Een echt smart grid is een DC-grid

Transcriptie

1 auteur Harrie Heemskerk De hele wereld kijkt bij ons de kat uit de boom Een echt smart grid is een DC-grid Dat we op onze laagspanningsinstallaties steeds meer gelijkstroom opwekken via zonnepanelen op het dak, dat ziet iedereen. Maar dat we zowel thuis en op kantoor als in de fabriek, de tuinbouw en de openbare verlichting in snel tempo naast wisselstroom steeds meer gelijkstroom verbruiken, heeft nog nauwelijks iemand de gaten. Deze nog vrijwel onopgemerkte opmars van gelijkstroom (DC) op onze traditionele 230-volt wisselstroom (AC) installaties in woningen, gebouwen, fabrieken en de infrastructuur heeft niet alleen gevolgen voor onze nationale laagspanningsnorm NEN 1010, maar ook voor onder meer NEN En voor de internationale productnormen voor de afzonderlijke elektrotechnische producten en materialen waaruit de installatie als geheel wordt opgebouwd. Nederland verbruikt steeds meer gelijkstroom. Binnen en buiten, zowel thuis als op het werk. Ook andere normen op basis waarvan elektrotechnische installaties periodiek worden geïnspecteerd, zoals die voor de schakel- en verdeelinrichtingen, zullen er door veranderen. Dat gebeurt allemaal niet van vandaag op morgen, naar Nederland loopt hierbij nu al voorop in de wereld. Niet alleen bij de normalisatie van DC, maar ook met de daadwerkelijke toepassing van gelijkspanning in de dagelijkse elektrotechnische praktijk. De jongste NEN 1010 die NEN het afgelopen najaar publiceerde, bevatte weliswaar nog nauwelijks opmerkelijke nieuwe bepalingen voor gelijkstroom (DC). Toch werkt een speciale DC Werkgroep van de Technische NEN commissie daar al geruime tijd aan. Maar over nieuwe DC-eisen in NEN 1010 wil de werkgroep eerst overeenstemming bereiken binnen het internationale elektrotechnische normalisatie-instituut IEC. Dat kost veel tijd en overredingskracht. Daarom verschijnt er wellicht al eerder een DC-hoofdstuk in de Nederlandse Praktijkrichtlijn NPR 5310 bij NEN Hybride AC/DC-installaties Dat vertelt Harry Stokman als voorzitter van de DC Werkgroep bij NEN. Daarnaast is hij directeur van het bedrijf Direct Current, dat intelligente elektronica voor de uitvoering en het beheer van hybride AC/DC-installaties ontwikkelt en toepast. En hij is oprichter en directeur van de Nederlandse Stichting Gelijkspanning. Het afgelopen jaar nam hij het Amsterdamse bedrijf Femtogrid over. Ook dat bedrijf ontwikkelt nieuwe technologie, maar dan vooral gericht op de opwekking en distributie van gelijkstroom: Samen kunnen we nu dus de hele DC-keten bedienen; van opwekking tot eindverbruik, en van kennis- en ICTontwikkeling tot de installatie en het beheer en onderhoud van intelligente en duurzame DC-installaties. Kat uit de boom In deze hoedanigheid is hij betrokken bij tal van DCprojecten die nu al in de praktijk worden gerealiseerd 32 Mag

2 Het proces Of er in de verdere toekomst uitsluitend nog DC zal zijn, daarover zijn de meningen in de wetenschappelijke wereld nog verdeeld. Maar dat er een combinatie komt van AC en DC staat vast. En op basis van de praktijkervaringen en het wetenschappelijk onderzoek daarnaar zal dit proces zich de komende jaren verder ontwikkelen. En dit als onderdeel van de grote internationale transitie van fossiele naar duurzame energie. Stokman legt graag uit hoe de omslag van AC naar steeds meer DC op dit moment tot stand komt en zich verder zal voltrekken. Want: Er valt nog heel veel educatie en communicatie op dit terrein te verrichten. Ook onderweg verbruiken we steeds meer gelijkstroom. en geëx ploiteerd. Dit jaar worden deze projecten verder uitgebouwd en worden alweer nieuwe AC/DC-installaties ontwikkeld. Daarbij blijkt nu al hoe groot de behoefte is aan nieuwe normen, of aan richtlijnen als voorloper daarvan. Dat zijn immers de onafhankelijke en objectieve maatstaven waaraan alle betrokken partijen zich dienen te houden. Anders werken de complexe systemen en installaties niet. En, zegt Stokman niet zonder trots: De hele wereld kijkt bij die Nederlandse AC/DC-projecten de kat uit de boom. Daardoor hebben we veel invloed op de nieuwe internationale normen. Dat we steeds meer gelijkstroom verbruiken heeft nog nauwelijks iemand de gaten In de Nederlandse elektrotechnische praktijk houden de netwerkbeheerders, de ontwikkelaars van innovatieve elektrotechnische componenten, en gespecialiseerde elektrotechnische engineers en installateurs zich namelijk al volop bezig met DC-grids, zoals zij ze noemen. Lees meer daarover in bijgaand kader. Mede hierdoor loopt Nederland voorop in de wereld bij de internationale omslag van onze traditionele 50-Hz 230-VAC installaties naar hybride en intelligente AC/DC-installaties. DC naast AC In Nederland en de ons omringende landen wordt steeds meer duurzame elektriciteit opgewekt uit hernieuwbare bronnen als zon, wind, waterkracht en biogassen. Niet alleen de photo-voltaïsche (pv) energie uit zonlicht levert gelijkstroom (= Direct Current, DC) op. Ook de wisselstroom (= Alternating Current, AC) uit de generatoren van andere duurzame bronnen wordt eerst omgevormd naar DC alvorens te worden getransporteerd. Niet alleen vanwege de grote afstanden, maar ook in verband met de voortdurend wisselende toerentallen. Hierdoor variëren de stroom frequenties continu. En DC kent nu eenmaal geen frequenties. Al deze DC moet vervolgens echter weer worden omgezet naar AC van verschillende spanningen en frequenties, om via het openbare elektriciteitsnet en de elektrotechnische AC-installaties in woningen, gebouwen, fabrieken en de infrastructuur uiteindelijk als 230 VAC te kunnen worden verbruikt. DC eindverbruik Daar staat tegenover dat we als samenleving steeds meer van die AC uiteindelijk juist weer als DC verbruiken. Dat gebeurt voor de meeste mensen vrijwel geheel onopgemerkt binnen de vele intelligente toestellen, machines en apparaten die we de afgelopen jaren zijn gaan aansluiten op onze bestaande 230-VAC installaties. En dat zijn echt niet alleen de smartphones, tablets, laptops, audio/video- en tv-apparatuur met zichtbare uitwendige adapters daarvoor. Het gebeurt ook verstopt in duurzame was- en droogmachines en koel- en vriesapparatuur. En op nog veel grotere schaal in energiezuinige frequentiegeregelde aandrijfsystemen in de industrie, de intelligente en duurzame klimaatbeheersing in de gebouwde omgeving, computerruimtes en datacenters, de ledverlichting in gebou- Mag

3 Praat mee over DC De energieleveranciers, netbeheerders, elektrotechnische bedrijven en andere belanghebbende marktpartijen en organisaties in ons land zien samen met de overheid tal van nieuwe ontwikkelingen op het gebied van gelijkstroom (DC) op zich af komen. Niet alleen op het niveau van hoogspanning (HVDC), ook op het gebied van laagspanning (LVDC) in woningen, gebouwen en de infrastructuur. Dit vraagt om aanpassing van de interna tionale hoog- en laagspanningsnetten plus alle bijbehorende normen. Zo ook onze nationale laagspanningsnorm NEN 1010, waarvan het afgelopen najaar een nieuwe editie is verschenen. Ook u kunt over dit alles meepraten en denken. DC Werkgroep Op de eerste plaats heeft de Technische NEN 1010-commissie in ons land een speciale DC Werkgroep in het leven geroepen. Hieraan nemen ook leden van andere betrokken elektrotechnische normcommissies deel. Deze werkgroep speelt niet alleen in Nederland een belangrijke rol, maar vertegenwoordigt ons land ook bij de Europese en mondiale normalisatie van de DC-ontwikkelingen. Hij bestaat momenteel uit de volgende leden: H. Stokman, Direct Current, voorzitter D. Berkhout, Joulz M. Reddering, Santon A.van Roessel, CityTec A. Prein, Stedin C.A. Opdam, Stadswerk 072, namens IGOV E.Vos, Lux-groep, namens IGOV A. Bronswijk, ABB, namens Fedet G. de Groot, Croon Elektrotechniek, namens Uneto-VNI J.C. de Koning, Groupe Schneider R. Niehoff, Eaton, namens Fedet B. Pfaff, BOOA Trainingen & Opleidingen, namens NVIB Mondiale enquête Daarnaast houdt het mondiale netwerk voor elektrotechnische normalisatie IEC een internationale enquête over de opmars van DC. De resultaten van deze enquête worden komend najaar verwerkt in een rapport van de internationale LVDC-werkgroep. U kunt uw visie op de DC-ontwikkelingen geven op: Wie zich betrokken voelt bij de jongste DC-ontwikkelingen kan zich melden bij de secretaris van de DC-werkgroep bij NEN, Johan.vanVelthoven@NEN.nl wen, en de led-assimilatiever lichting in de glastuinbouw. Tot slot wijst Stokman op de snel toenemende elektrische mobiliteit in ons land. Ook daarbij worden grote hoeveelheden DC verbruikt. Alle intelligente elektronica in deze toepassingen werkt op gelijkstroom. Dus in al deze voorzieningen wordt de binnenkomende wisselstroom vrijwel direct omgezet naar gelijkspanning om pas daarna te worden verbruikt. Stokman: Dit is dus allemaal eindverbruik van gelijkstroom. En dat wordt alleen maar meer en meer. Tegelijkertijd wekken we steeds meer gelijkstroom op. Maar die twee, DC-opwekking en DC eindverbruik, koppelen we nu nog aan elkaar via het traditionele openbare AC-net. Want deze duurzame decentraal opgewekte elektriciteit wordt bij tekorten aangevuld met centraal opgewekte energie uit conventionele bronnen als olie, kolen en gas. En bij opgewekte overschotten wordt de DC omgezet als AC teruggeleverd aan het openbare net om elders te worden verbruikt. Maar bij al dat converteren, inverteren, transformeren en transporteren van elektrische stromen Deze Bouvardia-kas met assimilatieverlichting van Gavita maakt deel uit van het collectieve project DOE-DC in Rijsenhout. Intelligente routers van Direct Current managen, sturen, beveiligen en monitoren de gelijkstromen uit het pv-park. 34 Mag

4 De openbare verlichting van het Havenbedrijf Amsterdam wordt door Eneco volledig gevoed met gelijkstroom via de gelijkspanningssystemen en installaties van Direct Current. in twee richtingen gaat heel veel van die kostbare energie verloren. Dat is punt één. Uiteindelijk gebruiken we allemaal DC, ook s nachts wanneer de zon niet schijnt Maar daar komt nog iets bij, legt hij verder uit. De bestaande openbare AC-netten zijn nog niet op dit snel toenemende tweerichtingsverkeer van voortdurend wisselende AC/DCstromen berekend. Daardoor raken ze overbelast en zullen ze moeten worden verzwaard, inclusief alle analoge transformatoren, schakelmaterialen en andere voorzieningen in de tussen- en onderstations. Daarvoor zijn heel veel grondstoffen als onder meer koper nodig. Maar die zijn zeldzaam, dus kostbaar, en gaan ook een keer op. Dat is punt twee. Op basis van deze twee punten concluderen de experts op dit gebied dan ook: Wat je als gelijkspanning opwekt, kun je het beste zo veel mogelijk direct weer als gelijkspanning verbruiken. Collectief en intelligent geregeld, dicht bij de opwekkers die tevens eindgebruiker zijn, met zo weinig mogelijk tussenkomst van het openbare wisselspanningsnet. In het kader van de internationale milieudoelstellingen worden de bestaande openbare AC-netten de komende decennia getransformeerd tot grensoverschrijdende intelligente en duurzame smart grids. Die gaan interactief reageren op de laagspanningsinstallaties in woningen, gebouwen, de industrie en de infrastructuur om de verschillende energiestromen in tegengestelde richtingen in balans te houden. Ook de NEN 1010-installaties bij die eindverbruikers/ decentrale opwekkers moeten daartoe veel slimmer worden. Daarover moeten naast wisselstromen (AC) immers veel meer gelijkstromen (DC) gaan lopen. En niet alleen om opgewekte DC direct als DC te verbruiken. Maar ook omdat DC veel gemakkelijker smart te maken is dan AC, aldus Stokman. Een echt smart grid is dan ook een DC-grid. Mag

5 Normen: verbinding naar smart grids Zonder nieuwe internationale standaarden komt de automatisering van de openbare hoog-, midden- en laagspanningsnetten tot intelligente AC/DC smart grids niet van de grond. Daarom werkt een speciale werkgroep uit ons land in internationale verbanden mee aan aanpassing van de laagspanningsnormen, waaronder onze nationale NEN 1010, aan de opmars van gelijkstroom. In ons land houdt verder onder meer normcommissie NEC 57 bij NEN zich hiermee NEN-EN-IEC is de wereldwijde systeem programma-interfaces (EMS-API). bezig. Zo zijn er de afgelopen jaren nieuwe normreeks voor stationsautomatisering in afleveringen verschenen van de honderden openbare elektriciteitsnetten. Joulz, Stedin delen tellende reeksen: en UT Innovation zijn een initiatief gestart NEN-EN-IEC Communicatienetwerken en systemen voor de automatisering ontsluiten, met als doel het asset manage- om op basis van de norm veel meer data te van elektriciteitsdistributie ment en de conditiebepaling van installaties NEN-EN-IEC Integratie van toe passingen bij elektriciteitsdistributie - Systeem- dienen als verbinding naar de toekomst van in ms-stations te verbeteren. Zo kan de norm interfaces voor distributiemanagement smart grids. NEN-EN-IEC is bij NEN NEN-EN-IEC Energiemanagement- ontwikkeld door normcommissie NEC 57 met de titel Bediening op afstand van energievoorzieningssystemen. Binnen NEC 57 wordt door Stedin en UT Innovation verder samengewerkt met TenneT, Netbeheer Nederland, DNV, GL, Liandon, Gasunie, Enexis, TNO, Ovis Consulting, Alliander en Echelon. In verband met de energietransitie wordt bij NEN ook voortdurend gewerkt aan de vernieuwing van alle andere elektro technische normen, zoals die voor de private laagspanningsnetten NEN Lees meer daarover in bijgaand artikel. Ieder bedrijf, organisatie of andere (markt)partij die hierbij belang heeft, kan aan de normalisatie deelnemen. Kijk voor meer informatie op elektrotechniek Smart NEN 1010-grids In het kader van al deze ontwikkelingen worden de huidige 230-VAC NEN 1010-installaties bij de eindverbruikers/ opwekkers uiteindelijk hybride AC/DC-installaties, die net zo slim zijn als de openbare smart grids. Anders kunnen ze niet geautomatiseerd balanceren met elkaar. Duidelijk zal zijn dat dit vraagt om aanpassing van de laagspanningseisen in onze nationale NEN Harry Stokman benadrukt dat hij nog niet precies weet hoe die eisen er Steeds meer gemeenten laten hun sterk verouderde openbare verlichting renoveren op basis van duurzame gelijkspanning en -stroom. Zo valt er namelijk veel te besparen op de energierekening. Daarom willen de Nederlandse gemeenten hun OVL nu ook als bijzondere installatie onder de NEN 1010 brengen. technisch/inhoudelijk uiteindelijk allemaal precies uit komen te zien. Die worden het resultaat van langdurig internationaal overleg. Maar hij kan wel vertellen hoe het proces verloopt en wat het streven is, want daarover bestaat binnen de Nederlandse DC Werkgroep geen enkele onduidelijkheid meer. Huidige NEN 1010 Om te beginnen heeft de werkgroep de nieuwe NEN 1010 die NEN het afgelopen najaar publiceerde geanalyseerd op alle DC-eisen die daar al in staan. Gelijkspanning speelde immers ook in het verleden al een rol, zoals op schepen, in de offshore industrie en bij andere bijzondere toepassingen. Ook op hoogspanningsniveau worden al langer grote vermogens aan elektriciteit van land tot land getransporteerd bij hoge gelijkspanningen (High Voltage Direct Current - HVDC). Daar zijn de internationale hoogspanningsnormen al op ingericht. Maar op de lagere niveaus in de openbare elektriciteitsdistributie wordt deze HVDC weer omgezet naar AC van verschillende spanningen en frequenties, om uiteindelijk als 50-Hz 230 VAC bij de eindverbruikers te worden afgeleverd. Veiligheid gewaarborgd Wat er in NEN 1010 op DC-gebied te vinden is, blijkt al veel meer dan we aanvankelijk dachten. Niet naar de letter van de norm, maar wel naar de geest, vertelt Stokman. 36 Mag

6 Naar verwachting van de werkgroep hoeft er niet een aparte laagspanningsnorm voor DC-installaties te komen. LVAC en LVDC worden immers één integraal geheel. Alle verschillen, en aangepaste definities en waarden, kunnen overzichtelijk worden geordend, gebundeld en gepresenteerd in bijvoorbeeld een nieuw deel in hoofdstuk 7 van NEN Dat gaat bijzondere installaties in onder meer ziekenhuizen en op campings en jachthavens. Een DC-laagspanningsinstallatie kan ook als bijzondere installatie worden beschouwd. De laagspanningsinstallaties van eindverbruikers gaan de komende jaren door de opmars van duurzame energie sterk van karakter veranderen. De wetenschappelijke instituten doen nog volop onderzoek naar de reactie van de midden- en hoogspanningsnetten daarop. Het gaat vooral om verschillen in aanduidingen, waarden en definities, zoals polen in plaats van fasen. En natuurlijk worden er andere eisen gesteld aan schakelingen en beveiligingen. Corrosievorming door overslag in schakelmateriaal bijvoorbeeld is bij DC een probleem. Maar daar zijn ook productnormen voor. Verder kunnen in DC-netten ook na afschakeling nog stromen lopen door de toepassing van elektronica. En zo zijn er nog veel meer kleine verschillen. Samen kunnen we de hele DC-keten bedienen; van opwekking tot eindverbruik De werkgroepvoorzitter: Dit alles blijkt - vooral samen met het nieuwe werkblad in de NPR 5310 over pv-installaties - voorlopig voldoende te zijn om de veiligheid te waarborgen. Maar de opmars van DC op een intelligente laagspanningsinstallatie gaat zoals uitgelegd straks veel verder dan alleen het pv-gedeelte. In de markt blijkt een grote behoefte te bestaan aan meer specifieke DC-bepalingen in normen als NEN Daar werken we nu verder aan, niet alleen bij NEN maar namens ons land in internationale verbanden bij Cenelec en IEC. OVL ook in NEN 1010 Daarnaast gaan steeds meer gemeenten nu hun sterk verouderde openbare verlichting (OVL) verduurzamen op basis van duurzame gelijkspanning en -stroom. Daarmee valt namelijk heel veel geld te besparen. Maar eigenlijk zijn daar na de liberalisering van de energiebedrijven nooit echte installatienormen voor gekomen. Daarom willen de Nederlandse gemeenten hun OVL nu ook als bijzondere installatie onder de NEN 1010 brengen. Kortom, zegt Stokman: Om al dat werk zorgvuldig en goed te doen was er voor het verschijnen van de jongste NEN 1010 van het afgelopen jaar gewoon te weinig tijd. En na de inventarisatie blijkt de veiligheid in ieder geval voorlopig nog gewaarborgd te zijn. Net als Atex Maar over de langere termijn verwacht hij een enorme toename van het DC-verbruik: Tot nu toe gaat het vooral om zogenoemde passieve DC-installaties. Maar bij het intelligent en actief maken van de volledige DC-keten - van opwekking en distributie tot en met tussentijdse opslag en eindverbruik, plus de uitwisseling met het openbare smart grid ontstaan nieuwe risico s in heel andere categorieën. Daartegen kan op innovatieve - vooral elektronische - manieren worden beveiligd. Dat doen we nu uiteraard ook al in de praktijk. Maar op dat gebied is er echt nog maar heel weinig genormaliseerd. In de voorlopige plannen van de DC Werkgroep worden die nieuwe risico s geanalyseerd, geclassificeerd en vervolgens beveiligd op basis van een risicozone-indeling en classificatie. En dit volgens een systematiek die lijkt op de normen bij de Europese Atex Richtlijnen voor de explosieveiligheid van elektrotechnische installaties. Harry Stokman ziet dat als volgt voor zich: De gevarenzones 1 t/m 2 kunnen we eigenlijk al afdekken op basis van de huidige NEN 1010 en het nieuwe pv-hoofdstuk in NPR De meest veilige zones 3 t/m 4 zijn bedoeld voor de eindgebruikers van AC/DC-installaties. Die kunnen door de toepassing van DC zelfs veiliger worden dan de huidige Mag

7 Hybride AC/DC-installaties in de praktijk Direct Current BV is betrokken bij een aantal grote proefprojecten met duurzame smart grids in ons land, in het kader van het Innovatie programma Intelligente Netten (IPIN) van de overheid. Daarnaast ontwierp, installeerde en beheert deze DC-specialist onder meer: Verschillende duurzame kantoorgebouwen met gecombineerde DC- en datadistributie via USB-C wandcontactdozen Collectieve led- en pv-parken met direct DC-eindverbruik in de glastuinbouw in de Haarlemmermeer Zeven projecten waarbij openbare ledverlichting als DC eind verbruiker is gekoppeld aan pv-velden en zelfs pv-installaties in geluidswallen Het Omala DC-park in de voorbereidingsfase. Liander onderzoekt de aanleg van een gelijkstroomnet bij luchthaven Airport Lelystad en het daarnaast te ontwikkelen zeer duurzame bedrijvenpark Airport Garden City. Het Green IT project van Amsterdam en Almere tot en met Lelystad Airport Het project Doe DC als vervolg op het project DC = Decent, met een gecombineerd pv-park en WKK-DC voor onder meer 1,4 MW groeilicht, verwarming en koeling voor de glastuinbouw. De netbeheerder ontwikkelt daarbij een eigen intelligent DC-onderstation De gemeente Haarlemmermeer sluit de openbare straatverlichting aan op het gelijkspanningsnet en Solar Greenpoint plaatst hier 2600 pv-panelen die direct gekoppeld worden aan het gelijkspanningsnet. Een DC-netstation van 2 MVA wordt aangelegd. Een DC-netwerk in Krommenie. Op de agenda voor dit jaar staan verder onder meer: De ontwikkeling van USB-C samen met ABB als standaard stopcontact in bedrijven en woningen Het DCificeren van bestaande woningen De ontwikkeling van het intelligente DC-Netstation van de toekomst Ontwikkeling van hybride netten voor zonnepanelen en straatverlichting via een kabel Het leggen van een basis voor smart cities. NEN VAC installaties. Denk hierbij aan het verschil tussen USB-C aansluitingen voor spanning en data, in plaats van de huidige 230-VAC wandcontactdozen achter de automaten en aardlekbeveiligingen. Zone 0 wordt hierbij de zone met de hoogste risico s waar tegen nieuwe beveiligingsmaatregelen zijn en worden ontwikkeld: Dat is bijvoorbeeld het geval bij veelvuldig schakelen en scheiden van hogere DC-stromen en -spanningen, of bij de tijdelijke opslag van elektriciteit bij hoge vermogens. Deze zones mogen wellicht alleen worden betreden door daarvoor opgeleide, getrainde en wellicht zelfs gecertificeerde mensen. Dat kan overigens op een ander niveau ook gelden voor de zones 1 en 2. En daarvoor zullen wellicht ook nieuwe normen moeten worden ontwikkeld, of andere bestaande normen worden uitgebreid. Nederland heeft veel invloed op de nieuwe internationale DC-normen Op internationaal niveau wordt nu eerst onderzocht welke risico s in welke zones al worden afgedekt in de bestaande normen. Daarna kunnen de DC Werkgroepen bij IEC beoordelen welke nieuwe normen moeten worden ontwikkeld, waaronder de nieuwe laagspanningseisen. DC-werkblad in NPR 5310 Het zal dus nog wel even duren voor we daarover op wereldniveau overeenstemming bereiken. Dat kost nu eenmaal veel tijd en overredingskracht, voorziet Stokman. Maar de Nederlandse DC Werkgroep heeft hierbij zoals gezegd een voortrekkersfunctie: Dank zij die positie hebben we nog van alles te zeggen over de internationale DC-laagspanningseisen waarmee we de komende jaren via Europese regelgeving in ons land worden geconfronteerd. Op grond van onze kennis en ervaring en de geïnventariseerde internationale bepalingen in de jongste NEN 1010 kunnen we wellicht al eerder een speciaal DCwerkblad samenstellen in de Nederlandse Praktijkrichtlijn NPR 5310 daarbij. In de dagelijkse praktijk bestaat ook nu al een grote behoefte aan meer eenduidigheid. Daarom is het van groot belang dat de Nederlandse overheid en het bedrijfsleven ons bij het uitbouwen van de DC-normen blijven ondersteunen. Gevraagd naar zijn persoonlijke toekomstvisie zegt hij tot slot: Uiteindelijk gebruiken we allemaal DC, ook s nachts wanneer de zon niet schijnt. n 38 Mag