Omdat de mens niet bestaat

Transcriptie

1 Omdat de mens niet bestaat Christelijk geloof: een normdoorbrekend geloof Marcel Zagers Een pamflet over het christelijk geloof. * Omdat kerkelijke gebouwen en kerkelijke rituelen niet wezenlijk zijn, want het christelijk geloof heeft meer inhoud. * Omdat je christen kunt zijn al zie je nooit of vrijwel nooit een kerk van de binnenkant. Omdat je heel goed christelijk kunt denken zonder lid te zijn of jezelf lid te voelen van een kerk. * Omdat je christelijk kunt leven en denken, ook al heb je moeite met het bestaan van een God en weet je niet wat je moet geloven over een leven na de dood. * Omdat christelijke instellingen in onze maatschappij zoals gezondheidszorg en onderwijs, worstelen met hun christelijke identiteit, omdat ze een beperkt beeld van het christelijk geloof hanteren. * Omdat onze westerse samenleving en onze moderne levensstijl misschien wel beschaafd zijn, maar verre van christelijk. Van oorsprong is een pamflet bedoeld om snel te verspreiden, omdat ze een actuele strekking heeft. Een pamflet is een oproep, dus ook een protest. Dat wil niet zeggen, dat ik geen waarde hecht aan rituelen en aan gebouwen. Integendeel zelfs. Ik wil met dit pamflet duidelijk maken, dat je ook buiten deze rituelen christelijk kunt denken en leven vooral ook in maatschappelijke organisaties en instituties zoals onderwijs en gezondheidszorg. Geloof Met het christelijk geloof bedoel ik hier een manier van denken, een manier van kijken. Ik besef, dat het begrip geloof verkeerde verwachtingen op kan roepen. Het is immers een woord dat verstrikt is geraakt in veel andere betekenissen. Zoals elk beladen woord, komt ook dit woord niet alleen maar brengt het ongevraagd en ongewild in de vorm van associaties verwante bevriende en minder vriendelijke begrippen mee. Waarom gebruik ik dan toch het woord geloof? Omdat het ten slotte om een overtuiging gaat. Ik sta erachter, ik ga ervoor. Ik geloof dat deze christelijke manier van denken en leven tot een betere wereld zal leiden dan de wereld zoals die nu is. Ik geloof in deze christelijke manier van denken, kijken en ervaren. Ik kán niet anders, ik heb het wel eens geprobeerd maar ik hou het nooit lang vol. Daarom heb ik me er maar bij neergelegd. Een geloof kies je immers niet; je bezit geen geloof maar je wordt eerder door je geloof bezet. Deze woordspeling tussen eigenschappen bezitten of bezet zijn door je eigenschappen, ontleen ik aan Rudi Visker. En God? Schepping? Leven na de dood? Daar heb ik het helemaal niet over. Ik heb die vragen niet nodig, laat staan de antwoorden erop. Leven vóór de dood met zoveel 1

2 verschillende mensen om me heen, en zoveel andere levensvormen om ons allen heen is me meer dan genoeg: dat brengt me dagelijks al genoeg in verwarring. Een norm-doorbrekend geloof Ik heb van de christelijke verhalen geleerd om terughoudend te zijn in het accepteren van bestaande situaties en heersende opvattingen. Het christelijk geloof is een norm-doorbrekend geloof te noemen. Het denken en ervaren van mensen heeft de neiging om tot normen te stollen: we hebben zo onze ideeën over wat hoort en wat normaal is. Hoewel dit soms nodig is om greep te krijgen op de chaos van de wereld, schuilt er ook een levensgroot gevaar in. Normen hebben namelijk de neiging om een boventijdelijk en bovennatuurlijk karakter te krijgen. Met het hanteren van normen stijgen we boven het concrete en wisselvallige leven uit. We plaatsen ons als het ware boven en buiten de natuur. Wij weten immers hoe het hoort en wat normaal is. Wat daar niet aan voldoet, hoort er niet bij en is niet normaal: zou er eigenlijk niet mogen zijn. Hoe kunnen we ons echter boven het leven plaatsen? Leven bestaat niet als een toestand, maar altijd en alleen in concrete verschijningsvormen. Leven is voortdurend in beweging. Leven bestaat niet als een zelfstandig naamwoord maar in processen. De mens bestaat daarom ook niet, er bestaan alleen mensen. Veel Bijbelverhalen vertellen dan ook om terughoudend te zijn in het accepteren van normen die situaties handhaven en legitimeren waarin mensen worden buitengesloten: bijbelverhalen roepen om deze normen te doorbreken en laten zien wat mogelijk wordt, wanneer deze normen niet meer het laatste woord hebben. Het mooiste en duidelijkste voorbeeld hiervan is het verhaal over de overspelige vrouw. Ze brachten een vrouw bij Jezus die betrapt was op overspel en vroegen wat ze met haar moesten doen. De wet schreef indertijd namelijk voor, dat ze gestenigd moest worden. Als antwoord schreef Jezus echter in het zand: Wie van jullie zonder zonde is, die mag de eerste steen werpen. En ook de diverse verhalen over blinden die gaan zien, doven die gaan horen, verlamden die gaan lopen: stoot deze mensen niet uit, zie ze niet als blinde, als dove, als verlamde maar als mens. Er zijn geen boventijdelijke of bovennatuurlijke normen: elk mens is als levend wezen norm. Wordt er een nieuwe mens geboren, klinkt er in heel de schepping: Hier ben ik, help mij om mijn leven te leven. Ieder mens dient zich aan om te leven, om door en voor zichzelf geleefd te worden. Een baby geboren met afwijkingen. Deze gedachte kan ik me nog voorstellen: het kind wijkt af van onze verwachtingen en van de ideeën die wij hebben ontwikkeld (geleerd?) over geluk en gezondheid. Maar in het commentaar werd ook gezegd: Dit is een afwijking van de natuur. Maar hoe kunnen wij de natuur zeggen dat zij iets heeft voortgebracht wat afwijkt van zichzelf? Johannes 8, 3-11 Je hoort mensen wel zeggen: Ik word geleefd. Daarmee bedoelen ze, dat ze geen eigen invloed hebben op hun leven. Met geleefd te worden bedoel ik hier iets anders: een soort van programma dat geopend dient te worden door te leven 2

3 Solliciteren Iemand solliciteert, iemand klopt als het ware op de deur van de arbeidsmarkt: Mag ik binnenkomen en meedoen? Binnenkomen en meedoen is noodzakelijk geworden in onze cultuur, en lang niet altijd om financiële en materiële redenen. De tijd dat werken alleen maar een middel was om brood op de plank te krijgen, ligt achter ons. Werk is een manier van zijn, het geeft je een identiteit, je doet ertoe als je werk hebt. Als in onze tijd dus iemand op de deur van de arbeidsmarkt klopt en vraagt Mag ik binnenkomen en meedoen? is de vraag dus eigenlijk Mag ik iemand zijn, mag ik mezelf zijn? En dan staat daar iemand bij de deur die beslist over binnenkomen of buiten blijven, die beslist over meedoen of niet, over iemand worden of niemand blijven. En die iemand hanteert een lijstje met voorwaarden en eisen, waaraan de klopper moet voldoen: het zogenaamde profiel. Mensen doen er alles aan om te voldoen aan het lijstje van de deurwaarder of om het lijstje te beïnvloeden. Mensen doen er alles aan om zichzelf goed te presenteren. Onze tijd van economische crisis en toenemende werkloosheid versterkt deze tendens nog eens omdat er niet voldoende werk is voor de grote hoeveelheid sollicitanten. We zijn het zo gewend. Niemand kijkt ervan op. Maar toch: een samenleving die zo handelt, handelt niet christelijk, verre van dat. Waarom? Omdat er normen worden gehanteerd om mensen te bekijken en te beoordelen. Sommigen komen erdoorheen, de meesten haken af. Hoe zou een waarlijk christelijke samenleving handelen? een programma dat niemand vooraf kent maar slechts door te leven bekend wordt. Dit wil overigens zeker niet zeggen, dat mensen die om wat voor reden dan ook geen werk hebben, een zinloos leven zouden leiden. Iemand klopt op de deur met de vraag Mag ik binnenkomen en meedoen? De poortwachter heeft geen lijstje met voorwaarden en eisen. In plaats daarvan vraagt hij: Vertel me wie je bent. Vertel me wat je zoekt en wat je wilt. En vervolgens gaat hij met het antwoord als opdracht naar zijn bedrijf om een passende plek te zoeken: om recht te doen aan de mens die op de deur heeft geklopt. De opdrachtgever wordt de deurklopper. En de opdracht luidt: Hier ben ik. Help mij om mijn leven te leven. Op dit moment is dit een onrealistisch scenario. De economische bezwaren zijn niet van de lucht, omdat bedrijven toch met elkaar moeten concurreren? Daarom noem ik het ook een geloof, en wel een christelijk geloof: het kan nog niet waar zijn, maar ik geloof er wel in. Is zo n benadering economisch winstgevend? Geen idee, misschien op den lange duur zelfs wel, maar daar gaat het niet om. Zo n benadering is menswaardig, en christelijk. Ieder mens is de moeite waard om te leven en om geleefd te worden. Het is de opdracht van een christelijke samenleving om deze ruimte voor mensen te zoeken, en als er die niet is, te 3

4 creëren. Omdat geen mens mag worden opgeofferd aan door de mens bedachte normen van economische doeleinden. Onderwijs Jaarlijks stappen duizenden kinderen de wereld van het onderwijs binnen. Al voordat zij kloppen op de deur ervan staat de deur voor hen open. Maar ook zij komen één voor één binnen met dezelfde vraag: Hier ben ik. Help mij om mijn leven te leven. Maar hoe vangt de leerkracht deze kinderen op? Verstaat hij deze vraag wel? En kan hij deze vraag ook beantwoorden? Veel scholen benadrukken dat zij recht willen doen aan de uniciteit van kinderen. En de meeste pabostudenten zullen om deze reden voor hun opleiding hebben gekozen. Maar is dit vol te houden, als scholen door middel van hun toetsuitslagen moeten laten zien hoe zij de kwaliteit van hun onderwijs bewaken? Is dit vol te houden als verwacht of zelfs geëist wordt (door overheid, inspectie en ouders), dat iedereen met een minimum rekenen taalniveau de basisschool moet verlaten? Er is de laatste jaren veel aandacht gekomen voor kinderen die anders zijn. Anders, omdat ze vanwege leerproblemen of leerstoornissen uitvallen op bepaalde vakken. Anders, omdat zij hoogbegaafd of hoogsensitief zijn. Anders, omdat ze zich moeilijker kunnen concentreren of de Nederlandse taal niet beheersen. Dus je zou kunnen zeggen, dat er in het onderwijs wel degelijk aandacht is voor elk kind persoonlijk. Maar dit is slechts schijn. Het woord anders veronderstelt een vergelijking, en het vertrekpunt van deze vergelijking schuilt in het gewone kind. En is dit geen bovennatuurlijke norm? Volgens mij wel. Zoals de mens niet bestaat maar er alleen mensen bestaan, bestaat het kind niet maar bestaan er alleen kinderen die vanzelfsprekend allemaal anders zijn. Om nog maar te zwijgen van het begrip achterstand. Volgens sommige politici zijn er kinderen die al met een achterstand het onderwijs binnenkomen. Hoe kun je in hemelsnaam (of in Gods naam) het begrip achterstand op de ontwikkeling van kinderen plakken, wanneer iedereen zijn of haar eigen ontwikkeling moet volgen? En dat is wat het norm-doorbrekende christelijke geloof van leerkrachten en van het onderwijs vraagt. Natuurlijk, rekenen en taal zijn in onze cultuur vrijwel onmisbaar geworden. En rekenen en taal zijn naast de andere vakken een uitstekende mogelijkheid om een menswaardig bestaan te leiden. Niemand hoeft het wiel opnieuw uit te vinden: we mogen gebruik maken van de uitvindingen van generaties voor ons. Maar de eis mag dan niet verschoven worden naar de leerling en zijn 4

5 toetsresultaten. De eis moet liggen waar die thuishoort: bij de verantwoordelijken in het onderwijs. Heb je genoeg gedaan voor de minsten van de mensen? Matteus 25, Een historische doorbraak Er is een heel duidelijk theologisch argument te vinden voor deze manier van christelijk denken, kijken en handelen (voor degenen die hierin geïnteresseerd zijn). Dat argument wordt in theologisch jargon kenosis genoemd. Kenosis betekent zoiets als verlaging van God ofwel de menswording van God. Het geloof in Jezus als Zoon van God betekent, dat er niet langer wordt gedacht in heilig en niet-heilig. De heilige structuren, die omwille van de heiligheid ook mensen buiten deze heiligheid plaatsten, zijn met de menswording van God in de Zoon doorbroken. Dit is de onomkeerbare doorbraak van het historische Christusgebeuren. Er wordt verteld dat het voorhangsel van de tempel doormidden scheurde op het moment dat Jezus stierf: vanaf dat moment was er geen enkele scheiding tussen heilig en niet-heilig. Elke norm was daarmee doorbroken. Er zijn geen boventijdelijke of bovennatuurlijke normen meer: elk mens is als levend wezen norm. Wordt er een nieuwe mens geboren, klinkt er in heel de schepping: Hier ben ik, help mij om mijn leven te leven. Ieder mens dient zich aan om te leven, om door en voor zichzelf geleefd te worden. Gianni Vattimo (1998). Ik geloof dat ik geloof. Amsterdam: Boom. Lucas 23, Geen oordelen meer Natuurlijk is er veel meer over het christelijk geloof te zeggen. Het zou niet terecht zijn om zo n wijd verspreid en gevarieerd geloof in een zestal pagina s te beschrijven. Maar een belangrijke kerngedachte ervan is zo eenvoudig te beschrijven als ik in dit pamflet heb geprobeerd, maar tegelijk erg moeilijk om na te leven. Het lijkt wel of mensen in deze tijd meer over elkaar en over anderen oordelen dan ooit. TV en kranten staan er vol van, en de sociale media dragen het nodige hieraan bij. Het lijkt wel in te zijn om iets of iemand stom te vinden: pas als je een eigen oordeel hebt, tel je mee, zo lijkt het wel. Het christelijk geloof vraagt om een geheel andere manier van kijken, denken en leven. Dit betekent overigens niet, dat het christelijk geloof tot een normloos leven zou stimuleren: tot een houding van volledige onverschilligheid tegenover anderen. Want een normdoorbrekend geloof zou immers snel tot zo n opvatting kunnen leiden, dat je alles kunt doen wat je zelf wilt en dat 5

6 je je van niemand maar iets hoeft aan te trekken. Want als de ander mij totaal onverschillig laat, is er namelijk geen sprake van een norm-doorbrékend denken. Het gaat er juist om, dat er normen doorbroken moeten worden: overal en altijd wanneer een mens niet tot zijn recht komt. Leven is niet bedoeld om tot norm te stollen. Schepping is variatie en evolutie: tussen soorten en tussen verschillende exemplaren van dezelfde soort. Geen soort of geen exemplaar is meer of minder geslaagd te noemen. Marcel Zagers, augustus