TE VEEL ZOUT IN ONZE VOEDING? Evaluatie van het zoutgehalte van 17 voedingswarencategorieën

Transcriptie

1 TE VEEL ZOUT IN ONZE VOEDING? Evaluatie van het zoutgehalte van 17 voedingswarencategorieën Stichting van openbaar nut Paapsemlaan Brussel REPRODUCTIE TOEGELATEN MITS DUIDELIJKE BRONVERMELDING EN VOORAFGAANDE TOESTEMMING VAN DE UITGEVER

2 1. Inleiding Tafelzout bestaat hoofdzakelijk uit natriumchloride (NaCl). Het stelt de cellen in staat om de voedingsstoffen te absorberen, de afvalstoffen te elimineren en de geleiding van de zenuwinstroom te verzekeren. Fysiologisch heeft het menselijke organisme twee gram zout per dag nodig. Een teveel kan diverse gezondheidsproblemen 1 veroorzaken, waarvan te hoge bloeddruk het belangrijkste is. Wanneer er te veel natrium aanwezig is, moet het geëlimineerd worden. Dat gebeurt via de urine. Om de nieren beter te doen werken, moet het hart meer werken en de bloeddruk dus ook verhogen. Het is die hoge bloeddruk die problemen met het hart en de bloedvaten (aderbreuk, hartinfarct, ) veroorzaakt en nierinsufficiëntie in de hand werkt, wat op zijn beurt voor ergere osteoporose zorgt. Zout kan ook een risicofactor zijn voor de kanker van de maag omdat een hoge concentratie ervan werkt als een "bijtende" stof en het slijmvlies van de maag aanvalt. 2 Het consumeren van getransformeerde voedingsmiddelen die afkomstig zijn van de landbouwvoedingsmiddelenbedrijven maakt wel 70% uit van de voedselconsumptie. Volgens een OIVO-studie 3 worden er meer bereide gerechten geconsumeerd door de gemiddelde en lage sociale groepen alsook door de jongeren uit hoge sociale groepen die vrijgezel zijn of leven in een gezin met 3 à 4 personen. Die getransformeerde producten bevatten vaak te veel zout, wat de Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid heeft doen beslissen om het zoutprobleem in zijn Voeding- en Gezondheidplan op te nemen. Dat plan is gebaseerd op bestaande internationale initiatieven binnen de Europese Unie. Vanuit een meer algemeen oogpunt wil dit plan het gezondheidspeil van de Belgische bevolking opkrikken door het eetgedrag en het bewegen van individuele personen te analyseren. De doelstellingen van dit plan zijn: 1. Informeren en communiceren: de bevolking sensibiliseren met betrekking tot het belang van het aannemen van een gezonde leefstijl en voeding om de strijd aan te binden tegen overgewicht, zwaarlijvigheid en de risicofactoren van de chronische aandoeningen. 2. Maatregelen nemen om de bevolking tot goede eetgewoonten en tot het beoefenen van een fysieke activiteit te bewegen: een blijvende gedragsverandering teweegbrengen door middel van acties die op het individu en het kader afgestemd zijn. 1 /ALIMENTATION1_MENU/PLANNUTRITIONSANTE1_MENU/INFOPOURPROFESSIONNELS1_MENU/INFOPOURPROFESSIONNELS1_DOCS/PNNS-B%20DEF.PDF Stichting tegen kanker, 3 Les plats préparés / De bereide gerechten, Marc Vandercammen en Hélène Aupaix, OIVO, November

3 3. Actoren uit de privésector tot een engagement bewegen: de privésector aansporen tot acties om efficiënt bij te dragen aan het halen van de streefdoelen en het realiseren van de punten uit het Voeding- en Gezondheidplan. 4. Maatregelen nemen die op specifieke groepen gericht zijn: via aangepaste acties op bepaalde bevolkingsgroepen mikken die specifieke voedingsbehoeften en problemen hebben welke een bijzondere aanpak vereisen, zoals het geval is voor baby s en kleine kinderen, voor de adolescenten, voor de vrouwen die zwanger zijn of borstvoeding geven en voor de bejaarden. 5. Ondervoeding voorkomen en aanpakken: acties uitwerken die het ondervoedingprobleem aanpakken in de ziekenhuizen, de rusthuizen en via de thuiszorg. 6. De voedingsaanvoer van de bevolking evalueren: de specifieke domeinen afbakenen waarvoor de methodologie verbeterd kan worden om de aanvoer van voedingsmiddelen en voedingsstoffen te evalueren daar waar de gegevens vandaag de dag nog ontbreken. 7. Het wetenschappelijk onderzoek over voeding en eetgedrag stimuleren: de prioriteitdomeinen identificeren voor het steunen van onderzoek naar voeding en eetgedrag. Om aan de eisen van dit plan te voldoen, hebben de producenten zich ertoe verbonden om het zoutgehalte van hun producten te verminderen. Een werkgroep werd opgericht om dit initiatief aan te moedigen. In het kader van deze globale denkoefening heeft de overheid aan het OIVO de opdracht gegeven voor deze studie, die bedoeld is om De hoeveelheid zout controleren die aanwezig is in producten die van de verwerking van landbouwvoedingsmiddelen afkomstig zijn; Nagaan of dat zoutgehalte in overeenstemming is met de gezondheidsvoorschriften en de verbintenissen die de producenten hebben aangegaan. De studie zal in twee fasen uitgevoerd worden om de evolutie van de situatie op het vlak van zoutconsumptie en meer in het bijzonder van het zoutgehalte in de voedingsproducten te kunnen evalueren. Dit rapport heeft dus betrekking op het eerste deel van het onderzoek en wordt opgesplitst in twee delen: Methodologie: beschrijving van de werkmethode die voor deze studie gebruikt werd Resultaten: analyse van de verzamelde gegevens Conclusies: voorstelling van de waarnemingen die opnieuw bekeken zullen worden in het tweede deel van het onderzoek. 3

4 2. Methodologie In het kader van deze studie werd een steekproef onderzocht van 775 producten, verdeeld in 17 categorieën en 136 subcategorieën. De zoutsamenstelling van deze producten werd opgezocht op de etiketten bij bezoeken in drie grote distributieketens. De 17 categorieën werden bepaald op basis van een lijst die werd verstrekt door de FOD Volksgezondheid, waar de verse producten (groenten, fruit, vers vlees en verse vis) werden uit weggelaten: Brood & Afgeleide producten Ontbijtgranen Zuivelproducten Drank Vetten & Oliën Vis & Afgeleide producten Groenten & Fruit Vlees & Afgeleide producten Vervangproducten voor vlees Producten afgeleid van aardappelen Bereide gerechten Salades Sauzen Snacks Soepen Producten afgeleid van granen Fastfood De producten werden gekozen op basis van die lijst, door de inventaris op te maken van het bestaande aanbod voor elke productcategorie door de productsoorten te identificeren die de marktleider zijn (of het meest geconsumeerd worden) door de merken te identificeren die voor elk producttype de marktleider zijn De opzoekingen gebeurden door ofwel de marketingtijdschriften te raadplegen die in het documentatiecentrum van het OIVO beschikbaar zijn, ofwel door op het internet (waaronder de website van het NIS) te gaan kijken, of nog door bezoeken op de verkooppunten te organiseren. Om een gegevensopneming te kunnen doen, werd een enquêteformulier uitgewerkt dat de volgende elementen bevat: streepjescode productcategorie gamma en type product merk handelsbenaming type verpakking opgegeven gewicht 4

5 Daar hebben wij nog gegevens aan toegevoegd over de voedingswaarde-etikettering: gewichtaanduiding: Ja/Nee aanduiding van zoutgehalte: Ja/Nee zoutgehalte aanwezigheid van een claim betreffende het zoutgehalte plaats datum prijs Die gegevensopnemingen werden uitgevoerd in de vorm van een STORE CHECK, tussen 2 februari 2009 en 5 mei Wat het zoutgehalte betreft vermeldden de meeste etiketten het natriumgehalte. Er werd daarom een vermenigvuldigingsfactor van 2,54 gebruikt om voor elk voedingsproduct een zoutgehalte te hebben en dat te kunnen vergelijken met de aanbevolen dagelijkse dosis, die de 6g zout per dag 4 niet mag overschrijden. Vanwege de vertrouwelijkheid en met het oog op de reproduceerbaarheid van de analyse wordt in dit rapport geen enkel merk en geen enkele plaatsnaam genoemd. 4 Nationaal Voeding-Gezondheidplan, FOD Gezondheid Merk op: de Wereldgezondheidsorganisatie doet zelfs aanbevelingen om de 5g zout per dag niet te overschrijden: 5

6 3. Resultaten Vertrekkend van de verzamelde gegevens en volgens de eerder beschreven methodologie werden diverse analyses gemaakt: etikettering van de producten: evaluatie, per categorie en per merk, van het aantal producten dat een aanduiding over het zoutgehalte verstrekt zoutgehalte: berekening van het zoutgehalte (gemiddelde en de modelvork 5 ) van de productcategorieën en -subcategorieën. Hierna volgen de resultaten van enkele van die analyses. I. VERBORGEN ZOUT / ZICHTBAAR ZOUT Door het gemiddelde van de zoutgehalten van de categorieën te berekenen kan bepaald worden welke de meest gezouten producten zijn. Daarbij zijn er die effectief zout smaken (spek, bacon, gekruide worst,...) of waarop het zout zichtbaar aanwezig is (zoute chips, gezouten boter, fastfoodfrieten,...), maar andere lijken veel minder zout hoewel ze toch een hoog zoutgehalte hebben (sauzen, garnaalsalade, kipfilet, brood,...). Het komt door die vaststelling dat de subcategorieën van voedingsproducten in 2 groepen geklasseerd worden naargelang het zout zichtbaar of verborgen is. In de onderstaande tabel werden enkel de subcategorieën in beschouwing genomen die een zoutgehalte hebben 1.5 gram per 100 gram product. Bedenk wel dat het hier om een interpretatie gaat aangezien dat klassement afhankelijk is van de perceptie van de zoute smaak door de consument. 5 De modelvork geeft de spreiding tussen het laagste en het hoogste zoutgehalte aan in een gegeven groep (hier een categorie voedingsproducten). 6

7 ZICHTBAAR ZOUT VERBORGEN ZOUT Subcategorie Subcategorie (g/100g) (g/100g) rauwe ham (Serrano,...) 5,07 mosterd 3,61 droge worst 4,53 americainsaus 3,30 Salami 3,37 ketchup 2,60 spek(blokjes) 3,32 pesto 2,53 gerookte vis 2,91 fastfoodsauzen 2,28 bacon 2,82 kipfilet 2,14 Paté 2,50 garnaalsalade 2,02 smeltkaas 2,27 vleessalade 1,95 gezouten boter 2,22 hamburgers 1,91 worst (ham, enz.) 2,22 tomatensaus 1,90 zoute koekjes 2,17 kerriesaus 1,87 gerookte zalmsalade 2,02 Gekookte ham 1,84 zout tussendoortje (frikadel,...) 2,00 kalkoenfilet 1,78 harde kaas 1,90 kant-en-klare sauzen 1,77 chips 1,82 tofu 1,77 croque-monsieur 1,70 cracottes 1,75 vinaigrette 1,69 surimisalade 1,68 kip met kerriesalade 1,67 tonijnsalade mayonaise 1,63 bearnaisesaus 1,58 brood 1,49 Tabel 1: Subcategorieën voedingsproducten waarvan de zoute smaak duidelijk is (zichtbaar zout) of waarvan men niet vermoedt dat ze zo een hoog zoutgehalte hebben (verborgen zout). De smaak en/of het uitzicht zijn dus geen betrouwbare elementen voor het evalueren van het zoutgehalte. Bepaalde voedingsproducten lijken sterk gezouten en zijn dat ook effectief, maar andere lijken minder zout terwijl ze toch een hoog zoutgehalte hebben. II. DE MEEST GEZOUTEN PRODUCTEN Wanneer te veel natrium geconsumeerd wordt, kan dat nefaste gevolgen hebben voor de gezondheid in de vorm van hoge bloeddruk, hart- en vaatziekten en ook mogelijk maagkanker en osteoporose. Het is dus belangrijk de zoutconsumptie terug te schroeven en de aanbeveling na te leven, die luidt: niet meer dan 6g zout per dag. Een aantal voedingsproducten hebben een heel hoog zoutgehalte. De 20 meest gezouten artikelen onder de 775 bestudeerde producten worden opgesomd in de tabel die volgt. 7

8 x 2,54 Product NATRIUM gehalte (in g/100g of ml product) ZOUT gehalte (in g/100g of ml product) Subcategorie Alternatief 6 1 Auvergne droge worst 2,2 5,57 droge worst 2 Parmaham 2,16 5,46 rauwe ham 3 Zwarte Woudham 1,97 4,98 rauwe ham 4 Bayonneham 1,88 4,76 rauwe ham 5 Americain minuutsaus 1,88 4,76 americainsaus 6 paté met champignons 1,8 4,55 patés 7 licht gekruide, 1,75 4,43 gepaneerde sojanuggets tofu 8 droge worst met noten 1,67 4,23 droge worst 9 weinig pikante mosterd 1,6 4,05 mosterdsaus 10 chorizo 1,5 3,80 droge worst 11 salami zonder look 1,5 3,80 salami 12 extragerookt spek 1,48 3,74 spek(blokjes) 13 gezouten ontbijtspek 1,48 3,74 spek(blokjes) 14 ketchup 1,38 3,50 ketchupsaus 15 gerookt bacon 1,37 3,47 bacon 16 gerookte spekblokjes 1,3 3,29 spek(blokjes) 17 barbecuesaus 1,26 3,20 fastfoodsauzen 18 kerriesaus 1,26 3,20 fastfoodsauzen 19 Schotse gerookte zalm 1,20 3,04 gerookte vis 20 Weense worstjes 1,2 3,04 worst (ham,...) Tabel 2: links de natrium- en zoutgehalten van de 20 meest gezouten producten. Rechts de categorieën waartoe die producten behoren. Werden als alternatief beschouwd: elke keuzemogelijkheid, binnen de categorie, voor een product met aanzienlijk minder zout (verschil in min 15%). Deze tabel toont duidelijk dat de fijne vleeswaren en de sauzen de "risicoproducten" zijn. Ze moeten daarom niet helemaal uit onze voeding geweerd worden, maar hun consumptie moet toch sterk gematigd worden. De consument heeft meerdere mogelijkheden om de hoeveelheid zout terug te schroeven: - kiezen voor de producten die hierboven als minder gezouten alternatief opgegeven worden: een ander merk voor een zelfde product een ander type voedingsproduct in dezelfde productcategorie (bijv.: voor de categorie "droge worsten" chorizo nemen in plaats van Auvergne droge worst) 6 geeft aan dat er in de categorie een minder gezouten alternatief bestaat; geeft aan dat er geen minder gezouten alternatief bestaat voor dit product. 8

9 - wanneer mogelijk zelf zijn eten klaarmaken en zo de hoeveelheid toegevoegd zout onder controle houden (voor de opgesomde producten bijvoorbeeld zelf de sauzen maken). Merk ook op in de bovenstaande tabel dat de zoutgehalten uitgedrukt zijn per 100g (of 100ml) product. In een maaltijd kom je sneller en gemakkelijker aan 100g fijne vleeswaren dan aan 100g of 100ml saus. III. KLASSERING PER CATEGORIE Om een beter zicht te hebben op de hoeveelheid zout die in onze voeding aanwezig is, geeft de hierna volgende tabel het gemiddelde en de modelvork tussen het laagste en hoogste zoutgehalte van de 136 subcategorieën. Even herhalen dat de modelvork het mogelijk maakt om de verdeling van het zoutgehalte te bepalen rond de gemiddelde waarde. In de onderstaande tabel, bijvoorbeeld, geldt voor de rauwe hammen dat ongeveer 2/3 van de voedingsproducten uit die subcategorie een zoutgehalte hebben tussen 4,706g per 100g (5,068-0,362) en 5,43g per 100g (5, ,362). Nog in die tabel geeft een kolom aan of er binnen de categorie een keuze mogelijk is die het zoutgehalte aanzienlijk verlaagt (vermindering 15%). categorie subcategorie Gemiddelde zout (g per 100g of 100ml product) model vork alternatief 7 mogelijke vermindering 8 Vlees & Afgeleide producten Rauwe ham 5,068 0,362 Vlees & Afgeleide producten Droge worst 4,529 0,924 32% Sauzen Mosterd 3,605 0,626 22% Vlees & Afgeleide producten Salami 3,373 0,386 20% Vlees & Afgeleide producten Spek(blokjes) 3,319 0,587 33% Sauzen Americain 3,302 2,057 61% Vis & Afgeleide producten Gerookte vis 2,910 0,179 Vlees & Afgeleide producten Bacon 2,815 0, % Sauzen Ketchup 2,600 0,556 38% Sauzen Pesto 2,530 0,669 42% Vlees & Afgeleide producten Paté 2,505 1,788 Fastfood Sauzen 2,277 0,791 73% Zuivelproducten Smeltkaas 2,270 0,669 41% Vetten & Oliën Gezouten boter 2,224 1,098 52% Vlees & Afgeleide producten Worst (ham, enz.) 2,222 0,486 41% Snacks Zoute snacks: zoute koekjes 2,168 0,618 51% Vlees & Afgeleide producten Kipfilet 2,142 0,144 Vlees & Afgeleide producten Verse worst 2,100 0 Salades Garnaalsalade 2, geeft aan dat er een minder gezouten alternatief bestaat binnen de categorie; geeft aan dat er geen minder gezouten alternatief voor dit product bestaat; 8 Houdt rekening met het verschil, in percent, tussen de meest en minst gezouten producten in de subcategorie. 9

10 Salades Salade van gerookte zalm 2,024 0 Snacks Zoute snacks: gezouten tussendoortjes 1,999 0,101 Salades Vleessalade 1,948 0,250 17% Vlees & Afgeleide producten Hamburgers 1,910 0,197 Sauzen Tomatensaus 1,898 0,179 Zuivelproducten Harde kaas 1,898 0,101 39% Sauzen Kerriesaus 1,872 0,000 Vlees & Afgeleide producten Gekookte ham 1,836 0,074 Snacks Zoute snacks: chips 1,825 0,455 70% Vlees & Afgeleide producten Kalkoenfilet 1,784 0,125 Vervangproducten voor vlees Tofu 1,773 1, % Sauzen Kant-en-klare sauzen 1,771 0 Ontbijtgranen Gewone cracottes 1,749 0,077 Bereide gerechten Croque-monsieur 1,700 0,141 Sauzen Vinaigrette 1,687 0,497 50% Salades Surimisalade 1,682 0,125 Salades Kip met kerriesalade 1,670 0,143 Salades Tonijnsalade met mayonaise 1,632 0,161 Sauzen Bearnaise 1,581 0,662 46% Brood & Afgeleide producten Brood 1,486 0,597 65% Bereide gerechten Sandwich 1,392 0,894 63% Zuivelproducten Zachte kaas 1,387 0,152 21% Sauzen Aioli 1,350 0 Groenten & Fruit Vegetarische bereidingen 1,349 0,153 23% Bereide gerechten Pizza 1,308 0,171 38% Brood & Afgeleide producten Geroosterde boterhammen 1,273 0,313 56% Fastfood Fingerfood 1,251 0,260 44% Fastfood Burgers 1,207 0,209 36% Zuivelproducten Verse kaas 1,200 0,000 Bereide gerechten Tortilla 1,190 0,226 30% Ontbijtgranen Gewone beschuiten 1,128 0,400 42% Soepen Soep in blik 1,096 0,386 50% Vervangproducten voor vlees Quorn 1,075 0,483 86% Salades Tonijn-cocktailsalade 1,075 0,268 30% Sauzen Mayonaise 1,063 0,257 39% Soepen Diepgevroren soep 1,063 0,389 51% Vlees & Afgeleide producten Gepaneerde bereidingen 1,054 0,219 42% Vis & Afgeleide producten Vis in blik 1,022 0,157 44% Sauzen Bechamel 1,012 0 Sauzen Saus in poedervorm 1,012 0,204 41% Ontbijtgranen Cornflakes 1,001 0,635 98% Soepen Soep in pakjes 0,995 0,175 27% 10

11 Producten afgeleid van 36% Kroketten 0,978 0,145 aardappel Bereide gerechten Quiches/zoute taarten 0,955 0,387 61% Zuivelproducten Melk in poedervorm 0,949 0,089 Soepen Verse soep 0,942 0,126 Vetten & Oliën Bakken & braden 0,902 0, % Producten afgeleid van aardappel Gedehydreerde puree 0,863 0,373 78% Soepen Gedehydreerde soep 0,849 0,119 35% Sauzen Zoetzure saus 0,848 0,590 66% Soepen Soep in Tetrapack 0,843 0,175 62% Groenten & Fruit Groenten in bokaal 0,784 0,044 Groenten & Fruit Groenten in blik 0,779 0,635 98% Snacks Gesuikerde snacks: zoete koekjes 0,762 0,234 57% Bereide gerechten Pasta's 0,756 0,155 49% Drank Groentesap 0,750 0 Bereide gerechten Bereid gerecht 0,719 0,252 69% Fastfood Potatoes 0,654 0,688 85% Ontbijtgranen Graanrepen 0,626 0,114 33% Snacks Gesuikerde snacks: wafels 0,616 0,130 33% Groenten & Fruit Diepgevroren bereide groenten 0,614 0,128 33% Producten afgeleid van Diepgevroren bereide 33% 0,612 0,108 aardappel aardappelen Producten afgeleid van aardappel Vers bereide aardappelen 0,565 0,626 78% Vis & Afgeleide producten Diepgevroren vis 0,555 0, % Fastfood Ontbijt 0,533 0,480 78% Fastfood Salades 0,480 0, % Producten afgeleid van granen Verse pasta voor bereiding 0,380 0,179 50% Vetten & Oliën Minarine 0,367 0,197 55% Vetten & Oliën Zachte boter 0,349 0,136 42% Brood & Afgeleide producten Taarten 0,329 0,250 70% Snacks Gesuikerde snacks: chocolade en snacks met 0,308 0,188 96% chocolade Producten afgeleid van granen Maïzena 0,253 0,000 Fastfood Desserts 0,188 0, % Zuivelproducten Melk 0,159 0,055 50% Zuivelproducten Yoghurt 0,148 0,030 37% Groenten & Fruit Eenvoudig bereid fruit 0,146 0,133 99% Zuivelproducten Desserts op melkbasis 0,139 0,064 75% Zuivelproducten Roomijs op melkbasis 0,134 0,048 59% Zuivelproducten Slagroom 0,

12 Zuivelproducten Keukenroom 0,127 0 Drank Sojadrink 0,127 0 Vetten & Oliën Margarine 0,122 0,112 90% Drank Energiedrank 0,116 0,086 68% Groenten & Fruit Fruit in bokaal 0,114 0, % Groenten & Fruit Fruit in blik 0,113 0,129 Zuivelproducten Verse kaas 0,109 0,077 94% Producten afgeleid van aardappel Diepvriesfrieten 0,099 0, % Zuivelproducten Melkdrank 0,087 0, % Groenten & Fruit Bereid fruit met groenten 0,070 0,013 33% Groenten & Fruit Vers bereide groenten 0,061 0,021 39% Drank Ice Tea 0,052 0,042 75% Producten afgeleid van granen Rijst 0,046 0,069 98% Producten afgeleid van granen Ebly 0,046 0,000 Groenten & Fruit Eenvoudige diepvriesgroenten 0,042 0,015 51% Ontbijtgranen Cracottes zonder zout 0,035 0,000 Ontbijtgranen Beschuiten zonder zout 0,029 0,020 80% Drank Spuitwater 0,018 0,021 95% Producten afgeleid van granen Pasta's 0,016 0, % Drank Water met fruitsmaak 0,016 0,019 87% Drank Coca 0,013 0, % Producten afgeleid van granen Meel 0,013 0, % Drank Limonade 0,008 0, % Drank Plat water 0,003 0,004 88% Drank Vruchtensap 0,002 0, % Producten afgeleid van aardappel Verse aardappelen 0,002 0, % Vetten & Oliën Olie 0 0 Producten afgeleid van granen Griesmeel 0 0 Tabel 3: gemiddelden en modelvorken van de zoutgehalten van de 136 subcategorieën van producten. Werd beschouwd als alternatief: elke mogelijkheid binnen de categorie om een product te vinden dat 15% minder zout bevat. De laatste kolom toont het verschil (in percent) tussen het meest gezouten en het minst gezouten product van de subcategorie. Opmerking: het is belangrijk niet te vergeten dat het zoutgehalte in deze tabel uitgedrukt is in gram per 100g of 100ml product. Aangezien van bepaalde producten grotere hoeveelheden geconsumeerd worden dan van andere, is het van essentieel belang dat met deze factor rekening gehouden wordt bij het evalueren van de dagelijkse zoutconsumptie. Een voorbeeld: ondanks het feit dat brood relatief minder zout is (met minder grammen zout per 100g product) dan kerriesaus, bevatten 2 sneden brood (60g) meer zout (nl. 0,89g) dan een portie kerriesaus (van 30g met 0,56g zout). 12

13 De producten zoals bieren, wijnen, alcoholische producten, eieren en verse producten (10 categorieën in totaal) verstrekken geen gegevens over het zoutgehalte en werden bijgevolg in deze tabel niet mee in acht genomen. Vanuit een ander oogpunt kan die analyse vervolledigd worden door per categorie de zoutgehalten in de voedingsproducten en de mogelijke alternatieven te bestuderen. In die optiek wordt elke categorie onderzocht, rekening houdend met: de gemiddelde zoutgehalten van hun subcategorieën (in g per 100g product) het aantal subcategorieën dat een minder gezouten alternatief aanbiedt (in %) en de maximaal mogelijke vermindering van de zoutconsumptie binnen de categorie (verschil in % tussen de meest en de minst gezouten producten). Hierna volgen de becommentarieerde resultaten: Brood & Afgeleide producten: Ontbijtgranen: - voedingsproducten met kleine tot middelmatige 9 hoeveelheid zout: zoutgehalten tussen 0,329g (taarten) en 1,486g (broden). - alternatief mogelijk voor 100% van de subcategorieën (3/3): tot 70% minder zout. - voedingsproducten met kleine tot middelmatige hoeveelheid zout: zoutgehalten tussen 0,029g en 1,749g. De minst gezouten voedingsproducten zijn de cracottes en beschuiten "zonder zout". - 67% van de subcategorieën (4/6) bieden een alternatief: mogelijk tot 98% minder zout (cornflakes). De andere 2 subcategorieën bevatten niet genoeg producten om de mogelijkheid van een alternatief te bieden. Zuivelproducten: - voedingsproducten met kleine tot grote hoeveelheid zout: zoutgehalten tussen 0,087g (melkdranken) en 2,27g (smeltkazen). De meest gezouten subcategorieën zijn de kazen. - 69% van de subcategorieën (9/13) bieden een alternatief met minder zout: tot 100% minder zout. Drie subcategorieën bevatten niet genoeg producten om een alternatief te kunnen bieden en de laatste subcategorie (keukenroom) onderscheidt zich door onvoldoende voedingswaardegegevens (1 product op 4). Drank: - voedingsproducten met kleine tot middelmatige hoeveelheid zout: zoutgehalten tussen 0,002g en 0,75g (groentesap). - alternatief mogelijk voor 80% van de subcategorieën (8/10): tot 100% minder zout. De andere twee categorieën (groentesap en sojadrink) bevatten te weinig producten om een alternatief voor te stellen. Vetten & Oliën: - voedingsproducten met heel kleine tot middelmatige hoeveelheid zout: zoutgehalten tussen 0g (olie) en 0,09g (gezouten boter). - alternatief mogelijk voor 83% van de subcategorieën (5/6): tot 100% minder zout. De oliën stellen geen alternatief voor doordat de hoeveelheid zout die erin voorkomt nihil is. Vis & Afgeleide producten: - voedingsproducten met middelmatige tot grote hoeveelheid zout: zoutgehalten tussen 0,555g en 2,91g. 9 Typering volgens de zoutgehalten (T sel ) : - heel kleine hoeveelheid zout: 0g T sel 0,1g - kleine hoeveelheid zout: 0,1g T sel 0,5g - middelmatige hoeveelheid zout: 0,5g T sel 1,5g - grote hoeveelheid zout: 1,5g T sel 13

14 - alternatief mogelijk voor 66% van de subcategorieën (2/3): tot 100% minder zout. De derde categorie (gerookte vissen) bevat niet genoeg producten om een alternatief te kunnen voorstellen. Groenten & Fruit: - voedingsproducten met kleine tot middelmatige hoeveelheid zout: zoutgehalten tussen 0,042g en 1,349g. - alternatief mogelijk voor 80% van de subcategorieën (8/10): tot 100% minder zout. De andere twee categorieën (fruit in blik en groenten in bokaal) bevatten genoeg producten die voor het grootste deel goed geëtiketteerd zijn. Het is dus het gebrek aan verschil tussen de zoutgehalten van de producten in die subcategorieën dat aan de basis ligt van het ontbreken van een alternatief. Vlees & Afgeleide producten: - voedingsproducten met middelmatige tot grote hoeveelheid zout: zoutgehalten tussen 1,054g (gepaneerde bereidingen) en 5,068g (rauwe ham). - alternatief mogelijk voor 54% van de subcategorieën (7/13): tot 41% minder zout. De andere categorieën bevatten ofwel te weinig geëtiketteerde producten (verse worsten, hamburgers, kalkoenfilets) of de producten vertonen gelijkaardige zoutgehalten (gekookte ham, rauwe ham, kipfilets). Vervangproducten voor vlees: - voedingsproducten met middelmatige tot grote hoeveelheid zout: zoutgehalten tussen 1,075g en 1,773g. - alternatief mogelijk in alle gevallen (2/2): tot 100% minder zout. Producten afgeleid van aardappelen: - voedingsproducten met heel kleine tot middelmatige hoeveelheid zout: zoutgehalten tussen 0,002g en 0,978g. - alternatief mogelijk voor alle subcategorieën (6/6): tot 100% minder zout. Bereide gerechten: - voedingsproducten met middelmatige tot grote hoeveelheid zout: zoutgehalten tussen 0,719g en 1,7g. - alternatief mogelijk voor 86% van de subcategorieën (6/7): tot 69% minder zout. De laatste categorie (croque-monsieur) bevat niet genoeg producten om een alternatief voor te stellen. Salades: Sauzen: Snacks: Soepen: - voedingsproducten met middelmatige tot grote hoeveelheid zout: zoutgehalten tussen 1,075g en 2,024g. - alternatief mogelijk voor 29% van de subcategorieën (2/7): tot 30% minder zout. Voor de salades bevatten alle bestudeerde subcategorieën maar weinig producten. Voor twee ervan is de steekproef voldoende groot om al een alternatief voor te stellen, maar voor de andere vijf is dat niet het geval. - voedingsproducten met middelmatige tot grote hoeveelheid zout: zoutgehalten tussen 0,848g en 3,605g. - alternatief mogelijk voor 64% van de subcategorieën (9/14): tot 66% minder zout. De andere categorieën bevatten ofwel te weinig producten of ze vertonen gelijkaardige zoutgehalten tussen hun producten (tomatensauzen, kant-en-klare sauzen). - voedingsproducten met kleine tot grote hoeveelheid zout: zoutgehalten tussen 0,308g en 2,168g. Hier kan het onderscheid gemaakt worden tussen de hoeveelheid zout in de zoete snacks (0,308g tot 0,762g) en die in de zoute snacks (1,825g tot 2,168g). - alternatief mogelijk voor 83% van de subcategorieën (5/6): tot 93% minder zout. De gezouten tussendoortjes bieden geen minder zout alternatief omdat de producten in die categorie een gelijkaardig zoutgehalte hebben. - voedingsproducten met middelmatige hoeveelheid zout: zoutgehalten tussen 0,843g en 1,096g. - alternatief mogelijk voor 83% van de subcategorieën (5/6): tot 62% minder zout. Geen alternatief voor de verse soepen want ze bevatten een gelijkaardige hoeveelheid zout. 14

15 Producten afgeleid van granen: - voedingsproducten met heel kleine tot kleine hoeveelheid zout: zoutgehalten tussen 0g en 0,380g. - alternatief mogelijk voor 57% van de subcategorieën (4/7): tot 100% minder zout. Van de andere drie subcategorieën bevatten er twee niet genoeg producten (maïzena en ebly) en biedt de laatste (griesmeel) geen minder zout alternatief omdat haar zoutgehalte 0g bedraagt. Fastfood: - voedingsproducten met kleine tot grote hoeveelheid zout: zoutgehalte tussen 0,188g en 2,277g. Hier moeten we onderstrepen dat we producten vergelijken die verschillend zijn, maar die allemaal uit de snelle restauratie afkomstig zijn. Het is dus normaal dat het zoutgehalte heel sterk varieert. - alternatief mogelijk voor alle categorieën (7/7): tot 100% minder zout. Uit deze analyse blijkt dat: Bepaalde categorieën van voedingsproducten veel meer gezouten zijn dan andere: de grafiek die volgt herneemt de categorieën en geeft in bordeaux het zoutgehalte aan van de voedingsproducten in die categorieën. Deze visuele voorstelling maakt het mogelijk om te zien dat de categorie "vlees en afgeleide producten" producten aanbiedt die meer gezouten zijn dan die in de categorie "producten afgeleid van granen". Vlees & Afgeleide producten Sauzen Vervangproducten voor vlees Fastfood Brood & Afgeleide producten Vis & Afgeleide producten Zuivelproducten Vetten & Oliën Snacks Ontbijtgranen Salades Bereide gerechten Groenten & Fruit Soepen Producten afgeleid van aardappelen Drank Producten afgeleid van granen Zout dat in de categorie aanwezig is 0 gr 1 gr 2 gr 3 gr 4 gr 5 gr 6 gr Figuur 1 : spreiding van zoutgehalten per productcategorie. 15

16 In bepaalde categorieën een drastischere vermindering van de hoeveelheid zout mogelijk is dan in andere: in de bovenstaande grafiek visualiseren de gekleurde balken de verschillen 10 tussen de zoutgehalten van de producten binnen elke categorie. Hoe langer de balk, hoe meer hoeveelheid zout verkleind kan worden door te kiezen voor een alternatief product binnen de categorie. Bijvoorbeeld: voor de categorie "Vlees en afgeleide producten" is het mogelijk om de hoeveelheid zout tot vijfmaal kleiner te maken door dat voedingsproduct te kiezen. Omgekeerd betekent een korte balk dat de categorie niet veel alternatieven voorstelt voor het terugschroeven van de hoeveelheid zout. Dat is het geval voor de categorieën "Vetten & Oliën", "Soepen" en "Producten afgeleid van granen". Wat deze grafiek niet toont maar wat uit de vorige analyse op te maken is, is dat bepaalde subcategorieën binnen een categorie geen alternatief bieden. Dat is het geval voor het vlees, de salades en de producten afgeleid van granen. In die categorieën stellen minder dan 70% van hun subcategorieën zelf een alternatief met minder zout voor. IV. MODELMENU'S De zoutconsumptie kan voedingsproduct per voedingsproduct geëvalueerd worden, maar er moet ook een waarde aan toegekend worden in de context van de samenstelling van de eetpatronen die mensen hebben. Als voorbeeld worden hierna enkele modelmenu's opgegeven, met vermelding van hun zoutgehalte. 1. Ontbijt BRITS ONTBIJT BROOD / KAAS 1 ei (*) 60g 0,19 2 sneetjes bruin boerenbrood 60g 0,76 2 sneetjes toast 60g 0,82 Harde kaas 35g 0,66 2 plakjes bacon 50g 1,25 1 portie minarine 10g 0,05 1 portie bonen in tomatensaus 150g 0,6 1 verse kaas 125g 0,13 1 portie boter 10g 0,01 1 kop koffie (*) 150 ml 0,009 1 glas sinaasappelsap 200ml 0,006 1 kop thee (**) 150ml 0 hoeveelheid zout 2,876g hoeveelheid zout 1,609g 10 Berekend op basis van het minimum en het maximum van de categorie. 16

17 ONTBIJTGRANEN BROOD / JAM 1 portie cornflakes 60g 1,08 2 sneetjes bruin boerenbrood 60g 0,759 Halfvolle melk 200ml 0,254 1 portie jam 30g 0, glas sinaasappelsap 200ml 0,006 1 yoghurt 125g 0,19 1 glas sinaasappelsap 200 ml 0,006 1 kop koffie (*) 150 ml 0,009 hoeveelheid zout 1,34g hoeveelheid zout 0,969g Tabel 4: voorbeelden van ontbijten, gerangschikt van meest gezouten naar minst gezouten. (*) Omdat het zoutgehalte niet vermeld wordt op de verpakkingen van eieren of van koffie, worden die waarden gehaald uit de tabel die Nubel hanteert, in acht nemend dat het ei als omelet geconsumeerd wordt. (**) Er werd geen informatie gevonden over het zoutgehalte van een kop thee. 2. "Zoete tussendoortjes" Zachte cake met chocolade 32g 0,38 2 koekjes met vanillecrème 40g 0,246 Tetrapack melkchocoladedrink 200ml 0,25 ice tea 200ml 0,202 hoeveelheid zout 0,63g hoeveelheid zout 0,448g 1 graanreep 25g 0,19 1 banaan (*) 100g 0, melkdrank met rode vruchten 200 ml 0,202 Tetrapack sinaasappelsap 200ml 0,002 hoeveelheid zout 0,392g hoeveelheid zout 0,0021g Tabel 5: voorbeelden van tussendoortjes, gerangschikt van meest gezouten naar minst gezouten. (*) Omdat het zoutgehalte niet vermeld wordt op de verpakking van bananen, wordt deze waarde gehaald uit de tabel die Nubel hanteert. 17

18 3. Middagmaal FASTFOOD KLEINE RESTAURATIE (BELEGDE BROODJES) 1 burger 205g 2,6 1 croque-monsieur 200g 3,6 1 middelmatige portie frieten 114g 1,3 1 portie "tarte normande" 100g 0,50 1 portie kerriesaus 25ml 0,8 1 pils (*) 330ml 0,002 1 chocolademuffin 82g 1 1coca-light 330ml 0 hoeveelheid zout 5,70g hoeveelheid zout 4,102g BEREIDE GERECHTEN PICKNICK spaghetti bolognèse 450g 3,53 2 sneetjes bruin boerenbrood 60g 0,76 1 spuitwater 500ml 0,05 1 portie kip met kerriesaus 50g 0,88 1 chocoladepudding 115g 0,18 1 aardbeienyoghurt 125gr 0,19 1 plat water 500ml 0,005 hoeveelheid zout 3,76g hoeveelheid zout 1,835g Tabel 6: voorbeelden van lunches, gerangschikt van meest gezouten naar minst gezouten. (*) Omdat het zoutgehalte niet vermeld wordt op de verpakking van bieren, wordt deze waarde gehaald uit de tabel die Nubel hanteert. 4. Aperitieven 1 abdijbier (*) 330ml 0,04 1 glas champagne (*) 100ml 0,01 1/2 portie harde kaas 30g 0,69 1 portie zoutkoekjes 50g 1,3 1/2 portie droge worst 30g 1,67 hoeveelheid zout 2,4g hoeveelheid zout 1,31g 1 porto (*) 60ml 0,007 1 fruitsap 330ml 0,01 1 portie chips met paprika 70g 1,41 1 portie crackers 50g 1,275 hoeveelheid zout 1,417g hoeveelheid zout 1,285g Tableau 7: voorbeelden van aperitieven, gerangschikt van meest gezouten naar minst gezouten. (*) Omdat het zoutgehalte niet vermeld wordt op de verpakking van bieren, porto en champagne, wordt deze waarde gehaald uit de tabel die Nubel hanteert. 18

19 5. Avondmaal BROOD / FIJNE VLEESWAAR PIZZA 1 tomatensoep met balletjes 250ml 2,09 1 pizza "vier seizoenen" 350g 4,43 1 karaf rode wijn (*) 250ml 0,044 1 pils (*) 330 ml 0, /2 voorgebakken broodjes 112,5g 1,71 2 bollen roomijs in "dame blanche" 160ml 0,30 1 portie paté 30g 0,51 2 plakken rauwe ham 30g 1,64 1 griesmeelpudding 135g 0,20 hoeveelheid zout 6,194g hoeveelheid zout 4,732g BEREIDE GERECHTEN POISSON kipfilet "archiduc" 450g 3,30 2 kabeljauwsticks 200g 0,40 1 karaf rode wijn (*) 250 ml 0,044 1 portie spinazie met room 150g 1,3 1 fles plat water 250 ml 0,003 1 karaf witte wijn (*) 250 ml 0,025 1 stuk perentaart 100g 0,15 1 portie aardappelen 125g 0 1 portie chocolade praliné 30g 0,05 hoeveelheid zout 3,497g hoeveelheid zout 1,775g Tabel 8: voorbeelden van avondmalen, gerangschikt van meest gezouten naar minst gezouten. (*) Omdat het zoutgehalte niet vermeld wordt op de verpakking van bieren en wijnen, wordt deze waarde gehaald uit de tabel die Nubel hanteert. Deze tabellen geven de hoeveelheid zout aan die aanwezig is in diverse maaltijden die in de loop van een dag gegeten worden. De zoutgehalten van de verschillende menu's tonen aan dat het aanbevolen consumptieplafond (van 6g zou per dag) gemakkelijk overschreden wordt. Als we telkens de meest gezouten optie nemen, kan de hoeveelheid zout die op één dag ingenomen wordt, zelfs oplopen tot 18,2g! Het is dus belangrijk om je voedingsproducten heel doordacht te kiezen. Wanneer dat mogelijk is, wordt zelfs aanbevolen om zelf je maaltijden klaar te maken omdat de kok(kin) in dat geval de toegevoegde hoeveelheid zout zelf kan doseren. 19

20 V. ETIKETTERING Opdat de consument geïnformeerd zou worden over de voedingswaarde van de producten die hij of zij koopt, is het belangrijk dat de zoutgehalten op de etiketten vermeld worden. Bij de uitvoering van deze studie werd daarom ook geëvalueerd hoeveel producten "goed geëtiketteerd" zijn (of m.a.w. die voedingswaardegegevens verstrekken en de hoeveelheid zout in de producten vermelden). Uit die analyse werden trends per merk en per productcategorie gedistilleerd. Per merk In de 3 distributieketens die voor ons onderzoek bezocht werden, werd een duidelijk verschil vastgesteld tussen het percentage distributeurmerken en "eerste prijs"-producten dat in dat opzicht correct geëtiketteerd is. In twee van de distributieketens was die informatie aanwezig op meer dan 95% van de distributeurmerken, terwijl ze op minder dan 20% van de "eerste prijzen" geëtiketteerd stond. Voor de derde keten is de verhouding omgekeerd. Distributeur 1 Distributeur 2 Distributeur 3 15% 17% Etikettering van de distributeurmerken 35% Eerste prijs producten Distributeurmerken Figuur 2: percentages geëtiketteerde producten per distributeur 80% 97% 96% 20

21 Wat de etikettering betreft, werd ook een groot verschil waargenomen tussen de nationale merken. Terwijl van bepaalde merken alle bestudeerde producten een etiket hadden, waren er andere merken die nooit een etiket op hun producten hadden. Etikettering van de nationale merken 49.30% 25.35% 25.35% Geen informatie Informatie gedeeltelijk aanwezig Informatie aanwezig Figuur 3: etikettering van de nationale merken; 71 nationale merken bestudeerd Deze grafiek toont het percentage geëtiketteerde producten onder de 71 bestudeerde nationale merken. De helft van de merken (35) onderscheiden zich door een etiketteringgraad van 100%. De andere helft kan opgesplitst worden in 2 categorieën: de merken met een 0% etikettering (18) en die met een etiketteringgraad tussen 22,2% en 98,2% (18). 21

22 Per productcategorie Sommige categorieën bieden een meerderheid van geëtiketteerde producten en andere niet. De onderstaande tabel geeft de bestudeerde producten weer, geklasseerd volgens etiketteringgraad. Links staan de "meest geëtiketteerde" producten (met etiketteringgraad van meer dan 70%) en rechts de "minst geëtiketteerde" producten (met etiketteringgraad van minder dan 50%). + - geroosterde boterhammen, cracottes, beschuiten alcoholische dranken cornflakes (verse) bakkerij graanrepen keukenroom, roomijs, slagroom, melkdesserts melk/melkdrank kazen yoghurt, verse kaas boters & oliën drank (waters, softdrinks) verse groenten margarines & minarines vers fruit vetten voor bakken & braden vers vlees diepgevroren vis verse vis vis in blik fijne vleeswaren diepvriesgroenten (al dan niet bereid) pasta's, griesmeel, maïzena fruit (in bokaal, blik of bereid) eieren tofu, quorn diepvriesaardappelen (al dan niet bereid) gedehydrateerde purees bereide gerechten (quiches, tortilla's, pizza, diepvriesgerechten) salades (garnaalsalade,...) sauzen soepen rijst, ebly, meel zoete snacks zoute snacks fastfood Tabel 9: lijst van de voedingsproducten die het meest (links) of het minst (rechts) gegevens verstrekken over de aanwezige hoeveelheid zout. Om per subcategorie een trend betreffende de etikettering te kunnen geven, moet het aantal bestudeerde producten binnen die groep representatief zijn. Waar dat niet het geval was (door te kleine steekproef), werden de producten niet in de tabel opgenomen. Uitgaande van de gegevens hierboven kan de consument zijn aankopen voorbereiden. Daarvoor moet hij kijken of de voedingsproducten die hij wil kopen, behoren tot een categorie met een hoge etiketteringgraad. Als dat het geval is, moet hij vervolgens gaan kijken in de subcategorieën of er een minder gezouten alternatief bestaat. 22

23 4. CONCLUSIES Om gezondheidsredenen is het noodzakelijk om een vermindering van de zoutconsumptie aan te moedigen. Die vermindering kan op verschillende gerealiseerd worden: hetzij door een dieet met verminderde zoutaanvoer te volgen of door voor minder gezouten voedingsproducten te kiezen. Het lijkt ook essentieel om de voedingsmiddelproducenten aan te sporen tot het terugschroeven van het zoutgehalte van hun producten. Om de consumenten te helpen verantwoorde keuzes maken, is het dus belangrijk ze de weg te wijzen naar de minder gezouten producten. Dit vereist een goede etikettering. Deze studie werd dus uitgevoerd om niet alleen het zoutgehalte van 17 categorieën voedingsmiddelen, maar ook de verstrekte informatie over het zoutgehalte via de etikettering te evalueren. In die optiek werden 775 producten bestudeerd en meerdere analyses gemaakt: verborgen zout / zichtbaar zout: de smaak is geen objectieve methode om te bepalen of een voedingsproduct al dan niet gezouten is. Sommige producten lijken zout en zijn het ook effectief, maar andere lijken minder zout maar hebben ondanks dat toch een hoog zoutgehalte. Dat is bijvoorbeeld het geval voor de sauzen of de salades (surimi, kip,...). De objectieve informatie over dat zoutgehalte vindt de consument op de etikettering. de meest gezouten producten herkennen: bepaalde producten hebben een heel hoog zoutgehalte. Volgens onze analyse geldt dat vooral voor de fijne vleeswaren en de sauzen. Die voedingsproducten mogen dus maar met mate geconsumeerd worden. klassement per subcategorie: het klassement van de subcategorieën van producten in functie van hun zoutgehalte (het gemiddelde of de modelvork) geeft informatie over de producten die de voorkeur verdienen of die beter vermeden worden, alsook over de mogelijke minder gezouten alternatieven. Op het niveau van de categorieën vinden we vlees en de fijne vleeswaren in de meest gezouten categorie, maar de grote modelvork (variatie) wijst erop dat het mogelijk is om binnen dezelfde categorie een minder zout alternatief te vinden. Aan de andere kant bevinden de vetten en oliën zich in een categorie met weinig zout, maar er worden minder alternatieven aangeboden. modelmenu's: de beschrijving van diverse dagelijkse menu's en de berekening van hun zoutgehalte suggereert dat de aanbevolen hoeveelheid zout (6g per dag) gemakkelijk overschreden wordt. Er bleek zelfs dat iemand die voor elk menu de meest gezouten optie zou nemen, zou uitkomen op wel het drievoud van die aanbevolen dagelijkse dosis! etikettering: om de consument de mogelijkheid te bieden zijn producten bewust te kiezen, is het belangrijk dat het zoutgehalte van de producten op de etiketten vermeld wordt. De etiketteringgraad werd bestudeerd per merk en per productcategorie. Op merkniveau werd een groot verschil waargenomen tussen de "eerste prijs"-producten en de distributeurproducten. 25% van de nationale merken verstrekken geen enkele informatie over de voedingswaarde. Onder de productcategorieën zijn er een aantal met een hoge etiketteringgraad (cornflakes, drank, bereide gerechten,...), andere met weinig informatie (fijne vleeswaren, kazen,...) en nog andere die helemaal geen voedingswaarde-informatie verstrekken (verse producten). 23

24 Het is belangrijk om niet te verwarren tussen de aanbevelingen die slaan op een maximale consumptie van zout per dag en de productetiketten die doorgaans informatie verstrekken over de hoeveelheid natrium. Die waarden zijn niet zonder meer vergelijkbaar want een gram natrium levert 2,54g zout. De consument moet dus absoluut dat verschil indachtig zijn als hij de dagaanbevelingen wil opvolgen en met die factor 2,54 rekening houden als hij de ene met de andere waarde wil vergelijken. Als hij dus het natriumgehalte op het etiket van een product vindt, moet hij weten dat hij dit gehalte niet mag vergelijken met een aanbevolen totaal van 6g/dag, maar dat cijfer moet omrekenen naar een maximale dagdosis van 2,36g/dag (6g/2,54). 24

25 Auteur: Virginie Kinnard Verantwoordelijke uitgever: Marc Vandercammen OIVO Stichting van openbaar nut Paapsemlaan Brussel Tel Fax ON Uitgave 2009 Catalogusreferentie: D OIVO Reproductie toegelaten mits voorafgaande toestemming van de uitgever en mits bronvermelding. 25