Rapport Natuur.studie nummer

Transcriptie

1 Broedvogels van het Haachts Broek 2005 Rapport Natuur.studie nummer Johan De Meirsman

2 Broedvogels van het Haachts Broek... 3 Terreingebruik... 3 Bezoeksintensiteit... 4 Diversiteit en densiteit... 4 Tendenzen in het Haachts Broek... 4 Toetsing aan de Vlaamse Rode Lijst... 7 Het Haachts Broek binnen de Haachtse Leibeekvallei... 9 Aantallen per soort... 9 Bijzonderheden Fazant Holenbroeders Roofvogels Diversen Niet broedende vogels Niet geïnventariseerde soorten Enige duiding bij De Rode Lijst... 7 Referenties:... 13

3 Broedvogels van het Haachts Broek Vogels vormen de meest bestudeerde soortengroep van de Haachtse Leibeekvallei. Reeds verscheidene jaren wordt het vogelbestand in deze streek intensief gevolgd. Intussen werd een volledige broedvogelinventarisatie uitgevoerd in verschillende deelgebieden van deze vallei: Haachts Broek (1990,1991,1992,1993,2000 en 2005),Schorisgat (2006) en Schoonbroek (2007). Deze twee laatste gebieden werden tijdens de lente en zomer van 2006 respectievelijk 2007 voor de eerste keer geïnventariseerd op broedvogels. Hierbij diende telkens de arbeidsintensieve methode van de uitgebreide territoriumkartering (van Dijk, 2004) als leidraad. In deze bijdrage wordt ingegaan op de resultaten van de inventarisatie in het Haachts Broek van Op basis van de bekomen gegevens wordt een vergelijking gemaakt tussen de drie deelgebieden: het Haachts Broek, het Schorisgat en het Schoonbroek. Hierbij wordt aandacht besteed aan de soortdiversiteit, de aantallen per soort en de trends binnen de broedvogelpopulatie, gekaderd in de volledige Haachtse Leibeekvallei. Meer informatie over dit onderzoek kan u ook vinden op Figuur 1. De deelgebieden van de Haachtse Leibeekvallei Terreingebruik Het onderzochte gebied bestaat uit 121 ha, verdeeld over 209 percelen. Gemiddeld gezien heeft het Haachts Broek de grootste percelen (0,6 ha). In het Schorisgat zijn de percelen gemiddeld haast de helft kleiner (0,35 ha). In het Schoonbroek zijn de percelen gemiddeld net iets kleiner (0,5 ha) dan in het Haachts Broek. Het Haachts Broek wordt vooral getypeerd door het gesloten karakter. Voor 37% bestaat het broek uit bos. Hiervan is het grootste deel populierenaanplanting en slechts 8% andere loofbomen. Ook opvallend is de grote brok ruigte van maar liefst 37%. Ook dit bevordert het gesloten karakter van het Haachts Broek. De open stukken worden gedomineerd door grasland (22%) en verder aangevuld door akker (4%). Verder is ook een kleine oppervlakte naaldbos aanwezig, goed voor 1%.

4 Verhouding vegetatietypes 100% 80% 60% 40% 20% 0% Haachts Broek Schorisgat Schoonbroek naaldhout loofbos water ruigte akker grasland populier Figuur 1 Terreingebruik van de verschillende deelgebieden. Bezoeksintensiteit In totaal werden tussen 5 februari en 31 augustus 33 bezoeken afgelegd, goed voor in totaal 77 uur en 12 minuten. Een gemiddeld bezoek duurde 2 uur en 20 minuten. Per hectare werd in totaal 38 minuten geinventariseerd, verdeeld over de ganse periode. Het verschil in bezoekintensiteit tussen de verschillende deelgebieden hangt samen met de transparantie van het terrein en de oppervlakte. Zo werd in het grootste deelgebied, het Schoonbroek, het grootst aantal bezoeken afgelegd. In het dichtst begroeide deelgebied, het Haachts Broek, werd de langste tijd per hectare doorgebracht. Diversiteit en densiteit Tendenzen in het Haachts Broek Met 47 verschillende soorten broedvogels was het broedjaar 2005 even divers als dat van 2000, en daarmee tevens het meest diverse uit de reeks van zes inventarisatiejaren (1990, 1991, 1992, 1993, 2000 en 2005). In het eerste jaar (1991) werden er 38 soorten vastgesteld. Ten opzichte van de recentste inventarisatie (2000) betekent dit een toename van vier nieuwe soorten, zijnde Groenling, Havik, Boomvalk en Waterral.

5 Soortendiversiteit # soorten jaar Figuur 2: Aantal broedende vogelsoorten in het Haachts Broek tijdens de inventarisatiejaren 1990, 1991, 1992, 1993, 2000 en 2005 Vergeleken met het totaal aantal geregistreerde aantal soorten broedvogels over alle jaren (zijnde 58 soorten!) ontbraken de volgende (onregelmatige!) broedvogels in 2005: Boomklever, Glanskop, Kramsvogel, Ransuil, Roodborsttapuit, Wespendief, Zwarte Roodstaart en Zwarte Mees. Voor de meer regelmatige broedvogels zijn dit Torenvalk en Zomertortel. Een aantal soorten vertonen hoegenaamd geen tendens. Hieronder vallen Heggenmus, Koolmees, Tjiftjaf, Wilde Eend, Zanglijster, Zwarte kraai. Daarnaast zijn er soortengroepen die wel een duidelijke afname of toename vertonen. Een duidelijke toename valt er te bemerken bij Boomkruiper, Bosrietzanger, Goudhaantje, Grote Bonte Specht, Houtduif, Kleine Bonte Specht, Matkop, Nachtegaal, Pimpelmees, Roodborst, Sprinkhaanzanger, Staartmees, Vink, Winterkoning en Zwartkop.

6 Toenemende soorten boomkruiper bosrietzanger goudhaantje gr. b. specht houtduif kl. b. specht matkop merel nachtegaal pimpelmees roodborst sprink.zang. staartmees vink winterkoning zwartkop Bij de afnemende soorten zitten Ekster, Fazant, Fitis, Grote Lijster, Grasmus, Merel, Spreeuw en Zomertortel. Afnemende soorten ekster fazant fitis gr. lijster grasmus merel spreeuw tortelduif wielewaal kramsvogel Het belangrijkste slechte nieuws is het verlies van de Zomertortel als broedvogel van het Haachts Broek. Alhoewel deze soort in 2004 op de Vlaamse Rode Lijst voor broedvogels (Devos et al., 2004) werd gezet, prijkt hij in de toekomst hopelijk weer op de lijst van het Haachts Broek. De meest waardevolle soorten betreffen soorten als Havik (nieuw), Boomvalk (nieuw), Sperwer, Waterral (nieuw), Houtsnip, Koekoek, Nachtegaal, Spotvogel, Kleine Bonte Specht in belangrijke concentraties en verder Bosrietzanger en Sprinkhaanzanger. Verder komen nog 4 soorten voor die het volgens de Rode Lijst niet bepaald goed doen en één soort die recentelijk van

7 de lijst geschrapt werd. Daarmee is, binnen de Haachtse Leibeekvallei, het Haachts Broek het minst belangrijk voor Rode Lijst soorten. Op de eerste plaats komt het Schoonbroek (8 soorten: 2 bedreigde, 3 kwetsbare en 3 achteruit gaande) en op de tweede plaats het Schorisgat (5 soorten: 2 kwetsbare en 3 achteruitgaande). Toetsing aan de Vlaamse Rode Lijst In het Haachts Broek komen geen vogels tot broeden die in Vlaanderen bekend staan als met uitsterven bedreigd. Twee bedreigde soorten verdwenen recent, de Zomertortel en de Kramsvogel. De enige bedreigde soort die momenteel nog in het Haachts Broek broedt is de Wielewaal. Er komen twee kwetsbare soorten tot broeden, namelijk de Nachtegaal en de Matkop. Er komen geen zeldzame soorten voor, wel één achteruit gaande soort, namelijk de Koekoek. De Sprinkhaanzanger is één van de 11 soorten die in 2004 van de Rode Lijst voor broedvogels werden geschrapt. Enige duiding bij De Rode Lijst De eerste Rode Lijst van Vlaamse broedvogels werd gepubliceerd in het Natuurrapport van 1999 (Devos & Anselin, 1999). De samenstelling van een Rode Lijst is echter altijd een momentopname en moet op regelmatige tijdstippen herzien worden. Rode Lijsten zijn immers gebaseerd op kwantitatieve gegevens die aan verandering onderhevig zijn. Enerzijds treden onder invloed van allerhande omgevingsfactoren veranderingen op in populatieaantallen en verspreiding van soorten, anderzijds kan onze kennis over de status en trends van soorten verbeteren. Gezien de Vlaamse broedvogelatlas heel wat nieuwe en belangrijke informatie aanlevert over de algemene trends en verspreiding van onze broedvogels drong een herziening van de eerste Rode Lijst zich op. Een nieuwe Rode Lijst werd in 2004 gepubliceerd als een apart hoofdstuk in de Vlaamse broedvogelatlas (Devos et al., 2004). De actuele Rode Lijst sensu stricto van de Vlaamse broedvogels bestaat uit 40 soorten, verdeeld over de categorieën Met uitsterven bedreigd, Bedreigd en Kwetsbaar. Het gaat om 25 % van onze regelmatig broedende vogelsoorten. Daarnaast kunnen nog 17 soorten als zeldzaam bestempeld worden (= 10 %). Opvallend is het grote aantal soorten dat met uitsterven bedreigd is. Van de 16 soorten in deze categorie zijn er niet minder dan 11 waarvan de Vlaamse broedpopulatie momenteel minder dan 10 paren bedraagt. Vier soorten komen zelfs niet meer jaarlijks tot broeden, een fenomeen dat meestal voorafgaat een volledige verdwijning.

8 Tabel 1 Overzicht aantal territoria per soort in de verschillende deelgebieden

9 Het Haachts Broek binnen de Haachtse Leibeekvallei Met 47 verschillende soorten broedvogels was het broedjaar 2005 ongeveer even divers als 2006 in het Schorisgat (één soort minder). Maar er werden 9 soorten minder geregistreerd in vergelijking met broedjaar 2007 in het Schoonbroek toen 56 soorten werden vastgesteld. Het Haachts Broek dient dan ook als deelgebied met de minst diverse avifauna van de Haachtse Leibeekvallei worden bestempeld. In de volledige Haachtse Leibeekvallei kwamen tussen 1990 en vogelsoorten tot broeden. Het Haachts Broek met zijn 47 soorten herbergt hier in % van. Ter vergelijking: het Schorisgat heeft een aandeel van 72% van de soorten en het Schoonbroek maar liefst 84% van de soorten. Er is een similariteit (aandeel van de soorten dat in de drie gebieden voorkomt) van 58%, oftewel 39 soorten. Dat het Haachts Broek slechts één soort minder herbergt dan het Schorisgat betekent echter nog niet dat de soortenlijsten ook maar één soort verschillen. Het is immers zo dat verschillende soorten die in 2005 in het Haachts Broek tot broeden komen, ontbreken in het Schorisgat. Het betreft: Boomvalk, Fitis, Havik, Waterral en Wielewaal. Ten opzichte van de totaallijst van het Haachts Broek (alle jaren) ontbreken eveneens: Boomklever, Glanskop, Ransuil, Roodborsttapuit, Torenvalk, Wespendief, Zomertortel en Zwarte Mees. De Kramsvogel wordt in bovenstaande lijst niet bijgeteld wegens zijn specifieke evolutie begin jaren negentig en evidente afwezigheid. Ten opzichte van de inventarisatie van het Schorisgat in 2006 ontbreekt welgeteld één soort in het Haachts Broek. Het betreft de Ekster, die in 2005 binnen het onderzoeksterrein van het Haachts Broek verbazingwekkend genoeg volledig ontbrak (Er was zelfs geen enkele waarneming tussen 13 maart en 31 augustus!). Eén en ander heeft te maken met de aanwezigheid van een broedende Havik. Binnen de volledig onderzochte Leibeekvallei is het Haachts Broek het gebied met de hoogste densiteit aan territoria, berekend over alle soorten samen. Er wordt een densiteit berekend van 6,5 terr/ha. Ter vergelijking: in het Schorisgat bedraagt deze dichtheid 4,2 terr/ha en in het Schoonbroek bedraagt deze 4,6 terr/ha. Aantallen per soort De Bosrietzanger, een nieuwe soort sinds 2000, handhaaft zich en blijft hangen rond de 8 territoria. Van de Fitis werden slechts twee territoria vastgesteld. Hiermee heeft de soort een terugkeer gemaakt, want deze soort werd sinds 1991 niet meer waargenomen in het Haachts Broek. Het Goudhaantje is flink toegenomen. Gezien de problemen om deze soort geteld te krijgen in de dichte sparren is het resultaat van19 koppeltjes voornamelijk het resultaat van een extrapolatie. De Grote Lijster kent een terugval. Van deze soort werden slechts 2 territoria opgetekend. De Zanglijster werd niet geteld.

10 Tabel 2 Top 10 van de talrijkste vogels in het Haachts Broek (2000) De Grasmus reageert op de evolutie van de vegetatie in het broek, en vindt minder geschikte terreinen. De omvang van de afname blijft desalniettemin verrassend: van 18 territoria in 2000 naar amper vier in De Houtsnip blijft schommelen rond het gebruikelijke aantal territoria, zijnde drie. Van de Kauw was er maar één broedgeval, verscholen in de holte achter een afgebroken zijtak van een oude beuk. Van de Koekoek werden zes territoria opgetekend. Een record voor het broek, en dit terwijl de soort elders in Vlaanderen afneemt. Dit geldt ook voor de Nachtegaal! Voor deze soort werd nooit een hoger aantal territoria vastgesteld dan tien, en in 2005 springt de soort met 23 territoria er werkelijk uit. Een zeer opmerkelijk resultaat is dit! De Spotvogel blijft vertegenwoordigd in het Haachts Broek, maar slechts met één territorium. De Spreeuw kende een afname en zakt tot slechts drie koppeltjes. Voor wat de Sprinkhaanzanger betreft was er verheugend nieuws: de soort dook op verrassende plaatsen op (een beetje ruig weiland bleek zelfs voldoende te zijn om een zomer lang in te zingen) en hun aantal steeg tot zeven territoria. Sinds een toename in 2000 blijft de Staartmees ook dit jaar net onder de 20 territoria hangen. De Tuinfluiter eindigde op 8 territoria, en is daarmee over z n hoogtepunt van Voor de Vink is er dan wel weer zeer goed nieuws. Met 38 territoria is deze soort aan een verbazende toename bezig. In 2000 waren dit nog 19 territoria, en de jaren ervoor steeds minder dan 5! In 1990 werd er bv. slechts ééntje vastgesteld. Een aantal soorten blijven steeds rond dezelfde aantallen hangen, bijvoorbeeld Gaai (een tiental), Turkse Tortel (een drietal) en Wilde Eend (een 15-tal). Van het Waterhoen werden slechts vier territoria aangetroffen, een duidelijke afname in aantal ten opzichte van 2000 maar wel een terugkeer naar een gemiddelde waarde. Een interessante verschijning was de Waterral, weliswaar met slechts één territorium in het vochtige zuidoosten van het Haachts Broek. Van Witte Kwikstaart en Wielewaal was er telkens slechts één broedgeval. Vooral het op-punt-staan-teverdwijnen van laatstgenoemde jodelaar is een spijtige zaak. De duikvlucht van de Zomertortel heeft in 2005 z n laagtepunt bereikt. De duizelingwekkende tijdsreeks eindigde dit jaar bij nul!

11 Bijzonderheden Fazant De Fazant, een eerder ongewenste exoot, kende een spectaculaire terugval. Ten opzichte van 1990 werd de populatie gehalveerd. Veel heeft te maken met het verbod op het uitzetten van deze soort (ten behoeve van de jacht). Holenbroeders Sinds 1990 is de procentuele oppervlakte aan oude populierenbestanden flink toegenomen. Dit is een interessante tendens. Percelen met jonge aanplanten zijn interessant in hun eerste jaren doordat een aantal pionierssoorten hier gretig gebruik maken van de lage, kruidachtige vegetatie (Grasmus, Sprinkhaanzanger, Bosrietzanger, ). Deze percelen zouden ook meerdere jaren na de kap interessant zijn voor vele vogelsoorten moesten deze niet opnieuw worden aangeplant met populieren. Hoe interessant zo n aanplant van middelbare leeftijd (tussen 5 en 9 jaar) precies wordt hangt voornamelijk af van de evolutie van de ondergroei. Blijft deze kruidachtig door bosonderhoud of evolueert deze tot een rijke struikenlaag bepaalt welke vogelgemeenschappen deze bestanden zullen opzoeken. Doordat nu het aandeel van de aanplanten van hoge leeftijd (15 jaar en ouder) flink is toegenomen heeft dit een duidelijk effect gehad op een zekere vogelgemeenschap die bij uitstek deze oudere populieren verkiest. Typisch voor deze bestanden is het feit dat ze hun kaprijpe leeftijd voorbij zijn, en dat vele bomen dood gaan. Eén van de belangrijkste vaststellingen van 2005 is dat hierop de holenbroeders bijzonder positief hebben gereageerd. Voornamelijk Boomkruiper (van <10 territoria naar 23 territoria), Matkop (van <10 territoria naar 17 territoria) en Kleine Bonte Specht (van 7 territoria in 2000, naar 17 territoria). De Matkop staat sinds vorig jaar als kwetsbaar op de Rode Lijst. Groene Specht onderhield twee territoria, net zoals in 2000, en ook de Holenduif telde twee territoria. Deze vogel blijft een zeldzame verschijning in het Haachts Broek. De Grote Bonte Specht kende echter wel een terugval van zo n 10 territoria ten opzichte van 2000, maar blijft met 22 territoria nog steeds talrijker dan in de jaren 90. Pimpel- en Koolmees werden niet geteld, maar gaven zeker niet de indruk van te zijn afgenomen. Deze twee soorten, samen met nog acht andere algemene soorten, zullen er bij de volgende inventarisatie in 2010 wel terug bij zijn. De Boomklever volgt de tendens van de andere holenbroeders niet. Deze holenbroeder blijft jaar na jaar afwezig. Zo ook de Glanskop. Beide holenbroeders waren er tot nu toe maar slechts één jaar van de partij als broedvogel, namelijk in Evolutie vegetatietype 80,00 60,00 o pp ( in ha) 40,00 20,00 0, jaar pop10-20 pop0-4 pop5-9 vegt ype gemloof gemloof pop5-9 pop0-4 pop10-20 Figuur 3 Evolutie van de oppervlaktes van vier types boombestanden in het Haachts Broek over de periode (gemengde loofbestanden, populieren van 0-4 jaar oud, 5-9 jaar oud en jaar oud).

12 opp ( i n ha ) 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0, Evolutie sub-vegetatietype 1991 j a a r hout geen kr uid kruid geen hout subvegt ype Figuur 4 Evolutie van de oppervlaktes van boombestanden met kruidachtige, houtachtige en ontbrekende onderlaag in het Haachts Broek over de periode Roofvogels Een andere tendens die naar voren komt is de toegenomen diversiteit aan roofvogels, ondanks het wegvallen van de Torenvalk. Zo zijn er de Boomvalk, de Buizerd, de Havik en de Sperwer (elk met één koppel). De aanwezigheid van directe predatoren van Zwarte Kraai en Ekster hebben hun effect niet gemist. Zwarte Kraai is teruggevallen van 13 territoria in 2000 naar amper vijf territoria in 2005, en de terugval van de Ekster is zowaar nog spectaculairder. Van deze soort werden in 2000 nog 8 territoria vastgesteld. In 2005 was de Ekster als broedvogel echter verdwenen, er werd gedurende de gehele inventarisatieperiode (maart-augustus) geen enkele Ekster waargenomen! Een opmerkelijk gegeven! Ook de Bosuil, een nachtelijke roofvogel, is toegenomen van 2 naar 3 koppeltjes. Diversen Andere opmerkelijk nieuwtjes: de broedpogingen van twee koppels Nijlganzen werden vermoedelijk verstoord door Zwarte Kraaien, en de Groenling werd eindelijk als nieuwe broedvogel op de lijst gezet. Deze laatste soort werd gevonden in de zone grenzend aan de achtertuintjes aan de noordkant van het gebied. Niet broedende vogels Naast de 47 vogelsoorten die als broedvogel konden bevestigd worden, werden ook nog 2 andere vogelsoorten waargenomen binnen de inventarisatieperiode. Van deze vogelsoorten kon echter niet voldoende worden aangewezen dat ze tot broeden komen in het gebied. Hieronder volgt een overzicht van deze niet-broeders. De slechts éénmaal vastgestelde Wespendief ontbrak terug. Voorlopig bleef het voor deze soort bij het uitzonderlijke broeden in 2000.De aanwezigheid van een koppeltje Wintertalingen in het vroege voorjaar deed hoop rijzen op een nieuwe broedvogelsoort, maar ze kwamen uiteindelijk toch niet tot broeden. Andere soorten die in deze tekst noch als broedvogel, noch als niet-broeder worden vermeld werden in het geheel niet waargenomen. Interessant aan te halen soorten die hieronder vallen zijn Kramsvogel, Ransuil, Roodborsttapuit, Zwarte Roodstaart en Zwarte Mees. Alhoewel allicht reeds van 2001 verdwenen als broedvogel, is 2005 het eerste jaar waarin de verdwijning van de Kramsvogel via systematisch onderzoek wordt bevestigd. Een decade lang

13 was de soort broedvogel, nu is zijn lied uitgezongen. De Ransuil (slecht één maal broedvogel, in 1992) werd niet meer waargenomen. Hetzelfde geldt voor Roodborsttapuit, die enkel in 1991 broedend werd aangetroffen. Zwarte Roodstaart en Zwarte Mees waren evenmin van de partij. Niet geïnventariseerde soorten Om de haalbaarheid van het projekt te bevorderen werd beslist om in 2005 de 10 meest algemene soorten niet te monitoren. Het betreft Heggenmus (indruk: status quo), Houtduif (indruk: status quo), Koolmees (indruk: status quo), Merel (indruk: lichte afname), Pimpelmees (indruk: lichte afname), Roodborst (indruk: lichte afname), Tjiftjaf (indruk: behoorlijke afname), Winterkoning (indruk: status quo), Zanglijster (indruk: status quo) en Zwartkop (indruk: status quo). Deze soorten zullen wel weer geïnventariseerd worden in de voorziene inventarisatieronde van het Haachts Broek anno Referenties: Devos, K. & A. Anselin (1999) Broedvogels. In: Kuijken, E. Natuurrapport Toestand van de natuur in Vlaanderen: cijfers voor het beleid. Mededelingen Instituut voor Natuurbehoud 6. Instituut voor Natuurbehoud, Brussel, pp Devos, K., A. Anselin & G. Vermeersch (2004) Een nieuwe Rode Lijst van de Vlaamse broedvogels (versie 2004). In: Vermeersch, G., A. Anselin, K. Devos, M. Herremans, J. Stevens, J. Gabriëls & B. Van der Krieken (2004). Atlas van de Vlaamse broedvogels Mededelingen Instituut voor Natuurbehoud 23, Brussel, pp Van Dijk, A.J. (2004) Handleiding broedvogel monitoring project (Broedvogelinventarisatie in proefvlakken). SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen. Johan De Meirsman Eikeblok Haacht Wijze van citeren: De Meirsman, J Broedvogels van het Haachts Broek, Rapport Natuurpunt Afdeling Haacht Cel Studie 2005/1, Haacht, België

14

15

16 Rapporten Natuurstudie N. Haacht deel 1 Verschenen reeds in de reeks Rapporten Natuur.studie N. Haacht 1: Broedvogels van het Haachts Broek : Broedvogels van het Schorisgat : Broedvogels van het Schoonbroek : Amfibieën van de anti-tankgracht : Broedvogels van de hooiberg : Broedvogels van de anti-tankgracht De Vogelwerkgroep van Natuurpunt afdeling Haacht inventariseert, telt, beheert, beschermt, de avifauna van Haacht. Meer informatie bij Johan De Meirsman, 0476/ johan.demeirsman@advalvas.be of via de pagina s van de VWG op de website Foto ommezijde: Havik (foto: Vic Van Dijck)