ondergeschikte Ergänzungsstelle te Den Haag onder leiding van SS-Hauptsturmführer Karl Leib, belast worden met de rekrutering. 25 De rekrutering van vrijwilligers geschiedde niet altijd even duidelijk. Nederlandse ronselaars beloofden de vrijwilligers een politieke opleiding in Duitsland en een mooie baan als ambtenaar bij terugkomst in Nederland. Ook uit het dagboek van Luiken blijkt dat dit het geval is geweest: 6 juli Nijland en een vriend komen afscheid nemen voor hun vertrek naar München. Ze worden voor 6 maanden ingelijfd bij de SS. Bij terugkomst in Nederland worden ze geplaatst op een Secretarie en kunnen na langere studietijd ook in aanmerking komen voor hogere baantjes. 26 Dat bij de rekrutering trucs werden gebruikt om mensen te werven, blijkt ook uit het dagboek van Kok: 3 augustus Een advertentie in de courant vroeg sportieve jongelui voor opleiding in Duitsland. Degene die er op schreef, kreeg antwoord dat hij op de SS had gesolliciteerd. Andere jonge mannen worden tijdens hun werk aangesproken en met goede beloften tot dienstneming overgehaald. Zo geschiedt de werving van infanteristen in Nederland voor het Duitse leger. De minste openbaarheid wordt eraan gegeven. De keuring zelf heeft niet veel te betekenen. Er zijn er goedgekeurd die voor het Nederlandse leger ongeschikt waren. 27 Het was al van aanvang aan Bergers idee geweest deze mannen te gebruiken voor de Waffen-SS. 28 Veel vrijwilligers sloeg daarom de schrik om het hart toen aan hen bij aankomst in de kazerne in München, veldgrijze uniformen van de Waffen-SS werden uitgereikt. Natuurlijk waren er ook Nederlanders bij die heel goed begrepen hadden dat zij soldaat 24 N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Deel I, Den Haag 1976, p N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Deel I, Den Haag 1976, p NIOD. Toegangsnummer 244. Archieftitel: Dagboeken en Egodocumenten. Nr. 1096, A.J. L. 27 NIOD. Toegangsnummer 244. Archieftitel: Dagboeken en Egodocumenten. Nr. 1456, H. K. 28 P. Pierik, Van Leningrad tot Berlijn: Nederlandse vrijwilligers in dienst van de Duitse Waffen-SS Geschiedenis van het legioen, de brigade en de divisie 'Nederland' in politieke en militaire context, Nieuwegein 1995, p

18 zouden worden. 29 Dit betrof dan voornamelijk de politiek bewuste vrijwilligers die ervoor kozen te gaan strijden voor hun idealen. Westland zou bij uitstek de eenheid moeten zijn waar de overtuigde Nederlandse politieke SS-man naar toeging. Deze man diende het uiteindelijk als zijn plicht te zien om te vechten voor de nazi-idealen, en dus dienst te nemen in de Waffen-SS. De praktijk bleek echter enigszins anders te zijn. 30 Hierop kom ik later terug in het onderdeel betreffende de motivatie om toe te treden tot de Waffen-SS. Toch kan over het algemeen worden gezegd dat waar het om ideologie ging, de SS-gezinden in Westland en de NSB-gezinden in het later op te richten Vrijwilligerslegioen Nederland terecht kwamen. 31 Hierop zal ik terugkomen in het onderdeel betreffende de verhouding tussen de NSB en de Waffen-SS. Westland werd in München gestationeerd waar de manschappen onderworpen werden aan de SS-dril, die ijzeren discipline inhield. Overigens waren lang niet alle Duitse officieren blij met de niet-duitse rekruten. Zij zagen het als statusverlagend en dit werd ondermeer in verschillende gevallen afgereageerd op de Nederlandse vrijwilligers. Typerend voor de hardheid van het SS-bedrijf en de verwevenheid van de concentratiekampen met de rest van de SS-orde was het feit dat uitgerekend SS-Standartenführer Wäckerle, de eerste en wegens wreedheid ontslagen commandant van Dachau, commandant werd van de Nederlandse Westland Standarte. 32 Dit was tevens de man die als bataljonscommandant bij de aanval op Nederland, in de nacht van 12 op 13 mei 1940 met een man of honderd op de Grebbeberg doorgebroken was tot bij het spoorwegviaduct te Rhenen. 33 Naast Westland was er de SS-Standarte Nordland die ook bestond uit Europese vrijwilligers, namelijk Denen en Noren. Deze eenheid was gestationeerd in Wenen en Klagenfurt. Op 9 november 1940 kreeg SS-Brigadeführer Felix Steiner de opdracht met toevoeging van de overwegend Duitse SS-Standarte Germania, van deze drie eenheden een nieuwe Divisie te vormen (een Divisie bestond uit tenminste man). Op 1 december 1940 werd Steiner commandant van de Waffen-SS Divisie Germania. Deze benaming bleek echter problematisch, aangezien steeds verwarring ontstond over de Divisie en de 29 N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Deel I, Den Haag 1976, p N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Deel I, Den Haag 1976, p. 326, 329 en L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog VI, juli '42 - mei '43, eerste helft, Den Haag 1975, p P. Pierik, Van Leningrad tot Berlijn: Nederlandse vrijwilligers in dienst van de Duitse Waffen-SS Geschiedenis van het legioen, de brigade en de divisie 'Nederland' in politieke en militaire context, Nieuwegein 1995, p L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog VI, juli '42 - mei '43, eerste helft, Den Haag 1975, p

19 gelijknamige Standarte. Als gevolg hiervan werd de naam van de Divisie op 21 december 1940, door Hitler zelf veranderd in Wiking. 34 De Divisie Wiking moest de nieuwe Europese structuur uitbeelden: Nederlandse, Scandinavische en Duitse vrijwilligers vormden samen een eenheid. Deze eenheid belichaamde het nieuwe Germanendom, natuurlijk onder Duits bevel. Commandant Steiner was een harde en intelligente officier met veel militair inzicht. 35 Daarbij was hij een capabele bevelhebber en een van de weinigen die de onder hem dienende niet-duitse vrijwilligers op voet van gelijkheid met de Duitsers behandelde. 36 Dit zorgde ervoor dat de verhouding tussen Duitsers en niet-duitsers in de Divisie vergelijkenderwijs redelijk goed was, en de stemming onder de Nederlanders als gevolg daarvan ook goed te noemen was. De Divisie behoorde daarmee tot de zes of zeven Waffen-SS Divisies met een tamelijk hoog ontwikkeld esprit de corps. 37 Het aantal Nederlandse vrijwilligers in Wiking is moeilijk in te schatten. Volgens De Jong bevonden zich in maart 1941 circa veertienhonderd Nederlanders in Wiking. Hetzij in de Standarte Westland of de Standarte Germania. 38 Eind maart, begin april 1941 werden de verspreid liggende onderdelen van de Divisie op één oefenterrein in Divisieverband geconcentreerd, en tactisch onder een Heeresgruppe van de Wehrmacht geplaatst. Deze tactische onderschikking aan de Wehrmacht was een voorbode van komende actie. 39 Wiking zou vrijwel de gehele oorlog onafgebroken worden ingezet aan het Oostfront. Deze militaire ontwikkelingen zal ik verder afzonderlijk bespreken in hoofdstuk 3 dat specifiek gericht is op Wiking. 34 P. Strassner, Europäische Freiwillige die 5. SS-Panzerdivision Wiking, Osnabrück 1977, p P. Pierik, Van Leningrad tot Berlijn: Nederlandse vrijwilligers in dienst van de Duitse Waffen-SS Geschiedenis van het legioen, de brigade en de divisie 'Nederland' in politieke en militaire context, Nieuwegein 1995, p L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog VI, juli '42 - mei '43, eerste helft, Den Haag 1975, p N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Deel I, Den Haag 1976, p L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog VI, juli '42 - mei '43, eerste helft, Den Haag 1975, p N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Deel I, Den Haag 1976, p

20 3. Het Vrijwilligerslegioen Nederland Van de Nederlanders die zich vrijwillig aanmeldden voor de Waffen-SS, diende het leeuwendeel in het Vrijwilligerslegioen Nederland. 40 Enkele weken na het begin van de invasie van de Sovjet-Unie, gaf Hitler op 5 juli 1941 toestemming zur Errichtung einer Niederländischen Legion. 41 Op 10 juli 1941 werd de oprichting van het Vrijwilligerslegioen Nederland aangekondigd door Seyss-Inquart. 42 Officieel zou het Freiwilligen-Legion Niederlande worden opgericht op 12 juli Gedurende de oorlog zou zij op 23 oktober 1943 worden omgedoopt tot 4. SS-Panzergrenadier-Brigade Nederland en uiteindelijk op 10 februari 1945 tot 23. SS-Panzergrenadier-Division Nederland. 43 Van een Divisie was echter op het laatste moment totaal geen sprake; niet alleen wat betreft het aantal manschappen, maar ook gezien het materiaal, had deze groep Nederlanders niets weg van een Divisie. 44 Het was in eerste instantie de bedoeling dat het Vrijwilligerslegioen los zou staan van de Waffen-SS. Het Legioen moest een Nederlands karakter hebben, geleid worden door Nederlandse officieren en strijden onder Nederlandse vlag. Zo moest zij aan de zijde van de Duitse troepen op kruistocht tegen het bolsjewisme. De Nederlanders waren slechts verplicht te vechten zolang de oorlog duurde en zij zouden alleen worden ingezet tegen de communisten. Er werd expliciet vermeld dat zij niet zouden worden ingezet tegen Engeland. Bevelhebber van het Legioen zou de Nederlandse gepensioneerde luitenant-generaal Hendrik Alexander Seyffardt worden. Seyffardt had een voor Nederlandse verhoudingen briljante carrière achter de rug: in 1888 was hij, zestien jaar oud, cadet geworden van de KMA in Breda; zesenveertig jaar later had hij als luitenant-generaal, chef van de generale staf en voorzitter van de defensieraad de militaire dienst verlaten. In 1937 was Seyffardt kortstondig lid van de NSB. Na mei 1940 was hij voorstander van een nauw samengaan tussen Nederland en Duitsland, en begin 1941 noemde hij zichzelf een overtuigd nationaal-socialist. 45 Voor de Duitsers was Seyffardt de ideale kandidaat om op te treden als vaandeldrager van het 40 P. Pierik, Van Leningrad tot Berlijn: Nederlandse vrijwilligers in dienst van de Duitse Waffen-SS Geschiedenis van het legioen, de brigade en de divisie 'Nederland' in politieke en militaire context, Nieuwegein 1995, p L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog V, maart '41 - juli '42, eerste helft, Den Haag 1974, p S. van der Zee, Voor Führer, volk en vaderland, Hilversum 2008 (Zesde, geheel herziene en uitgebreide druk), p J. Vincx en V. Schotanius, Nederlandse vrijwilligers in Europese krijgsdienst , Deel 2, Antwerpen 1988, p N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Deel I, Den Haag 1976, p L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog V, maart '41 - juli '42, eerste helft, Den Haag 1974, p

21 Legioen: oud-chef van de generale staf, nationaal-socialist en geen lid van de NSB (zodat het Legioen geen uitgesproken NSB-karakter zou krijgen). Men hoopte dat zijn naam en gezag duizenden Nederlandse vrijwilligers, waaronder wellicht ook veel officieren die onder hem gediend hadden, zouden opleveren. In het algemeen hoopten de Duitsers dat Seyffardt het symbool van militaire collaboratie zou worden. Een verwachting waarin zij niet werden beschaamd: het was precies omdat Seyffardt de belichaming was van het militaire landverraad, dat hij op 6 februari 1943 werd gedood door het verzet. 46 Op 9 februari 1943 kreeg het eerste regiment van het Legioen derhalve de naam General Seyffardt. 47 Het tweede regiment zou overigens de naam De Ruyter dragen, vernoemd naar de beroemde admiraal uit de Gouden Eeuw. 48 Hiermee was het Nederlandse karakter in ieder geval in naam onderstreept. Seyffardt had zich een werkelijk Nederlandse eenheid voorgesteld. Hij wist in eerste instantie echter niet dat het Nederlandse Legioen te Berlijn al aan de Waffen-SS was uitbesteed. 49 De vrijwilligers van het Legioen ontdekten echter hoe de werkelijke situatie was toen zij arriveerden in de Duitse kazerne waar zij hun opleiding zouden krijgen. Ze moesten er het uniform van de Waffen-SS aantrekken, hoewel de Duitsers hadden bezworen dat de Legioensoldaten geen onderdeel zouden uitmaken van deze formatie. Op het uniform droegen de mannen het oranje-blanje-bleu schildje (de oude prinsenvlag) en een wolfsangel, het teken van de NSB. Ook had het Legioen een eigen eed, waarmee een soldaat Hitler niet als Germaansche Führer, maar als opperbevelhebber van de Duitse weermacht trouw zwoor. Eigenlijk was dit het enige Nederlandse aan het Legioen. Ook generaal Seyffardt had hier in werkelijkheid niets in te brengen. 50 Het Legioen stond in eerste instantie onder bevel van SS-Obersturmbannführer Theuermann. 51 Op 2 februari 1942 werd Nederland voor het eerst ingezet aan de noordzijde van het Oostfront bij Leningrad, in de omgeving van de stad Selo-Gora. Hier zou zij tot midden juni 1942 gestationeerd blijven en dienst doen in de stellingenoorlog die zich 46 N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Deel I, Den Haag 1976, p J. Vincx en V. Schotanius, Nederlandse vrijwilligers in Europese krijgsdienst , Deel 2, Antwerpen 1988, p J. Vincx en V. Schotanius, Nederlandse vrijwilligers in Europese krijgsdienst , Deel 3, Antwerpen 1989, p N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Deel I, Den Haag 1976, p S. van der Zee, Voor Führer, volk en vaderland, Hilversum 2008 (Zesde, geheel herziene en uitgebreide druk), p P. Pierik, Van Leningrad tot Berlijn: Nederlandse vrijwilligers in dienst van de Duitse Waffen-SS Geschiedenis van het legioen, de brigade en de divisie 'Nederland' in politieke en militaire context, Nieuwegein 1995, p

22 ontwikkelde aan de noordzijde. 52 De maand juli 1942 was een militair kalme maand waarin het Legioen na een vrij lange periode van strijd wat tot rust kon komen. Om de discipline niet te laten verslappen werden exercitie- en schietoefeningen georganiseerd en werd geoefend in het gebruik van het gasmasker. Op 29 juli werd echter het bevel tot afmars gegeven; Nederland diende mee te vechten aan een nieuw offensief tegen Leningrad, nu geleid door generaal Von Manstein. Dit offensief mislukte jammerlijk, en de Nederlanders waren gedwongen tot het innemen van verdedigende stellingen rondom Leningrad. Deze werden uiteindelijk verbroken door het Russische leger, waarmee het directe beleg van Leningrad op 27 januari 1943 ten einde kwam. Nederland raakte daarna verwikkeld in gevechten ten zuiden van Leningrad, tot het Legioen in april 1943 werd teruggetrokken van de insluiting om Leningrad. In mei, kort voor de voor de Duitsers desastreuze slag bij Koersk, verzamelden de soldaten zich in Thüringen, rond Sonneberg, alwaar het Legioen werd omgevormd tot de Brigade Nederland. Terwijl het Oostfront langzaam ineenstortte, begon de geschiedenis van de Nederlandse vrijwilligerseenheid pas echt. De rest van het jaar werd benut om de nieuwe eenheid te vormen en uit te bouwen tot een goede gevechtseenheid. 53 Eind augustus 1943 werd Nederland overgeplaatst naar Kroatië, en in de omgeving van Agram (Zagreb) gelegerd. De bedoeling was de opleiding daar te vervolgen en en passant het gebied tegen partizanen te beveiligen. De leiding van de Waffen-SS dacht dat de strijd tegen de partizanen meteen een goede realistische oefening zou zijn. In praktijk bleek dit echter niet het geval. De strijd tegen de partizanen in Kroatië was namelijk klein van omvang en de officieren oordeelden eenstemmig dat dit de opleiding ongunstig beïnvloedde. 54 Nog steeds onvolledig opgeleid, uitgerust en bewapend moest de Brigade Nederland eind december 1943 vertrekken naar het front bij Leningrad, waar zij ten zuiden van Oranienbaum (Lomonosov) werd ingezet. Begin februari 1944 werd het front teruggenomen naar de rivier de Narwa. Bijna een half jaar lang bezette het III. SS-Panzer-Korps (waar Nederland onderdeel van uitmaakte) een bruggenhoofd ten oosten van de rivier en de gelijknamige stad. De terugtocht hiervandaan, die eind juli 1944 plaatsvond, werd catastrofaal. Het regiment General Seyffardt werd hierbij omsingeld en gedecimeerd, waardoor de Brigade nog slechts bestond uit het regiment De Ruyter. In de volgende 52 J. Vincx en V. Schotanius, Nederlandse vrijwilligers in Europese krijgsdienst , Deel 2, Antwerpen 1988, p P. Pierik, Van Leningrad tot Berlijn: Nederlandse vrijwilligers in dienst van de Duitse Waffen-SS Geschiedenis van het legioen, de brigade en de divisie 'Nederland' in politieke en militaire context, Nieuwegein 1995, p N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Deel I, Den Haag 1976, p

23 maanden trok Nederland terug door Estland en Letland tot in de omgeving van Libau (Lepaya). Eind januari 1945 werd Nederland verscheept naar het front in Pommeren ten oosten van de Oder. Na een tijdelijk succesvol tegenoffensief bij Arnswalde (Choszczno) en Reetz (Recz) werd in maart 1945 eerst teruggetrokken in een bruggenhoofd ten oosten van de Oder bij Stettin (Szczecin), later achter de Oder zelf. Na het grote Sovjetoffensief over de Oder op 16 april 1945 werd Nederland ten zuidoosten van Berlijn ingezet, en daar geheel uit elkaar geslagen. Delen ervan konden doorbreken naar de Elbe, alwaar zij de voorkeur gaven aan Amerikaanse bewakers in de nu onvermijdelijk geworden gevangenschap. 55 Militair gezien opereerde Nederland redelijk naar wens van de Duitsers. Het grote mankement van de eenheid was dat ze eenvoudigweg te klein was en hierdoor niet werkelijk zelfstandig kon opereren. Dit leidde tevens vaak tot het uitbesteden van delen van de eenheid aan andere Divisies. De hoogtijdagen van de Nederlandse eenheid lagen binnen het kader van het III. SS-Panzer-Korps, waarbij voornamelijk de verdediging aan de Narwa het zwaartepunt vormde De Landstorm Nederland Met name in de loop van 1941 en 1942 waren vele duizenden Nederlanders vertrokken naar het Oostfront. De bezetter realiseerde zich begin 1943 echter dat er nog vele anderen waren die hij voor militaire doeleinden kon inschakelen; zij hadden blijkbaar tegen de dienst aan het Oostfront bezwaar, maar zij waren wellicht te vinden voor een inzet waarbij zij Nederland niet zouden hoeven verlaten en die ook minder riskant zou lijken (van het Oostfront kwamen elke week berichten binnen omtrent gesneuvelde vrijwilligers). Om deze personen toch in een militaire formatie op te vangen, werd op 11 maart 1943 bij verordening van Seyss-Inquart de Landwacht Nederland opgericht. Deze zou binnen het kader van de Waffen-SS opereren. De Landwacht was volgens de verordening: een territoriale organisatie voor de landsverdediging, welke bestemd is voor de afweer van buitenlandse of binnenlandse vijanden binnen Nederland. Dit was een ruime formulering zodat de Landwacht ook zou kunnen worden gebruikt voor de bestrijding van het verzet. Daarbij hoopten de Duitsers dat veel leden 55 N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Deel I, Den Haag 1976, p P. Pierik, Van Leningrad tot Berlijn: Nederlandse vrijwilligers in dienst van de Duitse Waffen-SS Geschiedenis van het legioen, de brigade en de divisie 'Nederland' in politieke en militaire context, Nieuwegein 1995, p

24 van de Landwacht, wanneer zij eenmaal gewend waren aan de militaire discipline, alsnog bereid zouden zijn Oostfrontvrijwilliger te worden. 57 Hiermee was de Landwacht in feite een sterk militair georiënteerde hulppolitie. 58 Op 16 oktober 1943 werd bij verordening bepaald dat de Landwacht met onmiddellijke ingang de naam SS-Grenadier-Regiment Landstorm Nederland zou gaan dragen. In een rede sprak Mussert omtrent de vrijwilligers in de Landstorm : Deze jongens zullen niet afwachten. Neen, zij zullen als het moet stormen! Niet tegen het eigen volk, maar tegen de vijanden van Europa, die van nature ook de vijanden van Nederland zijn! Vervolgens zou de naam van de eenheid op 1 november 1944 veranderen in de SS-Grenadier- Brigade Landstorm Nederland, en uiteindelijk op 10 februari 1945 zelfs in 34. SS- Grenadier-Division Landstorm Nederland. 59 Ondanks de moord op Seyffardt, de niet aflatende reeks van aanslagen op vooraanstaande NSB ers en collaborateurs én ondanks het keren van de krijgskansen voor Duitsland, ging de werving van vrijwilligers normaal door en bleven personen zich aanmelden. Van een teruglopende belangstelling merkten de wervingsbureaus van de Waffen- SS in 1943 en ook in 1944 vrijwel niets. Ze konden nog in enige mate selectief te werk gaan en wezen regelmatig kandidaten af. 60 Tot de zomer van 1944 waren er circa Landstormers, allen tussen de zeventien en vijftig jaar. Toen in juni 1944 na de geallieerde invasie in Normandië alle reservisten gemobiliseerd werden, omvatte het totaal namelijk het genoemde aantal militairen. Allen van hen waren op Hitler als Germaans Führer beëdigd. 61 De Landstormers werden in Waffen-SS uniformen gestoken. Zij werden bewapend met oude Franse geweren waarvoor maar weinig munitie beschikbaar was. Later kwamen er betere wapens, ook machinegeweren, mortieren en wat licht geschut. De drie bataljons die tenslotte werden geformeerd, waren gelegerd in Hoogeveen, in Ede en Veenendaal, en in Den Bosch, Vught en Roermond. De officieren waren allen Duitsers; de hogere onderofficieren meest uit Polen afkomstige en ook Pools sprekende Volksduitsers; de lagere onderofficieren waren in de regel Nederlanders die aan het Oostfront gediend hadden. Velen waren 57 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog VII, mei 43 juni 44, tweede helft, Den Haag 1976, p N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Deel I, Den Haag 1976, p J. Vincx en V. Schotanius, Nederlandse vrijwilligers in Europese krijgsdienst , Deel 1, Antwerpen 1988, p. 12 en S. van der Zee, Voor Führer, volk en vaderland, Hilversum 2008 (Zesde, geheel herziene en uitgebreide druk), p L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog VII, mei 43 juni 44, tweede helft, Den Haag 1976, p

25 goedgekeurd die men eigenlijk had moeten afkeuren; later was soms zelfs de gehele keuring achterwege gelaten. Een en ander droeg er toe bij dat de kwaliteit van de Landstorm veel te wensen overliet. Vermoedelijk is de Landstorm totdat zij in de tweede helft van juni 1944 op volle sterkte gemobiliseerd werd, hoofdzakelijk, zo niet uitsluitend, in opleiding geweest. Dat zij niet erg slagvaardig was, zou blijken in de eerste situatie waar zij aan gevechtshandelingen deelnam in september Toen de geallieerden landden in Arnhem, werd de Landstorm namelijk ingezet tegen de luchtlandingstroepen. Het resultaat was desastreus: een bijzonder groot deel (ongeveer ter sterkte van drie compagnieën) werd vernietigd. Toen de geallieerde aanval uiteindelijk was afgeslagen, keerden de bataljons gedeeltelijk terug naar hun oorspronkelijke legerplaatsen (voor zover die nog niet bezet waren door de geallieerden). Hier gingen zij zich ook bezig houden met aangelegenheden van niet direct militaire aard: de zogenaamde binnenlandse vijanden zouden moeten worden bestreden. Bijvoorbeeld de Duitse commandant Helle kreeg de opdracht met zijn eenheid op de Veluwe gewapende verzetsorganisaties en eventuele luchtlandingstroepen te bestrijden, alsmede onderduikers op te jagen. Uiteindelijk betekende dit: razzia s houden, verdachten horen, maatregelen nemen als het opblazen van huizen van stakende spoorwegmannen, en niet te vergeten plunderen. Kortom het terroriseren en leegroven van het gebied dat hij moest beveiligen. 63 Ook is bekend dat in het dorpje Hollandscheveld, in de buurt van Hoogeveen, een waar terreurbewind werd uitgevoerd door de beruchte Landstormers Auke Pattist en Dirk Hoogendam. In het kader van het opsporen van onderduikers (waaronder ook Joden) werden personen vernederd, gemarteld en uiteindelijk ook zelfs vermoord. 64 Daarnaast werden Landstormers ingezet bij de bewaking van concentratiekampen in Nederland. Zo waren bijvoorbeeld Toon Soetebier en Herbertus Bikker werkzaam als bewaker in kamp Erika bij Ommen. Naast de misdaden die zij pleegden in het kamp zelf, waren zij ook lid van een knokploeg die de omgeving van het kamp terroriseerde. 65 De Landstorm zou verder langs de Rijnoevers militaire stellingen betrekken en daar trachtten de geallieerden tegen te houden. Vooral op de lijn Tiel-Arnhem en omgeving zou de Landstorm tot de capitulatie in mei 1945 strijd blijven leveren. Commandanten gaven veelal de voorkeur zichzelf en hun mannen ordelijk in krijgsgevangenschap te laten brengen, en 62 L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog VII, mei 43 juni 44, tweede helft, Den Haag 1976, p N.K.C.A. in t Veld, De SS en Nederland: Documenten uit SS-archieven , Deel I, Den Haag 1976, p A. Metselaar, Op de drempel van de hel. Hollandscheveld in de greep van de SS, Hoogeveen G. Veldman, Knackers achter prikkeldraad: kamp Erika bij Ommen, , Utrecht 1993, p