Hoofdstuk 4: Arbeid en energie
|
|
- Theophiel Jacobs
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Hoofdstuk 4: Arbeid en energie 4.1 Energiebronnen Arbeid: W = Energie: Potentiële energie: E p = Energie: wat nodig is om arbeid te kunnen leveren. Energiebronnen: Voorbeelden kinetische energie: Kinetische energie E k = Energievormen Kinetische energie Bewegende voorwerpen hebben energie door hun snelheid en massa Potentiële energie Voorwerpen hebben energie als ze zich in een krachtveld bevinden: Potentiële gravitatie-energie als een massa zich in een zwaarteveld bevindt. Elektrische energie als een lading zich in een elektrisch veld bevindt. Magnetische energie als een voorwerp zich in een magnetisch veld bevindt. Scheikundige energie door het krachtveld waarin de atomen zich bevinden als ze bindingen aangaan. Kernenergie als elementaire deeltjes zich in een atoomkern bevinden. Veerenergie als een voorwerp verbonden is aan een veer die wordt uitgerokken of samengedrukt Trillingsenergie Voorwerpen die aan een veer heen en weer bewegen zetten hun energie telkens opnieuw om van potentiële energie in kinetische energie en omgekeerd Warmte Warmte is een vorm van energie: Arbeid Definitie: kracht maal verplaatsing: W = F. s Nieuwe meer algemene definitie: arbeid wordt verricht als energie wordt omgezet in een andere energievorm of als energie wordt overgedragen van een voorwerp naar een ander voorwerp: E = W Deel 2: Arbeid en energie 18
2 4.3.1 Oefening: Men gooit een bal omhoog en die valt weer naar beneden. Geef de energie-omzettingen Oefening: De elektriciteit om een lift aan te drijven wordt geleverd door een kolencentrale. Geef de energie-omzettingen Oefening: Bewijs de formule voor kinetische energie voor het geval van een vrije val van waarbij de potentiële zwaarte-energie volledig wordt omgezet in kinetische energie Oefening: Vul de energie-omzettingen aan: Toestel Energie-omzetting Gloeilamp Elektrische energie warmte Dieselmotor Kinetische energie Elektrische lift warmte Zonnecel Elektrische energie Lichtmolentje Behoud van energie Wet van behoud van energie Bij het verrichten van arbeid wordt geen energie gemaakt en gaat geen energie verloren. Energie kan alleen omgezet worden in een andere vorm of overgedragen worden op een ander voorwerp Voorbeeld Een voorwerp wordt omhoog geworpen. Tijdens het stijgen neem de snelheid van het voorwerp af. De kinetische energie van het voorwerp STIJGT / DAALT daardoor. Ondertussen neemt de hoogte van het voorwerp toe. De potentiële energie van het voorwerp STIJGT / DAALT overeenkomstig de afname van de kinetische energie. Tijdens het vallen neemt de snelheid toe en daalt de hoogte. De kinetische energie STIJGT / DAALT even veel als de potentiële energie ondertussen STIJGT / DAALT. Deel 2: Arbeid en energie 19
3 4.4.3 Oefeningen 1) Bereken de potentiële en kinetische energie van een roze olifant van 350 kg die op 12,0 m hoogte voorbij vliegt met een snelheid van 40,0 m/s. 2) Men gooit een bal van 80 g verticaal omhoog met een snelheid van 10 m/s, hoe hoog kan de bal vliegen. 3) Een fietser met een massa van 80 kg rijdt met een snelheid van 5,0 m/s boven op een heuvel. Hij rijdt de helling af zonder te trappen. Welke snelheid heeft hij beneden als er geen wrijving is. 10 m A B 4) In een pretpark maak je een rit met de achtbaan. De trein van 1800 kg wordt omhoog getrokken tot in punt A. Daarna beweegt de trein enkel nog onder invloed van de zwaartekracht. Het vertrekt vanuit stilstand in A en rolt wrijvingloos via B en C naar D. Hoe hoog geraakt de trein in D? Hoeveel bedraagt de potentiële en de kinetische energie in B, C en D. A C D 25 m 20 m B 5) Een container met een massa van kg wordt vanaf de grond 20,0 meter omhooggetrokken. Bereken de verrichtte arbeid. 6) Je rijdt 5,0 m/s met je fiets. Samen met je fiets weeg je 70 kg. Bereken je kinetische energie. 7) Een hond rent achter een kat. Ze hebben dezelfde snelheid, maar de hond weegt drie keer meer dan de kat. Wat kan je zeggen over hun kinetische energie? 8) Beschrijf de energie-omzettingen bij een fietser die aan constante snelheid een helling oprijdt. Deel 2: Arbeid en energie 20
4 4.5 Vermogen Het begrip vermogen Het vermogen is de geleverde arbeid per tijdseenheid: P = W / t De eenheid van vermogen volgt uit de formule: Een lamp van 100 W zal in vergelijking met een van 50 W in dezelfde tijd twee keer MEER / MINDER elektrische energie omzetten in licht en warmte. Met de nieuwe uitgebreide definitie van arbeid wordt de formule voor vermogen dus ook: P = E / t De omgezette energie of de geleverde arbeid is dan: E = W = P. t Elektrische energie wordt vaak uitgedrukt in kwh: 1 kwh = Als een motor arbeid verricht is het vermogen: P = W / t = F. s/ t = F.v Oefeningen 1) Een havenkraan heft een container van 4,5 ton met een snelheid van 1,5 m/s zo n 15 meter omhoog. Hoe groot is het vermogen dat de kraan ontwikkelt? 2) Een auto heeft een vermogen van 70 kw. Welke kracht ontwikkelt de motor als de auto 72 km/h rijdt? 3) Twee lampen van 100 W branden 4,0 uur lang en een wasmachine van W werkt gedurende 40 minuten. Bereken in kwh of de wasmachine of de lampen de grootste verbruiker van elektrische energie was. 4) Bereken het vermogen van een lift die een massa van 2,0 ton eenparig in 5,0 seconden 4,0 meter omhoog brengt. 5) Een elektrische auto ontwikkelt een vermogen van 55,0 kw en rijdt 50,0 km met een snelheid van 100 km/u. Hoeveel elektrische energie werd verbruikt? Deel 2: Arbeid en energie 21
5 4.6 Rendement Het begrip rendement Men laat een elektrische gloeilamp branden. Daarbij wordt een deel van de elektrische energie omgezet in warmte, hoewel het de bedoeling is om licht te maken. De warmte is eigenlijk een soort verloren energie. Het rendement is de verhouding van de nuttig omgezette energie (hier dus licht) t.o.v. de totale omgezette energie (hier dus de elektrische energie). Eerder zagen we dat energie omzetten hetzelfde is als arbeid leveren, we kunnen dus ook de verhouding van de nuttige arbeid t.o.v. de totale arbeid maken. Omdat de omzetting in hetzelfde tijdsverloop gebeurt is het rendement ook de verhouding van het tuttig vermogen t.o.v. het totale vermogen: η = W nuttig / W totaal = E nuttig / E totaal = E nuttig / t / E totaal / t = P nuttig / P totaal Het rendement is een getal zonder eenheden. Vaal wordt het in procent uitgedrukt. Verklaar waarom het rendement een getal tussen 0 en 1 is: Voorbeeld 1 De bovenstaande gloeilamp verbruikt 60 W elektrische energie en straalt 200 J licht uit per minuut. Het nuttig vermogen door de lichtstraling : Het verbruikt elektrisch vermogen: P nuttig = P licht = E licht / t = 200 J / 60 s = 3,3 W P totaal = P elek = 60 W Het rendement: η = P nuttig / P totaal = 3,3 W / 60 W = 0,055 = 5,5 % Voorbeeld 2 Je brengt via de trap een zak aardappelen van 20 kg twee verdiepen naar ophoog. Het hoogteverschil is 6,0 m en je eigen massa is 50 kg. De nuttige verrichte arbeid (aardappelen): De totaal verrichte arbeid (aardappel+jezelf) W nuttig = m aardappelen.g.h = 20 kg. 9,81 N/kg. 6,0 m = 1,2.10³ J W totaal = m totaal.g.h = 70 kg. 9,81 N/kg. 6,0 m = 4,1.10³ J Het rendement: η = W nuttig / W totaal = 1,2.10³ J / 4,1.10³ J = 0,29 = 29 % Rendement in het dagelijks leven Elektrische energie kan over het algemeen gemakkelijk aan een hoog rendement worden omgezet in andere energievormen zoals warmte, mechanische energie, en stralingsenergie. Omgekeerd is het niet makkelijk om met een hoog rendement andere energievormen zoals warmte om te zetten in elektrische energie. Deel 2: Arbeid en energie 22
6 Tabel met rendementen van verschillende toestellen Energie-omzetter Voorbeeld Rendement Benzine- en dieselmotor Auto, brommer, trein, schip % Stoomturbine Elektriciteitscentrale % Gasturbine, straalmotor Vliegtuig % Elektrische motor Auto, boormachine, keukenmixer, % Lampen Gloeilamp Halogeenlamp LED-lamp TL-lamp, spaarlamp 5% 15% 50% % Spieren mens Armen, benen 20 % Planten Fotosynthese 1,5 % Oefeningen 1) Op een zonnecel valt 20 kj lichtenergie. De cel levert 3,0 kj elektrische energie. Wat is het rendement? 2) Het rendement van een bromfietsmotor bedraagt 15 %. Welke uitspraken zijn correct? O 15 % van de chemische energie van de benzine wordt omgezet in warmte O 15 % van de chemische energie van de benzine wordt omgezet in kinetische energie O 85 % van de chemische energie van de benzine wordt omgezet in warmte O 85 % van de chemische energie van de benzine gaat verloren via de uitlaatgassen 3) Bij een verhuis wordt een pak van 65 kg met een katrol 12 m naar omhoog getrokken. De verhuisarbeider oefent daarvoor een kracht uit van 750 N. Hoeveel bedraagt het rendement van de katrol? 4) De zonnecellen van het ruimtestation ISS hebben een rendement van0,25. Wat wordt daarmee bedoeld? 5) Een pomp met een rendement van 40% wordt gebruikt om 100 liter water 10 meter omhoog te pompen. Hoeveel elektrische energie wordt er verbruikt? 6) Een botsbal valt van op 1,00 m hoogte op de grond. Bij de botsing op de grond wordt een deel van de energie omgezet in de elastische vervorming van de bal en gaat er warmte verloren. De bal botst terug tot op 80 cm. Bij de volgende botsingen zal hetzelfde rendement gehaald worden als bij de eerste botsing. Hoe hoog botst de bal de tweede en de derde keer terug? 7) Je massa is 54,0 kg en je draagt een boekentas van 6,0 kg de trap op naar de volgende verdieping, 3,5 m hoger. Bereken het rendement van je prestatie. 8) In de kerncentrale van Doel 4 wordt met een rendement van 0,334 per seconde 3,00 GJ kernenergie omgezet in elektriciteit. Hoe groot is het elektrisch vermogen van de kerncentrale? Deel 2: Arbeid en energie 23
7 Begrippen Arbeid, energie, energiebron Mechanische energie Potentiële energie, kinetische energie, trillingsenergie, veerenergie, warmte Krachtveld Behoud van energie Vermogen Rendement Nuttige energie, nuttige arbeid, nuttig vermogen Kennen en kunnen Je kan de begrippen arbeid, energie, energiebron, mechanische energie, potentiële energie, kinetische energie, trillingsenergie, veerenergie, warmte, behoud van energie, vermogen, rendement, nuttige energie, nuttige arbeid en nuttig vermogen uitleggen en gebruiken. Je kan de potentiële en de kinetische energie van een voorwerp berekenen en daarbij de nodige eenheden omrekenen. Je kent de wet van behoud van energie van kan die wet toepassen. Je kan energieomzettingen herkennen en omschrijven. Je kan rendementen omschrijven en berekenen. Je kan vraagstukken over de omzetting van energie oplossen: gegeven en gevraagde onderscheiden, het gebruik van formules en SI-eenheden, rekenen met beduidende cijfers en nauwkeurigheid, en dat alles met een correcte notatiewijze. Je kan vraagstukken over vermogen oplossen: gegeven en gevraagde onderscheiden, het gebruik van formules en SI-eenheden, rekenen met beduidende cijfers en nauwkeurigheid, en dat alles met een correcte notatiewijze. Uitleggen waarom het rendement een getal tussen 0 en 1 is zonder eenheden, dat vaak ook in procent wordt uitgedrukt. Je kan vraagstukken over rendement oplossen: gegeven en gevraagde onderscheiden, het gebruik van formules, verschillende grootheden en SI-eenheden, rekenen met beduidende cijfers en nauwkeurigheid, en dat alles met een correcte notatiewijze. Deel 2: Arbeid en energie 24
Uit de definitie van arbeid volgt dat de eenheid van arbeid newton * meter is, afgekort [W] = Nm.
Samenvatting door C. 1902 woorden 28 februari 2013 5,7 13 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Systematische natuurkunde Het verrichten van arbeid Als je fietst verbruik je energie. Dit voel je na het
Nadere informatieHoofdstuk 3. en energieomzetting
Hoofdstuk 3 Energie en energieomzetting branders luchttoevoer brandstoftoevoer koelwater condensator stoomturbine generator transformator regelkamer stoom water ketel branders 1 Energiesoort Omschrijving
Nadere informatieInleiding kracht en energie 3hv
Inleiding kracht en energie 3hv Opdracht 1. Wat doen krachten? Leg uit wat krachten kunnen doen. Opdracht 2. Grootheden en eenheden. Vul in: Grootheid Eenheid Andere eenheid Naam Symbool Naam Symbool Naam
Nadere informatieHoofdstuk 3. en energieomzetting
Energie Hoofdstuk 3 Energie en energieomzetting Grootheid Energie; eenheid Joule afkorting volledig wetenschappelijke notatie 1 J 1 Joule 1 Joule 1 J 1 KJ 1 KiloJoule 10 3 Joule 1000 J 1 MJ 1 MegaJoule
Nadere informatieEen tweede punt van kritiek is dat er in de natuurkunde alleen een kracht (en geen plank) arbeid kan verrichten.
Uitwerkingen 1 W = F s Opgave Eenheid van arbeid: joule (symbool J). W = F s = 40,0 N 8,00 m = 30 J W 10 J F = = = 400 N s 0,300 m W 350 J s = = =,33 m F 150 N W 7300 kj s = = = 90 m =,9 km F,5 kn In de
Nadere informatie5,7. Samenvatting door L woorden 14 januari keer beoordeeld. Natuurkunde
Samenvatting door L. 2352 woorden 14 januari 2012 5,7 16 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Natuurkunde hst 4 krachten 1 verrichten van krachten Als je fietst verbruik je energie, die vul je weer aan door
Nadere informatieHoofdstuk 6 Energie en beweging. Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal
Hoofdstuk 6 Energie en beweging Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal 6.1 Energie omzetten en overdragen Arbeid De energie die de kracht geeft/overdraagt aan het voorwerp waar de kracht
Nadere informatieSO energie, arbeid, snelheid Versie a. Natuurkunde, 4M. Formules: v t = v 0 + a * t s = v gem * t W = F * s E Z = m * g * h F = m * a
SO energie, arbeid, snelheid Versie a Natuurkunde, 4M Formules: v t = v 0 + a * t s = v gem * t W = F * s E Z = m * g * h F = m * a Neem indien nodig g = 10 m/s 2. Geef duidelijke berekeningen met Gegeven
Nadere informatieOefenopgaven versnelling, kracht, arbeid. Werk netjes en nauwkeurig. Geef altijd berekeningen met Gegeven Gevraagd Formule Berekening Antwoord
Oefenopgaven versnelling, kracht, arbeid Werk netjes en nauwkeurig. Geef altijd berekeningen met Gegeven Gevraagd Formule Berekening Antwoord Noteer bij je antwoord de juiste eenheid. s = v * t s = afstand
Nadere informatieNatuur- en scheikunde 1, energie en snelheid, uitwerkingen
4M versie 1 Natuur- en scheikunde 1, energie en snelheid, uitwerkingen Werk netjes en nauwkeurig Geef altijd een duidelijke berekening of een verklaring Veel succes, Zan Kracht, snelheid, versnelling,
Nadere informatieModule 4 Energie. Vraag 3 Een bron van "herwinbare" energie is: A] biomassa B] de zon C] steenkool D] aardolie E] bewegend water
Module 4 Energie Vraag 1 Wat hoort bij het indirect energieverbruik van een apparaat? Kies het BESTE antwoord A] De energie wat het apparaat nuttig verbruikt. B] De energie die het apparaat niet nuttig
Nadere informatieUitwerkingen van 3 klas NOVA natuurkunde hoofdstuk 6 arbeid en zo
Uitwerkingen van 3 klas NOVA natuurkunde hoofdstuk 6 arbeid en zo 1 Arbeid verrichten 1 a) = 0 b) niet 0 en in de richting van de beweging c) =0 d) niet 0 e tegengesteld aan de beweging 2 a) De wrijvingskracht
Nadere informatieOpgave 1 Afdaling. Opgave 2 Fietser
Opgave 1 Afdaling Een skiër daalt een 1500 m lange helling af, het hoogteverschil is 300 m. De massa van de skiër, inclusief de uitrusting, is 86 kg. De wrijvingskracht met de sneeuw is gemiddeld 4,5%
Nadere informatieLeerstof: Hoofdstukken 1, 2, 4, 9 en 10. Hulpmiddelen: Niet grafische rekenmachine, binas 6 de druk. Let op dat je alle vragen beantwoordt.
Oefentoets Schoolexamen 5 Vwo Natuurkunde Leerstof: Hoofdstukken 1, 2, 4, 9 en 10 Tijdsduur: Versie: A Vragen: Punten: Hulpmiddelen: Niet grafische rekenmachine, binas 6 de druk Opmerking: Let op dat je
Nadere informatie[Samenvatting Energie]
[2014] [Samenvatting Energie] [NATUURKUNDE 3 VWO HOOFDSTUK 4 WESLEY VOS 0 Paragraaf 1 Energie omzetten Energiesoorten Elektrisch energie --> stroom Warmte --> vb. de centrale verwarming Bewegingsenergie
Nadere informatieSamenvatting Natuurkunde Syllabus domein C: beweging en energie
Samenvatting Natuurkunde Syllabus domein C: beweging en energie Samenvatting door R. 2564 woorden 31 januari 2018 10 2 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Subdomein C1. Kracht en beweging Specificatie De kandidaat
Nadere informatieSamenvatting NaSk 1 Hoofdstuk 5
Samenvatting NaSk 1 Hoofdstuk 5 Samenvatting door R. 956 woorden 12 oktober 2015 7,4 4 keer beoordeeld Vak NaSk 1 Paragraaf 1 De belangrijkste energiebronnen in huis zijn elektriciteit en aardgas. De meeste
Nadere informatieElektrische energie en elektrisch vermogen
Elektrische energie en elektrisch vermogen Grootheid Symbool Eenheid Lading Q C: Coulomb Spanning U V: Volt Stroomsterkte I A: Ampère Energie E J: Joule Weerstand R Ω: Ohm Spanning: noodzakelijk om lading
Nadere informatiewarmte en licht energie omzetting elektriciteit In een lamp wordt energie omgezet
Energieomzetting We maken veel gebruik van elektrische energie. Aan elektrische energie hebben we niet zoveel. Elektrische energie is maar een tussenvorm van energie. Bij een elektrische verwarming, willen
Nadere informatieVraag 1 Vraag 2 Vraag 3 Vraag 4 Vraag 5
Vraag 1 Een hoeveelheid ideaal gas is opgesloten in een vat van 1 liter bij 10 C en bij een druk van 3 bar. We vergroten het volume tot 10 liter bij 100 C. De einddruk van het gas is dan gelijk aan: a.
Nadere informatieATWOOD Blok A en blok B zijn verbonden door een koord dat over een katrol hangt. Er is geen wrijving in de katrol. Het stelsel gaat bewegen.
ATWOOD Blok A en blok B zijn verbonden door een koord dat over een katrol hangt. Er is geen wrijving in de katrol. Het stelsel gaat bewegen. Bereken de spankracht in het koord. ATWOOD Over een katrol hangt
Nadere informatieLesvoorbereiding. Student leraar secundair onderwijs groep 1
Lesvoorbereiding Student leraar secundair onderwijs groep 1 Naam Eeckhout Andreas Cluster Bi-Fys-Aa-Ch Groep 2OSO2 Academiejaar 2003-2004 Campus Kattenberg Kattenberg 9, B-9000 Gent Tel. (09) 269 98 06
Nadere informatietoelatingsexamen-geneeskunde.be
Fysica juli 2009 Laatste update: 31/07/2009. Vragen gebaseerd op het ingangsexamen juli 2009. Vraag 1 Een landingsbaan is 500 lang. Een vliegtuig heeft de volledige lengte van de startbaan nodig om op
Nadere informatiea. Bepaal hoeveel langer. b. Bepaal met figuur 1 de snelheid waarmee de parachutist neerkomt.
Deze examentoets en uitwerkingen vind je op www.agtijmensen.nl Bij het et krijg je in 100 minuten ongeveer 22 vragen Et3 stof vwo6 volgens het PTA: Onderwerpen uit samengevat: Rechtlijnige beweging Kracht
Nadere informatie4 keer beoordeeld 4 maart Natuurkunde H6 Samenvatting
5,2 Samenvatting door Syb 763 woorden 4 keer beoordeeld 4 maart 2018 Vak Natuurkunde Methode Pulsar Natuurkunde H6 Samenvatting PARAGRAAF 1 Er zijn veel verschillende soorten energie: Bewegingsenergie
Nadere informatiejaar: 1989 nummer: 17
jaar: 1989 nummer: 17 De snelheidscomponent van een deeltje voldoet aan : v x = a x t, waarin a x constant is en negatief. De plaats van het deeltje wordt voorgesteld door x. Aangenomen wordt dat x= 0
Nadere informatieArbeid, vermogen en rendement
Arbeid, vermogen en rendement Formules Arbeid Arbeid is een maat van het werk dat geleverd wordt door een krachtbron om een voorwerp te verplaatsen. Als een kracht een verplaatsing tot gevolg heeft dan
Nadere informatieEindexamen natuurkunde 1-2 havo 2000-I
- + - + Eindexamen natuurkunde -2 havo 2000-I 4 Antwoordmodel Opgave LEDs voorbeelden van schakelschema s: 50 Ω V LED A 50 Ω A V LED Als slechts één meter juist is geschakeld: punt. 2 uitkomst: R = 45
Nadere informatieBergtrein. Figuur 2 staat ook op de uitwerkbijlage. a. Bepaal de afstand die de trein op t = 20 s heeft afgelegd.
Bergtrein In een bergachtig gebied kunnen toeristen met een bergtrein naar een mooi uitzichtpunt reizen De trein wordt aangedreven door een elektromotor en begint aan een rit naar boven In figuur 2 is
Nadere informatieExamentraining Leerlingmateriaal
Examentraining 2015 Leerlingmateriaal Vak Natuurkunde Klas 5 havo Bloknummer Docent(en) Blok III Kracht en beweging (C1) Energieomzettingen (C2) WAN Domein C. Beweging en energie Subdomein C1. Kracht
Nadere informatieEindexamen natuurkunde 1 havo 2000-II
Eindexamen natuurkunde havo 2000-II 4 Antwoordmodel Opgave Slijtage bovenleiding uitkomst: m =,87 0 6 kg Het afgesleten volume is: V = (98,8 78,7) 0-6 5200 0 3 2 = 2,090 0 2 m 3. Hieruit volgt dat m =
Nadere informatieJ De centrale draait (met de gegevens) gedurende één jaar. Het gemiddelde vermogen van de centrale kan dan berekend worden:
Uitwerking examen Natuurkunde1 HAVO 00 (1 e tijdvak) Opgave 1 Itaipu 1. De verbruikte elektrische energie kan worden omgerekend in oules: 17 = 9,3 kwh( = 9,3 3, ) = 3,3 De centrale draait (met de gegevens)
Nadere informatieSamenvatting snelheden en 6.1 6.3
Samenvatting snelheden en 6.1 6.3 Boekje snelheden en bewegen Een beweging kan je op verschillende manieren vastleggen: Fotograferen met tussenpozen, elke foto is een gedeelte van een beweging Stroboscopische
Nadere informatieENERGIE H5 par. 1 en 2 Diagnostische Toets natuurkunde uitwerkingen
ENERGIE H5 par. 1 en 2 Diagnostische Toets natuurkunde uitwerkingen OPEN VRAGEN 1. Energieomzetting Enkele jaren geleden stond in de Gelderlander de foto rechts met de volgende tekst: Trots poseren koeien
Nadere informatiePretpark als laboratorium. Opdrachtenboekje secundair onderwijs
Pretpark als laboratorium Opdrachtenboekje secundair onderwijs Fysica in het pretpark: Opdrachten in Bobbejaanland - secundair onderwijs De oplossingen van de opdrachten zijn op uw vraag verkrijgbaar
Nadere informatieExamen HAVO. natuurkunde 1
natuurkunde 1 Examen HAVO Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Tijdvak 1 Dinsdag 24 mei 13.30 16.30 uur 20 05 Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen; het examen bestaat uit 25 vragen. Voor elk
Nadere informatieArbeid & Energie. Dr. Pieter Neyskens Monitoraat Wetenschappen pieter.neyskens@wet.kuleuven.be. Assistent: Erik Lambrechts
Introductieweek Faculteit Bewegings- en Revalidatiewetenschappen 25 29 Augustus 2014 Arbeid & Energie Dr. Pieter Neyskens Monitoraat Wetenschappen pieter.neyskens@wet.kuleuven.be Assistent: Erik Lambrechts
Nadere informatie1ste ronde van de 19de Vlaamse Fysica Olympiade 1. = kx. = mgh. E k F A. l A. ρ water = 1,00.10 3 kg/m 3 ( θ = 4 C ) c water = 4,19.10 3 J/(kg.
ste ronde van de 9de Vlaamse Fysica Olympiade Formules ste onde Vlaamse Fysica Olympiade 7 9de Vlaamse Fysica Olympiade Eerste ronde De eerste ronde van deze Vlaamse Fysica Olympiade bestaat uit 5 vragen
Nadere informatieKeCo-opgaven mechanica (arbeid en energie) HAVO4
KeCo-opgaven mechanica (arbeid en energie) HVO KeCo-opgaven mechanica (arbeid en energie) HVO M.. en bepaald type aterpomp is in staat om in redelijk korte tijd 30 liter ater omhoog te pompen over een
Nadere informatieCRUESLI. Een pak Cruesli heeft een massa van 375 gram. De bodem van het pak is 4,5 cm breed en 14 cm lang. 1. Bereken de oppervlakte van de bodem.
CRUESLI Een pak Cruesli heeft een massa van 375 gram. De bodem van het pak is 4,5 cm breed en 14 cm lang. 1. Bereken de oppervlakte van de bodem. gegeven: b = 4,5 cm l = 14 cm gevraagd: A formule: A =
Nadere informatie6.2 Elektrische energie en vermogen; rendement
6.2 Elektrische energie en vermogen; rendement Opgave 9 Het rendement bereken je met E nuttig en E in. E nuttig is de hoeveelheid energie die nodig is het water op te warmen. E in is de hoeveelheid energie
Nadere informatieOnderwijs op maat voor uitdaging en motivering Rendement2
1. De Keukenboiler Makkelijk zo n elektrisch boilertje onder het aanrecht. Nooit meer wachten tot er warm water uit de kraan komt. En je hoeft geen warm water te delen met iemand uit de badkamer. a. Welke
Nadere informatieHEREXAMEN EIND MULO tevens IIe ZITTING STAATSEXAMEN EIND MULO 2009
MNSTERE VAN ONDERWJS EN VOLKSONTWKKELNG EXAMENBUREAU HEREXAMEN END MULO tevens e ZTTNG STAATSEXAMEN END MULO 2009 VAK : NATUURKUNDE DATUM : VRJDAG 07 AUGUSTUS 2009 TJD : 7.30 9.30 UUR DEZE TAAK BESTAAT
Nadere informatieWerkblad 3 Bewegen antwoorden- Thema 14 (NIVEAU BETA)
Werkblad 3 Bewegen antwoorden- Thema 14 (NIVEAU BETA) Theorie In werkblad 1 heb je geleerd dat krachten een snelheid willen veranderen. Je kunt het ook omdraaien, als er geen kracht werkt, dan verandert
Nadere informatiejaar: 1989 nummer: 25
jaar: 1989 nummer: 25 Op een hoogte h 1 = 3 m heeft een verticaal vallend voorwerp, met een massa m = 0,200 kg, een snelheid v = 12 m/s. Dit voorwerp botst op een horizontale vloer en bereikt daarna een
Nadere informatieENERGIE & ARBEID VWO
ENERGIE & ARBEID VWO Foton is een opgavenverzameling voor het nieuwe eindexamenprogramma natuurkunde. Foton is gratis te downloaden via natuurkundeuitgelegd.nl/foton Uitwerkingen van alle opgaven staan
Nadere informatieDeel 4: Krachten. 4.1 De grootheid kracht. 4.1.1 Soorten krachten
Deel 4: Krachten 4.1 De grootheid kracht 4.1.1 Soorten krachten We kennen krachten uit het dagelijks leven: vul in welke krachten werkzaam zijn: trekkracht, magneetkracht, spierkracht, veerkracht, waterkracht,
Nadere informatieVlaamse Fysica Olympiade 27 ste editie 2014-2015 Eerste ronde
Vlaamse Olympiades voor Natuurwetenschappen KU Leuven Departement Chemie Celestijnenlaan 200F bus 2404 3001 Heverlee Tel.: 016-32 74 71 E-mail: info@vonw.be www.vonw.be Vlaamse Fysica Olympiade 27 ste
Nadere informatieEUREK(H)A! 1 Thema 1 Zintuigen A Terugkaatsing en spiegels Nieuw Bijlage 48a
Inhoud EUREK(H)A! 1 2015-2016 Leerplandoelstellingen D/2015/7841/013 Opmerkingen Bijlagen voor de nieuwe doelstellingen EUREK(H)A! 1 Thema 1 Zintuigen A Terugkaatsing en spiegels Bijlage 48a A.1 Enkele
Nadere informatieProbeer de vragen bij Verkennen zo goed mogelijk te beantwoorden.
1 Formules gebruiken Verkennen www.math4all.nl MAThADORE-basic HAVO/VWO 4/5/6 VWO wi-b Werken met formules Formules gebruiken Inleiding Verkennen Probeer de vragen bij Verkennen zo goed mogelijk te beantwoorden.
Nadere informatieHoe kunnen we dat probleem oplossen? Door er zelf een te maken! Wij maken in dit project een bloem die reageert op het licht.
Bloemen hebben zonlicht nodig om te bloeien, sommigen gaan zelfs dicht als het donker wordt. We moeten ze ook steeds kunnen verzetten zodat ze kan geplaatst worden in de tuin, op de vensterbank, op het
Nadere informatieOp basis van de tweede wet van Newton kan onderstaand verband worden afgeleid. F = m a = m Δv Δt
Inhoud en stoot... 2 Voorbeeld: Kanonschot... 3 Opgaven... 4 Opgave: Tennisbal... 4 Opgave: Frontale botsing... 5 Opgave: Niet-frontale botsing... 5 1/5 en stoot Op basis van de tweede wet van Newton kan
Nadere informatieKracht en Energie Inhoud
Kracht en Energie Inhoud Wat is kracht? (Inleiding) Kracht is een vector Krachten saenstellen ( optellen ) Krachten ontbinden ( aftrekken ) Resulterende kracht 1 e wet van Newton: wet van de traagheid
Nadere informatievoorbeeld van een berekening: Uit de definitie volgt dat de ontvangen stralingsdosis gelijk is aan E m,
Eindexamen natuurkunde havo 2005-I 4 Beoordelingsmodel Opgave Nieuwe bestralingsmethode Maximumscore antwoord: 0 7 5 0 B + n Li + per juist getal Maximumscore 2 uitkomst: D 2, 0 Gy of 2, 0 J/kg voorbeeld
Nadere informatieUitwerkingen VWO deel 1 H2 (t/m par. 2.5)
Uitwerkingen VWO deel 1 H2 (t/m par. 2.5) 2.1 Inleiding 1. a) Warmte b) Magnetische Energie c) Bewegingsenergie en Warmte d) Licht (stralingsenergie) en warmte e) Stralingsenergie 2. a) Spanning (Volt),
Nadere informatiealuminium 2,7 0, ,024 ijzer 7,9 0, ,012
DEZE TAAK BESTAAT UIT 36 ITEMS. --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Dichtheid Soortelijke
Nadere informatieOnderwijs op maat voor uitdaging en motivering Rendement2. a) Welke energieomzetting vindt er plaats?
1. De Keukenboiler Makkelijk zo n elektrisch boilertje onder het aanrecht. Nooit meer wachten tot er warm water uit de kraan komt. En je hoeft geen warm water te delen met iemand uit de badkamer. a) Welke
Nadere informatieEen kracht kan gebruikt worden om een voorwerp te verplaatsen over een bepaalde afstand.
Fysica hoofdstuk 1 : Mechanica 1 e jaar 2 e graad (2uur) - 69-7 Arbeid, vermogen en energie 7.1 Arbeid 7.1.1 Definitie Een kracht kan gebruikt worden om een voorwerp te verplaatsen over een bepaalde afstand.
Nadere informatieImpuls en stoot. De grootheid stoot Op basis van de tweede wet van Newton kan onderstaand verband worden afgeleid. F = m a = m Δv Δt.
Inhoud en stoot... 2 De grootheid Stoot... 2 De grootheid impuls... 3 Voorbeeld: USS-Iowa... 4 Opgaven... 5 Opgave: Tennisbal... 5 Opgave: Frontale botsing... 6 Opgave: Niet-frontale botsing... 6 1/6 en
Nadere informatieNASK1 - SAMENVATTING KRACHTEN en BEWEGING. Snelheid. De snelheid kun je uitrekenen door de afstand te delen door de tijd.
NASK1 - SAMENVATTING KRACHTEN en BEWEGING Snelheid De snelheid kun je uitrekenen door de afstand te delen door de tijd. Stel dat je een uur lang 40 km/h rijdt. Je gemiddelde snelheid in dat uur is dan
Nadere informatieTECHNISCHE UNIVERSITEIT DELFT Faculteit der Civiele Techniek en Geowetenschappen
TECHNISCHE UNIVERSITEIT DELFT Faculteit der Civiele Techniek en Geowetenschappen TENTAMEN CTB1210 DYNAMICA en MODELVORMING d.d. 28 januari 2015 van 9:00-12:00 uur Let op: Voor de antwoorden op de conceptuele
Nadere informatieExamen mechanica: oefeningen
Examen mechanica: oefeningen 22 februari 2013 1 Behoudswetten 1. Een wielrenner met een massa van 80 kg (inclusief de fiets) kan een helling van 4.0 afbollen aan een constante snelheid van 6.0 km/u. Door
Nadere informatieElektrische energie. Naam: Klas: Leerkracht: Mr. Verlinden INLEIDING
Naam: Klas: Leerkracht: Mr. Verlinden Elektrische energie INLEIDING Eeuwenlang zochten mensen naar nieuwe manieren om energie op te wekken. Energie betekend niets anders dan het vermogen werk te kunnen
Nadere informatieTheorie: Snelheid (Herhaling klas 2)
Theorie: Snelheid (Herhaling klas 2) Snelheid en gemiddelde snelheid Met de grootheid snelheid geef je aan welke afstand een voorwerp in een bepaalde tijd aflegt. Over een langere periode is de snelheid
Nadere informatieARBEID EN ENERGIE. Bijlage: zwaarte-energie, veerenergie, kinetische energie
ARBEID EN ENERGIE 1 Arbeid 2 Voorbeelden van werktuigen 3 Vermogen 4 Energie 5 Wet van behoud van energie 6 Het rendement van apparaten 7 Positieve en negatieve arbeid Bijlage: zwaarte-energie, veerenergie,
Nadere informatieIn autotijdschriften staan vaak testrapporten van nieuwe auto s. In de figuur op de bijlage is zo n overzicht afgedrukt.
Opgave 1 Autotest In autotijdschriften staan vaak testrapporten van nieuwe auto s. In de figuur op de bijlage is zo n overzicht afgedrukt. 0p 0 Zet je naam op de bijlage. De wettelijk verplichte minimale
Nadere informatieverwijderen P 31 32 kleurenblindheid 3.6 Optische toestellen: bril verwijderen P 45 (3.6) - 47 A Terugkaatsing en spiegels Nieuw Bijlage 48a
Inhoud EUREK(H)A! 1 2015-2016 Leerplandoelstellingen 2015/7841/017 Opmerkingen n voor de e doelstellingen EUREK(H)A! 1 Thema 1 Zintuigen 3.2 Netvlies, kegeltjes, staafjes en verwijderen P 31 32 kleurenblindheid
Nadere informatieEindexamen natuurkunde 1-2 havo 2005-II
Opgave 1 Nerobergbahn In deze opgave worden wrijvingskrachten steeds verwaarloosd. De Duitse stad Wiesbaden heeft sinds 1888 een bijzondere attractie: de Nerobergbahn. Zie figuur 1. De bergbaan wordt aangedreven
Nadere informatiewww. Fysica 1997-1 Vraag 1 Een herdershond moet een kudde schapen, die over haar totale lengte steeds 50 meter lang blijft, naar een 800 meter verderop gelegen schuur brengen. Door steeds van de kop van
Nadere informatieverwijderen P 31 32 kleurenblindheid 3.6 Optische toestellen: bril verwijderen P 45(3.6) - 47 A Terugkaatsing en spiegels Nieuw Bijlage 48a
Inhoud EUREK(H)A! 1 2015-2016 Leerplandoelstellingen 2015/7841/016 Opmerkingen n voor de nieuwe doelstellingen EUREK(H)A! 1 Thema 1 Zintuigen 3.2 Netvlies, kegeltjes, staafjes en verwijderen P 31 32 kleurenblindheid
Nadere informatieformules havo natuurkunde
Subdomein B1: lektriciteit De kandidaat kan toepassingen van het gebruik van elektriciteit beschrijven, de bijbehorende schakelingen en de onderdelen daarvan analyseren en de volgende formules toepassen:
Nadere informatiea. Bepaal hoeveel langer. b. Bepaal met figuur 1 de snelheid waarmee de parachutist neerkomt.
Deze examentoets en uitwerkingen vind je op www.agtijmensen.nl Bij het et krijg je in 100 minuten ongeveer 22 vragen Et3 stof vwo6 volgens het PTA: Onderwerpen uit samengevat: Rechtlijnige beweging Kracht
Nadere informatieEindexamen natuurkunde 1 havo 2005-I
Opgave 1 Nieuwe bestralingsmethode Lees onderstaand artikel. artikel Sinds kort experimenteert men met een nieuwe methode om tumoren te behandelen. Aan een patiënt wordt borium-10 toegediend. Deze stof
Nadere informatieNatuurkunde in context 5H. 4 Energie en arbeid Brandstofverbruik en veiligheid in het verkeer
Natuurkunde in context 5H 4 Energie en arbeid Brandstofverbruik en veiligheid in het verkeer Inhoud 4.1 Inleiding 4.2 Energiesoorten 4.3 Arbeid 4.4 Arbeid en warmte 4.5 Rendement 4.6 Vermogen 4.7 Keuzeonderwerpen:
Nadere informatieExamen HAVO - Compex. natuurkunde 1,2 Compex
natuurkunde 1, Compex Examen HAVO - Compex? Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Tijdvak 1 Dinsdag 30 mei totale examentijd 3,5 uur 0 06 n dit deel van het examen staan de vragen waarbij de computer niet
Nadere informatieENERGIE & ARBEID HAVO
ENERGIE & ARBEID HAVO Foton is een opgavenverzameling voor het nieuwe eindexamenprogramma natuurkunde Foton is gratis te downloaden via natuurkundeuitgelegd.nl/foton Uitwerkingen van alle opgaven staan
Nadere informatieVOORBEREIDING OP DE TECHNISCHE GESCHIKTHEIDSPROEF VOOR BESTUURDERS-RANGERINGEN. versie juni 2011. versie februari 2014
VOORBEREIDING OP DE TECHNISCHE GESCHIKTHEIDSPROEF VOOR BESTUURDERS-RANGERINGEN versie juni 2011 versie februari 2014 Beste kandidaat bestuurder-rangeringen, Als bestuurder-rangeringen vervul je een essentiële
Nadere informatieQ l = 23ste Vlaamse Fysica Olympiade. R s. ρ water = 1, kg/m 3 ( ϑ = 4 C ) Eerste ronde - 23ste Vlaamse Fysica Olympiade 1
Eerste ronde - 3ste Vlaamse Fysica Olympiade 3ste Vlaamse Fysica Olympiade Eerste ronde. De eerste ronde van deze Vlaamse Fysica Olympiade bestaat uit 5 vragen met vier mogelijke antwoorden. Er is telkens
Nadere informatieEen beginners handleiding voor energie en vermogen
Een beginners handleiding voor energie en vermogen Waarom moet je leren over energie en vermogen. Het antwoord is omdat we allemaal energie verbruiken in ons dagelijks leven om te verwarmen, te koelen,
Nadere informatieKrachten Hoofdstuk 1. Bewegingsverandering/snelheidsverandering (bijv. verandering van bewegingsrichting)
Krachten Hoofdstuk 1 een kracht zelf kun je niet zien maar... Waaraan zie je dat er een kracht werkt: Plastische Vervorming (blijvend) Elastische Vervorming (tijdelijk) Bewegingsverandering/snelheidsverandering
Nadere informatieUITWERKINGEN OEFENVRAAGSTUKKEN 5 HAVO. natuurkunde
UITWERKINGEN OEFENVRAAGSTUKKEN voor schoolexamen (SE0) en examen 5 HAVO natuurkunde katern 1: Mechanica editie 01-013 UITWERKINGEN OEFENVRAAGSTUKKEN voor schoolexamen (SE0) en examen 5 HAVO natuurkunde
Nadere informatieNatuurkunde in context 5H. 4 Energie en arbeid Brandstofverbruik en veiligheid in het verkeer
Natuurkunde in context 5H 4 Energie en arbeid Brandstofverbruik en veiligheid in het verkeer Inhoud 4.1 Inleiding 4.2 Energiesoorten 4.3 Arbeid 4.4 Arbeid en warmte 4.5 Rendement 4.6 Vermogen 4.7 Keuzeonderwerpen:
Nadere informatieMkv Dynamica. 1. Bereken de versnelling van het wagentje in de volgende figuur. Wrijving is te verwaarlozen. 10 kg
Mkv Dynamica 1. Bereken de versnelling van het wagentje in de volgende figuur. Wrijving is te verwaarlozen. 10 kg 2 /3 g 5 /6 g 1 /6 g 1 /5 g 2 kg 2. Variant1: Een wagentje met massa m1
Nadere informatieExamen ste tijdvak Op spitzen
Examen 2015 1ste tijdvak Op spitzen Spitzen zijn schoenen voor ballet dansers. De spitzen hebben een hard blokje in de neus zodat dansers op hun tenen kunnen dansen. 2p 26 Vergelijk het op één spitz staan
Nadere informatienatuurkunde havo 2018-II
Heftruck Met een heftruck kunnen zware pakketten worden opgetild en vervoerd. Zie figuur 1. figuur 1 Als een pakket te zwaar is, kantelt de heftruck voorover. Neem aan dat het draaipunt D in de voorste
Nadere informatieEindexamen natuurkunde 1 havo 2003-II
Eindexamen natuurkunde havo 00-II Opgave Visby-lens Maximumscore 4 uitkomst: n =,5 De invalshoek i 54 en de brekingshoek r. sin i Bij lichtbreking geldt: n. sin r sin54 0,809 Hieruit volgt dat n, 5. sin
Nadere informatie- KLAS 5. a) Bereken de hellingshoek met de horizontaal. (2p) Heb je bij a) geen antwoord gevonden, reken dan verder met een hellingshoek van 15.
NATUURKUNDE - KLAS 5 PROEFWERK H6 22-12-10 Het proefwerk bestaat uit 3 opgaven met in totaal 31 punten. Gebruik van BINAS en grafische rekenmachine is toegestaan. Opgave 1: De helling af (16p) Een wielrenner
Nadere informatieFysica: mechanica, golven en thermodynamica PROEFEXAMEN VAN 12 NOVEMBER 2008
Fysica: mechanica, golven en thermodynamica Prof. J. Danckaert PROEFEXAMEN VAN 12 NOVEMBER 2008 OPGEPAST Veel succes! Dit proefexamen bestaat grotendeels uit meerkeuzevragen waarbij je de letter overeenstemmend
Nadere informatieAls de trapper in de stand van figuur 1 staat, oefent de voet de in figuur 2 aangegeven verticale kracht uit op het rechter pedaal.
Natuurkunde Havo 1984-II Opgave 1 Fietsen Iemand rijdt op een fiets. Beide pedalen beschrijven een eenparige cirkelbeweging ten opzichte van de fiets. Tijdens het fietsen oefent de berijder periodiek een
Nadere informatieNatuurkunde in context 5H. 1 Energieomzettingen Bewegingen in de sport en het verkeer
Natuurkunde in context 5H 1 Energieomzettingen Bewegingen in de sport en het verkeer Inhoud 1.1 Inleiding 1.2 Energiesoorten 1.3 Arbeid 1.4 Arbeid en warmte 1.5 Rendement 1.6 Vermogen 1.7 Afsluiting SLO_KoKo
Nadere informatieAtheneum Wispelberg - Wispelbergstraat 2-9000 Gent - 1 - Herhalingsvragen fysica 1 e jaar 2 e graad - tweede periode : juni 2009 3 e jaar 1uur
Atheneum Wispelberg - Wispelbergstraat - 9000 Gent - 1 - Correcties in het rood! TIP: Voordat je begint te studeren Maak een planning : Wat moet ik studeren Hefbomen Vraagstukken Herhaling Druk Oefeningen
Nadere informatieJuli blauw Vraag 1. Fysica
Vraag 1 Beschouw volgende situatie in een kamer aan het aardoppervlak. Een homogene balk met massa 6, kg is symmetrisch opgehangen aan de touwen A en B. De touwen maken elk een hoek van 3 met de horizontale.
Nadere informatieEindexamen natuurkunde vwo 2010 - I
Opgave 1 Kingda Ka Lees het artikel. Snelste achtbaan ter wereld geopend New York. De hoogste en snelste achtbaan ter wereld gaat binnenkort open. Wie in de Kingda Ka stapt, maakt mee dat de trein in 3,5
Nadere informatieHoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Tijdvak 2 Woensdag 22 juni 13.30 16.30 uur
natuurkunde Examen HAVO Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Tijdvak 2 Woensdag 22 juni 3.30 6.30 uur 20 05 Vragenboekje Voor dit examen zijn maximaal 82 punten te behalen; het examen bestaat uit 26 vragen.
Nadere informatieSamenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 8, Bewegen in functies
Samenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 8, Bewegen in functies Samenvatting door een scholier 1016 woorden 19 januari 2003 5,6 80 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Natuurkunde overal Samenvatting hoofdstuk
Nadere informatieTentamen Mechanica ( )
Tentamen Mechanica (20-12-2006) Achter iedere opgave is een indicatie van de tijdsbesteding in minuten gegeven. correspondeert ook met de te behalen punten, in totaal 150. Gebruik van rekenapparaat en
Nadere informatiec. Bereken van welke hoogte Humpty kan vallen zonder dat hij breekt. {2p}
NATUURKUNDE KLAS 5 INHAALPROEFWERK ARBEID EN ENERGIE 17/01/11 Denk aan FIRES! Dit proefwerk bestaat uit 3 opgaves, met totaal 33 punten. Opgave 1. Humpty Dumpty (9p) In een Engels liedje is Humpty Dumpty
Nadere informatieEindexamen natuurkunde 1 havo 2001-II
Eindexamen natuurkunde havo 00-II 4 Antwoordmodel Opgave Vliegen met menskracht uitkomst: t = 5,0 (uur) s Voor de gemiddelde snelheid geldt: v gem =. t De gemiddelde snelheid van het vliegtuig is 8,9 m/s
Nadere informatieNatuurkunde - MBO Niveau 4. Beweging
Natuurkunde - MBO Niveau 4 Beweging OPLEIDING: Noorderpoort MBO Niveau 4 DOCENT: H.J. Riksen LEERJAAR: Leerjaar 3 - Periode 4 UITGAVE: 2014/2015 Natuurkunde - MBO Niveau 4 Beweging OPLEIDING: Noorderpoort
Nadere informatiede eenheid m/s omrekenen naar km/h en omgekeerd.
Oefentoets Hieronder zie je leerdoelen en toetsopdrachten. Kruis de leerdoelen aan als je denkt dat je ze beheerst. Maak de toetsopdrachten om na te gaan of dit inderdaad zo is. Na leren van paragraaf.
Nadere informatie