Fabrieksvoedsel. Hoe ongezond is het

Transcriptie

1 Hoe ongezond is het Fabrieksvoedsel Sterk bewerkte voedingsmiddelen, oftewel ultraprocessed food, zouden overgewicht in de hand werken en het risico op welvaartsziekten verhogen. Hoe hard is het wetenschappelijk bewijs hiervoor? En waar hebben we het over? Tekst Angela Severs 32 GEZONDGIDS oktober 2019

2 In een supermarkt liggen gemiddeld verschillende voedingsmiddelen in de schappen. Slechts een klein deel daarvan bestaat uit verse, onbewerkte producten, zoals groente, fruit, vis en eieren. Een ander klein deel bestaat uit minimaal bewerkte producten. Deze hebben een relatief kleine (industriële) bewerking ondergaan, bijvoorbeeld om de houdbaarheid te verlengen. Denk aan melk, vers brood, kaas en ingrediënten die in de keuken gebruikt worden, zoals olijfolie. Verse melk wordt bijvoorbeeld in de fabriek gepasteuriseerd om eventuele schadelijke bacteriën uit te schakelen. Daarnaast wordt het vetgehalte op een bepaald niveau gebracht. En brood wordt gebakken van onder meer gemalen graankorrels. De verse producten en de minimaal bewerkte producten vormen samen ongeveer 30% van het aanbod in de supermarkt. De overige 70% is sterk bewerkt en lang houdbaar. Van frisdrank tot gezoete ontbijtgranen, van maaltijdmix tot tussendoorreep en van diepvriespizza tot snack: per portie bevatten ze vaak veel calorieën, suiker, verzadigd vet en/of zout en maar weinig vitaminen, mineralen en vezels. Sterk bewerkte producten zijn te herkennen aan een lange ingrediëntenlijst met niet zelden moeilijke namen als gehydrolyseerd eiwit, gemodificeerd zetmeel en E- nummers. Er wordt steeds meer onderzoek gedaan naar de relatie tussen sterk bewerkte voedingsmiddelen en gezondheid, en de resultaten zien er niet gunstig uit. De toegenomen welvaart heeft geleid tot een enorm aanbod lekkere producten Zo blijkt uit Frans onderzoek onder ruim volwassenen dat het risico op hart- en vaatziekten en kanker hoger is bij deelnemers die veel sterk bewerkte voedingsmiddelen eten. Een toename van 10% in het aandeel van sterk bewerkte voedingsmiddelen in de voeding ging daar gepaard met een 12% grotere kans op hart- en vaatziekten en kanker. En Spaanse onderzoekers vonden in een grote studie recentelijk een relatie met sterfte: deelnemers die meer dan 4 porties sterk bewerkte voedingsmiddelen per dag consumeerden, hadden 62% meer kans om te overlijden in de 10 jaar dat ze gevolgd werden dan deelnemers die minder dan 2 porties sterk bewerkte voedingsmiddelen binnenkregen. En met een portie ontbijtgranen s morgens, een zuiveldrank bij de lunch, een glas frisdrank tussendoor en een saus uit een pakje bij het avondeten heb je al snel 4 porties bij elkaar. Voor elke extra portie van een sterk bewerkt voedingsmiddel nam het overlijdensrisico met 18% toe. Welvaart Jaap Seidell, hoogleraar Voeding en gezondheid aan de Vrije Universiteit Amsterdam is niet verbaasd over deze resultaten: De toegenomen welvaart heeft geleid tot een enorm aanbod van lekkere, goedkope en lang houdbare producten. We vermoedden al langer dat deze sterk bewerkte voedingsmiddelen welvaartsziekten als hart- en vaatziekten, kanker en diabetes type 2 in de hand werken. De resultaten uit de bevolkingsonderzoeken in Frankrijk en Spanje bevestigen deze gedachte. Wel benadrukt Seidell dat dit type onderzoek geen oorzakelijk verband kan aantonen: Het hogere risico op ziekten kan ook aan andere factoren liggen die samengaan met een hoge consumptie van sterk bewerkte voedingsmiddelen. Denk aan minder bewegen, roken en/of een hoge alcoholconsumptie. Volgens Seidell zijn interventiestudies meer overtuigend. Hierin worden twee behandelingen met elkaar vergeleken. oktober 2019 GEZONDGIDS 33

3 Als je zelf kookt met verse ingrediënten, eet je minder tussendoortjes Onlangs is zo n interventiestudie met sterk bewerkte voedingsmiddelen uitgevoerd in de Verenigde Staten. De 20 deelnemers aan het onderzoek lieten zich 4 weken vrijwillig afsluiten van de buitenwereld en werden daarbij in 2 groepen verdeeld. De ene groep kreeg twee weken lang sterk bewerkt voedsel te eten. De andere groep kreeg verse, zo veel mogelijk onbewerkte voeding. Beide groepen kregen ongeveer evenveel calorieën, suiker, zout, vet, eiwit en voedingsvezels aangeboden. De deelnemers mochten zo veel eten van de maaltijden en tussendoortjes als ze wilden. De onderzoekers hielden precies bij hoeveel iedereen at en wat de deelnemers binnenkregen. Na 2 weken ruilden de groepen van eetpatroon. Wat bleek? De deelnemers kregen bij de sterk bewerkte voedingsmiddelen 500 kilocalorieën per dag meer binnen. Ook was er verschil te zien op de weegschaal: in de 2 weken dat deelnemers sterk bewerkte voeding kregen, kwamen ze gemiddeld 900 gram aan. Het omgekeerde gold ook: in de 2 weken dat ze onbewerkte voeding kregen, vielen ze 900 gram af. Opvallend was dat beide groepen aangaven het eten ongeveer even lekker te vinden en ze rapporteerden ook een vergelijkbaar hongergevoel. Wel bleek dat sterk bewerkte voedingsmiddelen per gram zo n 30% meer calorieën bevatten. Sterk bewerkte producten bleken ook gemakkelijker weg te happen: deelnemers aten ze sneller op dan de onbewerkte voedingsmiddelen. Seidell: Deze studie laat duidelijk zien dat mensen spontaan te veel gaan eten als ze alleen sterk bewerkte voedingsmiddelen tot hun beschikking hebben. Deze producten zijn technologisch bewerkt om ze extra verleidelijk te maken. De toegevoegde kleurstoffen, geurstoffen en smaak versterkers stimuleren een grotere consumptie. Samenstelling Volgens Tiny van Boekel, emeritus hoogleraar Levensmiddelentechnologie aan Wageningen University & Research is het industrieel bewerken van voedingsmiddelen op zichzelf niet ongezond: Niet de bewerking zelf, maar de samenstelling van veel sterk bewerkte voedingsmiddelen is het probleem. Door in onderzoek het verband te leggen met de mate van bewerking worden mensen op het verkeerde been gezet. Nagenoeg al ons huidige voedsel is op de een of andere manier bewerkt. En dat is volgens Van Boekel niet voor niets: Industriële bewerking heeft voordelen. Het maakt ons voedsel veiliger en we kunnen ons voedsel langer bewaren, waardoor we niet elke dag boodschappen hoeven te doen. En met het verlengen van de houdbaarheid gaat industriële bewerking ook voedselverspilling tegen. Van Boekel had liever gehad dat de onderzoekers naar de samenstelling van de voedingsmiddelen hadden gekeken, en niet naar de mate van bewerking. In de betreffende studies wordt een indeling in vier categorieën gehanteerd; dezelfde als die de Wereldgezondheidsorganisatie hanteert (zie kader). Aan de ene kant zijn dat de onbewerkte, verse voedingsmiddelen als groente en fruit. Aan de andere kant zijn dat de sterk bewerkte voedingsmiddelen. Maar niet alle sterk bewerkte voedingsmiddelen uit de indeling zijn volgens Van Boekel onge- Nagenoeg al ons huidige voedsel is op de een of andere manier bewerkt Het aandeel vansterk bewerkte voedings middelen in de totale voeding* Verenigde Staten 60% Verenigd Koninkrijk 50% Duitsland 46% België 45% Spanje 20% Frankrijk 14% Griekenland 14% Italië 13% Portugal 10% Eet een sterk bewerkt product als een pizza niet te vaak *op basis van het aantal calorieën 34 GEZONDGIDS oktober 2019

4 zond: Bij een product als sinaasappelsap gaat de classificatie mank. Versgeperst sap is ingedeeld bij onbewerkte producten, maar gepasteuriseerd sap uit een pak bij de sterk bewerkte. Terwijl ze precies evenveel vruchtensuiker en vitamine C bevatten. Ook bij margarine en roomboter is iets dergelijks aan de hand. Van Boekel: Roomboter is minder bewerkt dan margarine, maar dat maakt het product niet automatisch gezonder. Seidell kan juist wel goed uit de voeten met de gebruikte indeling, op de door Van Boekel genoemde uitzonderingen na: De indeling sluit grotendeels aan bij de Schijf van Vijf. Bijna alle sterk bewerkte voedingsmiddelen staan hier niet in, en bijna alle onbewerkte of minder bewerkte producten wel. Voedingspatronen Volgens Van Boekel bestaan er geen ongezonde voedingsmiddelen, alleen ongezonde voedingspatronen. Hij zegt: Het gaat om het totaal dat mensen eten en drinken. Er is niets mis met sterk bewerkte producten als friet, chips en pizza, als je ze maar met mate eet. Het wordt pas ongezond als je ze elke dag eet. Ook Seidell vindt de samenstelling van de totale voeding belangrijk en dan vooral het aandeel sterk bewerkte voedingsmiddelen daarin (zie kader). Seidell: In de VS is maar liefst 60% van de calorieën die mensen binnenkrijgen afkomstig van sterk bewerkte voedingsmiddelen. En niet geheel toevallig komen welvaartsziekten daar het meest voor. In het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en België ligt het aandeel calorieën uit sterk bewerkte producten rond de 50%. Helaas zijn er geen getallen bekend van Nederland, maar Seidell schat dat sterk bewerkte voedingsmiddelen bij ons ook circa de helft van de calorieën leveren. Mediterrane landen bewijzen dat het aandeel sterk bewerkte voeding ook veel lager kan zijn: In Frankrijk en Italië is het aandeel slechts 10 à 15%. Overmatige aanbod Beide hoogleraren zijn het erover eens dat vooral het overmatige aanbod van sterk bewerkte voedingsmiddelen een probleem is. Seidell: We worden voortdurend blootgesteld aan de verleidingen van sterk bewerkte producten. Niet alleen in de supermarkt, maar ook op straat, in benzinestations, op scholen en in sportkantines. De aangeboden porties zijn groot en er wordt veel reclame voor gemaakt. Zo blijkt uit recent onderzoek dat 80% van de aanbiedingen in supermarkten gericht is op producten buiten de Schijf van Vijf. Volgens het Voedingscentrum is het helemaal vermijden van bewerkte voedingsmiddelen vrijwel onmogelijk en ook niet nodig. Maar te veel sterk bewerkte voedingsmiddelen eten, is niet gezond. Een goede vuistregel is vaker zelf te koken met verse producten en pakjes en zakjes te laten staan. Hierdoor eet je bewuster, kies je sneller voor veel groenten, krijg je minder zout binnen en eet je minder snacks en snoep tussendoor. MEER INFORMATIE consumentenbond.nl/ gezond-eten Indeling van voedings middelen naar de mate van bewerking VERS ONBEWERKT OF LICHT BEWERKT Verse groenten, fruit en kruiden, ingevroren groenten en fruit, volkorengranen (rijst, pasta, quinoa, havermout, couscous), aardappelen, peulvruchten, gedroogd fruit, vers vruchtensap, kip, vis, vlees, melk, yoghurt, kwark, roomboter, eieren, ongezouten noten, thee, koffie, (mineraal)water BEWERKTE INGREDIËNTEN, NODIG BIJ HET KOKEN Plantaardige olie, bindmiddelen (maïzena, aardappelzetmeel) BEWERKT VOEDSEL Groenten, fruit en peulvruchten in blik en glas, vis in blik, gezouten noten, gezouten vlees, kaas, vers brood STERK BEWERKT VOEDSEL Chips en andere snacks, snoep, koekjes en gebak, chocolade, ijs, frites, hamburgers en hotdogs, gezoete ontbijtgranen, fabrieksbrood, margarine, halvarine, energy drinks en frisdranken, vruchtenyoghurt, vla, chocolademelk en andere gezoete zuiveldranken, vruchtensappen uit pak, pizza, maaltijdmixen, soepen en sauzen uit pot, blik en zakjes, voorgekruid vlees (schnitzels, worstjes), verrijkte producten (zoals maaltijdrepen en sportshakes) oktober 2019 GEZONDGIDS 35

5 Lekker gezond en bewust leven? In de Gezondgids vind je praktische tips voor elke dag. consumentenbond.nl/gezondgids