Algemeen. 1.1 Inleiding

Transcriptie

1 HOOFDSTUK 1 Algemeen 1.1 Inleiding Het is niet onvoorstelbaar dat een partij af weet van het bestaan van een bepaald bewijsmiddel maar hierover niet beschikt, omdat deze zich bevindt bij (al dan niet zijn toekomstige wederpartij) een ander. Wanneer deze partij niet over het bewijsmiddel kan beschikken, maar deze wel wil gebruiken in een procedure, kan hij gebruik maken van het inzagerecht, ook wel bekend als de exhibitieplicht. Dit zijn twee verschillende termen voor dezelfde rechtsfiguur. In deze studie zal zoveel mogelijk worden gesproken over het inzagerecht aangezien deze term de lading beter dekt. Het inzagerecht is een belangrijke bevoegdheid die partijen hebben. Het stelt een partij in staat om van degene die de desbetreffende bescheiden te zijner beschikking of onder zijn berusting heeft, inzage, afschrift of uittreksel te vorderen. Het inzagerecht is geregeld in artikel 843a Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (hierna: Rv). Dat het inzagerecht een belangrijk beginsel is, wordt duidelijk als men bedenkt dat het slagen of niet slagen in een bewijsopdracht en daarmee het succesvol zijn van een ingestelde rechtsvordering kan afhangen van een al dan niet succesvol beroep op het inzagerecht. Het inzagerecht vindt zijn oorsprong vermoedelijk al in het Romeinse recht en is vanaf 1830 te vinden in het Nederlandse Burgerlijk Wetboek. Sindsdien heeft het de nodige ontwikkelingen meegemaakt. Artikel 843a Rv is niet de enige rechtsfiguur die regelt wanneer aanspraak op informatie bestaat. Er zijn ook andere vergelijkbare rechtsfiguren te vinden. In dit hoofdstuk zullen de volgende, hierboven kort aangehaalde, onderwerpen aan de orde komen. In paragraaf 1.2 zal worden uiteengezet wat het inzagerecht precies inhoudt. Door middel van een historische excursie in 1.3 zal worden beschreven welke ontwikkelingen het inzagerecht tot nu toe heeft doorgemaakt. Verschillende periodes van wetgeving zullen de revue passeren. Tot slot zullen in paragraaf 1.4 vergelijkbare rechtsfiguren worden besproken. Gepoogd zal worden het inzagerecht te situeren te midden van diverse processuele mededelingsplichten en andere wettelijke bepalingen die regelen wanneer aanspraak op informatie kan worden gemaakt. 5

2 Inzage in en exhibitie van bescheiden bij derden 1.2 Het inzagerecht In de inleiding werd al even aangestipt dat de uitkomst van veel procedures afhangt van de vraag of een partij erin slaagt haar stellingen te bewijzen. Alvorens een vordering in te stellen is het dus verstandig om mogelijke bewijsmiddelen in kaart te brengen en te verzamelen. Het verzamelen van bewijsmiddelen zal niet altijd even eenvoudig zijn. Hoe zit het bijvoorbeeld wanneer bewijsmiddelen zich bevinden bij de wederpartij of bij een derde? Artikel 843a Rv kan in zo n geval van pas komen. Dit artikel regelt wanneer en onder welke voorwaarden een partij aanspraak kan maken op inzage, afschrift of uittreksel van bescheiden. In deze paragraaf wordt het inzagerecht kort geïntroduceerd. In hoofdstuk 2 komt meer in het bijzonder de vraag aan de orde of een derde op grond van artikel 843a Rv inzage dient te geven in bescheiden. De vraag rijst of er een rechtsgrond bestaat voor de verplichting voor derden om mee te werken aan de waarheidsvinding in een procedure tussen andere partijen De wettelijke regeling De wettelijke regeling van het inzagerecht is opgenomen in artikel 843a Rv. Per 1 januari 2002 luidt het als volgt: 1. Hij die daarbij rechtmatig belang heeft, kan op zijn kosten inzage, afschrift of uittreksel vorderen van bepaalde bescheiden aangaande een rechtsbetrekking waarin hij of zijn rechtsvoorgangers partij zijn, van degene die deze bescheiden te zijner beschikking of onder zijn berusting heeft. Onder bescheiden worden mede verstaan: op een gegevensdrager aangebrachte gegevens, 2. De rechter bepaalt zo nodig de wijze waarop inzage, afschrift of uittreksel zal worden verschaft. 3. Hij die uit hoofde van zijn ambt, beroep of betrekking tot geheimhouding verplicht is, is niet gehouden aan deze vordering te voldoen, indien de bescheiden uitsluitend uit dien hoofde te zijner beschikking of onder zijn berusting zijn. 4. Degene die de bescheiden te zijner beschikking of onder zijn berusting heeft, is niet gehouden aan deze vordering te voldoen, indien daarvoor gewichtige redenen zijn, alsmede indien redelijkerwijs aangenomen kan worden dat een behoorlijke rechtsbedeling ook zonder verschaffing van de gevraagde gegevens is gewaarborgd. Dit artikel is lastig te doorgronden en bevat bijna cryptische bepalingen. Het artikel stelt verschillende vereisten waaraan moet worden voldaan, 6

3 ALGEMEEN wil een vordering op deze grondslag slagen. Deze vereisten zijn cumulatief en worden hier kort besproken. Belangrijk is dat de verschillende vereisten niet van elkaar moeten worden geïsoleerd. Deze moeten worden gezien als factoren op grond waarvan moet worden beoordeeld of de vordering moet worden toegewezen. 3 Het doel van deze verschillende vereisten is om fishing expeditions, het lukraak opvragen van informatie, te voorkomen Procedurele aspecten Het inzagerecht kan door een partij zowel worden ingeroepen in een lopende als een afzonderlijke procedure. Dit volgt niet met zoveel woorden uit de bepaling zelf. De Hoge Raad heeft uitgemaakt dat artikel 843a Rv in en buiten rechte een zelfstandige bevoegdheid toekent aan de in die bepaling genoemde belanghebbenden. 5 Evenmin is vereist voor toewijzing van de vordering dat een procedure aanhangig is of naar verwachting zal worden gemaakt over de rechtsbetrekking waarover om bescheiden wordt gevraagd. Volgens de Hoge Raad volgt zo n voorwaarde niet uit de totstandkomingsgeschiedenis en ook niet uit de tekst van artikel 843a Rv Rechtmatig belang Een eerste vereiste dat artikel 843a Rv stelt is dat de partij die een beroep doet op het inzagerecht hierbij een rechtmatig belang dient te hebben. Wat precies onder rechtmatig belang moet worden verstaan is door de wetgever niet met zoveel woorden toegelicht. Uit de parlementaire geschiedenis blijkt dat van belang is of een partij een onredelijk voordeel geniet of haar wederpartij een onredelijk nadeel lijdt doordat een bepaald bewijsmiddel in een procedure al dan niet beschikbaar wordt. 7 Volgens de Hoge Raad is enkel het hebben van een rechtens relevant belang niet voldoende. 8 Vereist is dat de eiser voldoende belang heeft bij inzage. Hiervan is geen sprake als duidelijk is dat de vordering waarvoor de 3 Asser Procesrecht/Asser / Van Mierlo/Bart, Parl. Gesch. Burg. Procesrecht (MvT 1999), p HR 8 juni 2012, ECLI:NL:HR:2012:BV8510, NJ 2013/286, m.nt. H.B. Krans (ADIB/ Fortis), r.o HR 8 juni 2012, ECLI:NL:HR:2012:BV8510, NJ 2013/286, m.nt. H.B. Krans (ADIB/ Fortis), r.o Van Mierlo/Bart, Parl. Gesch. Burg. Procesrecht (MvT 1999), p HR 18 februari 2000, ECLI:NL:HR:2000:AA4877, NJ 2001/259, m.nt. P. Vlas (News International c.s./abn AMRO), r.o

4 Inzage in en exhibitie van bescheiden bij derden bewijsmiddelen nodig zijn geen enkele kans van slagen heeft. Een partij die inzage vordert, moet stellen en aannemelijk maken waarom zij de bescheiden nodig heeft. 9 Het hebben van een rechtmatig belang kan volgen uit een specifieke wetsbepaling. In dat geval, wanneer de wettelijke regeling zelf al recht op inzage geeft, is een afweging van alle vereisten niet meer nodig. Een voorbeeld hiervan is artikel 619 Boek 7 Burgerlijk Wetboek (hierna: BW). 10 Dit artikel geeft een werknemer recht op overlegging van bewijsstukken van zijn werkgever indien zijn loon hiervan afhankelijk is gesteld Bepaalde bescheiden De vordering tot inzage, afschrift of uittreksel dient betrekking te hebben op bepaalde bescheiden. Eiser dient in zijn vordering aan te geven om welke bescheiden het gaat. Het begrip bescheiden wordt ruim opgevat. Hieronder valt ook informatie op andere gegevensdragers dan papier. Bijvoorbeeld film, foto, cd-rom, dvd, geluidsbanden, computerbestanden, , USB-stick en gegevens in online dataopslagplaatsen. 11 Wetsvoorstel tot wijziging van het recht op inzage, afschrift of uittreksel van bescheiden gaat ook uit van een ruime interpretatie van het begrip bescheiden. 12 Artikel 843a Rv behelst geen algemeen inzagerecht. Een partij kan alleen vragen om inzage in bepaalde, met name genoemde bescheiden en hij dient bij inzage hiervan een rechtmatig belang te hebben. De partij dient de bescheiden waarvan hij inzage, afschrift of uittreksel wenst zodanig concreet te omschrijven dat duidelijk is op welke bescheiden wordt gedoeld zodat de rechter kan toetsen of eiser ook inderdaad een rechtmatig belang heeft. 13 Echter hoeven de bescheiden ook weer niet zéér exact te worden omschreven. Voldoende bepaald is bijvoorbeeld: alle tussen partijen gewisselde correspondentie, en portefeuilleoverzichten. 14 Niet is vereist dat de inhoud van de stukken bekend is. Het moet voldoende 9 Pitlo/Rutgers & Krans 2014, Bewijs, nr Zie HR 6 oktober 2006, ECLI:NL:HR:2006:AX7774, NJ 2006/547 (Meijer/Gebroeders Cornelis), r.o Artikel 843a lid 4 Rv, Stb. 2001, 580, laatstelijk gewijzigd bij wet 6 december 2001 tot herziening van het procesrecht voor burgerlijke zaken, in het bijzonder de wijze van procederen in eerste aanleg. Zie ook: van Bosch-Boesjes, T&C Burgerlijke Rechtsvordering, art. 843a Rv, aant. 3 onder a. 12 Kamerstukken II 2011/12, , nr. 3, p. 10 (MvT). 13 Bosch-Boesjes, T&C Burgerlijke Rechtsvordering, art. 843a Rv, aant. 4 onder b. 14 HR 26 oktober 2012, ECLI:NL:HR:2012:BW9244, NJ 2013/220, m.nt. E. Verhulp (X/ Theodoor Gilissen Bankiers), r.o

5 ALGEMEEN duidelijk zijn om welke stukken het gaat. 15 Onvoldoende bepaald is bijvoorbeeld een vordering tot verstrekking van alle bescheiden aangaande een overname over een periode van twee jaar Rechtsbetrekking Niet iedereen heeft recht op inzage. Alleen degene die partij was bij een rechtsbetrekking, of zijn rechtsvoorganger, kan inzage in bescheiden vorderen. Het moet dan gaan om bescheiden met betrekking tot de rechtsbetrekking waarbij eiser, of zijn rechtsvoorganger, partij was. Met rechtsbetrekking wordt bedoeld elke rechtsbetrekking, niet alleen een overeenkomst maar ook een verbintenis uit de wet. 17 Een rechtsbetrekking uit onrechtmatige daad kan ook worden aangemerkt als rechtsbetrekking waarop artikel 843a Rv ziet. Artikel 1019a Rv verduidelijkt dit voor intellectuele eigendomszaken. De toenmalige minister van justitie heeft ten tijde van de behandeling van de herziening van het (per 2002 gewijzigde) burgerlijk procesrecht opgemerkt dat het in lijn is met de beoogde verruiming van artikel 843a Rv om ook een verbintenis uit onrechtmatige daad te scharen onder de in dit artikel bedoelde rechtsbetrekking. 18 Uit de tekst van artikel 843a Rv blijkt niet duidelijk of ook de partij van wie de bescheiden worden opgevraagd zelf bij die rechtsbetrekking partij moet zijn. Advocaat-generaal Langemeyer heeft in zijn conclusie bij Hoge Raad 10 juli 2015 (Slachtoffers schietincident Alphen aan den Rijn/Staat) de vraag opgeworpen of het per se moet gaan om een rechtsbetrekking tussen de partij die afschrift van een bepaald document vordert en degene tot wie de vordering is gericht. 19 Deze vraag staat centraal in hoofdstuk 2. De vereiste rechtsbetrekking zal daar nader worden bezien. Gekeken zal worden wat de positie van een derde is in het licht van het inzagerecht. Bezien zal worden of een derde op grond van artikel 843a Rv verplicht is om mee te werken aan het oplossen van een geschil tussen andere partijen. 15 Hof Arnhem-Leeuwarden 19 augustus 2014, ECLI:NL:GHARL:2014:9850, r.o HR 18 november 2011, ECLI:NL:HR:2011:BS1706, NJB 2011/2153 (ISG/Cornefruit c.s.), r.o HR 10 juli 2015, ECLI:NL:HR:2015:1834, NJ 2016/50, m.nt. M.J. Borgers en W.D.H. Asser (Slachtoffers schietincident Alphen aan den Rijn/Staat), r.o Zie ook: Bosch-Boesjes, T&C Burgerlijke Rechtsvordering, art. 843a Rv, aant Van Mierlo/Bart, Parl. Gesch. Burg. Procesrecht (Nota 2000), p HR 6 maart 2015, ECLI:NL:PHR:2015:156 (concl. A-G Langemeyer). 9

6 Inzage in en exhibitie van bescheiden bij derden Beperkingen Het inzagerecht kan ook worden beperkt. Wanneer aan de hiervoor genoemde drie cumulatieve voorwaarden is voldaan, betekent dat nog niet dat de vordering voor toewijzing gereed ligt. In artikel 843a lid 4 Rv zijn twee beperkingen opgenomen. De persoon die de bescheiden te zijner beschikking heeft is niet gehouden om inzage te verlenen wanneer daarvoor gewichtige redenen zijn. Inzage hoeft ook niet te worden verschaft wanneer een behoorlijke rechtsbedeling ook zonder inzage in de gevraagde bescheiden is gewaarborgd. 20 Daarnaast kan ook het onder zich hebben van het desbetreffende bescheid uit hoofde van een ambt, beroep of betrekking waaraan een wettelijke geheimhoudplicht is verbonden reden zijn om inzage te weigeren. 21 Dit is geregeld in artikel 843a lid 3 Rv. Degene die over de opgevraagde bescheiden beschikt of ze onder zijn berusting heeft, kan inzage, afschrift of uittreksel weigeren indien daarvoor gewichtige redenen zijn. Artikel 22 Rv dat de rechter een eigen zelfstandige bevoegdheid geeft om een partij te bevelen bescheiden over te leggen erkent ook een gewichtige reden als grond om inzage te mogen weigeren. De parlementaire geschiedenis bij dit artikel geeft als voorbeelden van gewichtige redenen: vertrouwelijke persoonlijke en/of bedrijfsmatige gegevens, gegevens betreffende seksuele geaardheid en medische of financiële gegevens. 22 Degene die een beroep doet op een gewichtige reden moet dit goed motiveren en eventueel een oplossing voorstellen zodat enerzijds eiser wel een mogelijkheid wordt geboden om zijn bewijs te vergaren en anderzijds gevoelige gegevens gewaarborgd blijven. Een beroep op een gewichtige reden wordt niet snel door de rechter gehonoreerd. 23 Of er sprake is van een terecht beroep op een gewichtige reden hangt af van een belangenafweging. Volgens de Hoge Raad is slechts van een gewichtige reden sprake wanneer in de concrete omstandigheden van het geval de belangen waarop de geheimhoudingsplicht ten aanzien van de verlangde inlichtingen of stukken zich in het bijzonder richt, zwaarder wegen dan het zwaarwegende maatschappelijke belang dat de waarheid in rechte aan het licht komt. 24 Een andere grond om inzage niet te hoeven verlenen is als redelijkerwijs kan worden aangenomen dat een behoorlijke rechtsbedeling 20 Pitlo/Rutgers & Krans 2014, Bewijs, nr Pitlo/Rutgers & Krans 2014, Bewijs, nr Van Mierlo/Bart, Parl. Gesch. Burg. Procesrecht (Nota 2000), p Bosch-Boesjes, T&C Burgerlijke Rechtsvordering, art. 843a Rv, aant. 6, onder d. 24 HR 11 juli 2008, ECLI:NL:HR:2008:BC89421, NJ 2009/451, m.nt. E.J. Dommering (De Telegraaf/Staat), r.o

7 ALGEMEEN ook zonder verschaffing van de gevraagde bescheiden is gewaarborgd. Deze beperking is in 2002 in de wettelijke regeling opgenomen. Uit de memorie van toelichting blijkt dat inzage in bescheiden achterwege kan blijven wanneer bewijs van feiten redelijkerwijs ook op andere wijze zou kunnen worden verkregen, bijvoorbeeld door het horen van getuigen. 25 Volgens onder andere Krans kan aan het nut van deze beperking sterk worden getwijfeld. Deze beperkingsmogelijkheid zou het inzagerecht een subsidiair karakter geven ten opzichte van andere bewijsmiddelen. Volgens Krans valt de rechtvaardiging daarvan niet goed in te zien. Waarom zou inzage in bescheiden ten opzichte van andere bewijsmiddelen op de tweede plaats komen is een vraag die hij opwerpt. Inzage verlenen in bescheiden is volgens hem in de praktijk eenvoudiger, goedkoper en kost minder tijd dan het horen van getuigen. Inzage in bescheiden kan ook meer betrouwbaar zijn dan een getuigenverhoor. Dit standpunt wordt thans algemeen gedeeld. 26 In het wetsvoorstel komt deze weigeringsgrond, dat een behoorlijke rechtsbedeling anderszins al is gewaarborgd, niet meer voor. Uit de memorie van toelichting blijkt dat het inzagerecht niet langer als een ultimum remedium moet worden gezien maar op gelijke voet staat met andere bewijsmiddelen. 27 In hoofdstuk 3 komen het wetsvoorstel en de beoogde wijziging uitgebreider aan de orde. Deze paragraaf behelsde een korte introductie van het inzagerecht. In de volgende paragraaf zal de regeling van het inzagerecht kort in historisch perspectief worden geplaatst. 1.3 Historisch kader De oorsprong van aanspraak op opgeslagen informatie vindt zijn grondslag vermoedelijk al in het Romeinse recht. De Romeinse actio ad exhibendum hield in dat iemand de vertoning van een zaak kon eisen van een ieder, die de zaak in handen had. Van deze actio is de term exhibitieplicht afgeleid. Voor toewijzing van deze actio was vereist dat iemand summier deed blijken, dat hij uit een actie van revindicatie of een dergelijke vordering met betrekking tot een zaak er rechtens belang bij had, dat die zaak aan hem werd vertoond. 28 Om de huidige regeling van het inzagerecht goed te begrijpen, is een verkenning van de totstandkomingsgeschiedenis onmisbaar. In deze 25 Van Mierlo/Bart, Parl. Gesch. Burg. Procesrecht (MvT 1999), p Pitlo/Rutgers & Krans 2014, Bewijs, nr Kamerstukken II 2011/12, , nr. 3, p. 2 (MvT). 28 Ligtenberg 1893, p

8 Inzage in en exhibitie van bescheiden bij derden paragraaf zullen de verschillende perioden van wetgeving waarin het inzagerecht zich heeft ontwikkeld, worden beschreven Voorstel 1830 De Franse bezetting in de tijd van Napoleon heeft er toe geleid dat Nederland in aanraking is gekomen met een door de Fransen opgelegd uniform burgerlijk procesrecht. Dit uniforme procesrecht is in 1811 ingevoerd en is blijven gelden tot 1 oktober De oorsprong van dit burgerlijk procesrecht gaat terug tot de door Lodewijk XIV in 1667 vastgestelde Ordonnance Civile de Orléans. 30 De wettelijke regeling van de aanspraak op informatie, het inzagerecht, kwam destijds niet terecht in het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering maar in het Burgerlijk Wetboek. In het jaar 1820 kwam het tot een eerste ontwerp. In dit ontwerp werd bepaald dat op vordering geschriften moesten worden verstrekt aan een ieder die daar klaarblijkelijk belang bij had. Van die verplichting werden bevrijd de wederpartij en een ieder die zich op een verschoningsrecht kon beroepen. De wetgever destijds beschouwde de verplichting tot verstrekking van bescheiden blijkbaar als verwant aan de verplichting om een getuigenis af te leggen. 31 Het ontwerp scherpte in 1824 de verplichting aan om in het geding bescheiden te verstrekken. Ook de wederpartij diende in het geding bescheiden te verstrekken en de vrijstelling op grond van het verschoningsrecht verviel. Dit ontwerp kreeg geen algehele instemming in de Kamer. De Kamer beschouwde het als een hardheid dat men bewijsstukken in den boezem van zijne wederpartij kan zoeken. 32 De regering destijds deelde deze kritiek niet en merkte op dat deze regeling voor het opvragen van bescheiden in het geding als hoogst zedelijk en billijk moest worden beschouwd, omdat zij strekt tot ontdekking van de waarheid. De Kamer had ook bedenkingen tegen het feit dat bescheiden bij derden zouden kunnen worden opgevraagd. Deze mogelijkheid achtte de regering daarentegen hoogst rechtvaardig omdat er geen reden voor zou bestaan dat een derde het overleggen van stukken zou mogen weigeren wanneer één van de partijen daarbij ten opzichte van zijn wederpartij een belang bij zou hebben. 33 De regeling voor het verstrekken van bescheiden tijdens het geding die 29 Star Busmann 1972, p Ekelmans 2010, p Ekelmans 2010, p Voorduin 1838, p Ekelmans 2010, p

9 ALGEMEEN in 1830 werd geplaatst in het Burgerlijk Wetboek en was opgenomen in artikel 1932 maakte het mogelijk dat van een wederpartij en van derden stukken konden worden opgevraagd die de zaak in geschil betroffen. Deze regeling luidde als volgt: 1. In elken stand van het geding kan de eene partij aan den rechter verzoeken, dat de wederpartij wordt bevolen om onder eede die stukken over te leggen, welke onder hare berusting zijn, en die zaak in geschil betreffen. 2. Indien het, in den loop van het geding, uitgemaakt is, dat eene der partijen blijkbaar belang heeft bij de overlegging van eenen titel, welke in het bezit van eenen derde is, zal deze, op bevel des rechters, gehouden zijn om van dat stuk inzage te geven en een afschrift of uittreksel daarvan te laten nemen, naar den vorm, welke bij het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering is voorgeschreven. 34 Wat opvalt in deze tekst is dat er nauwelijks een beperking in is te vinden. Elke partij die kennelijk een belang heeft bij de overlegging van een titel, die een derde bezit, kan dit afdwingen. De wetgever is niet lang bij deze ruime opvatting gebleven. Het tweede lid werd geschrapt en het opvragen van bescheiden werd beperkt tot stukken die aan de partijen gemeen zijn. De wetgever was van mening dat er wel beperkingen moesten worden opgenomen. Dit is gebeurd in de wettelijke regeling van Wettelijke regeling 1838 In het Burgerlijk Wetboek van 1838 werd artikel 1932 vervangen door de artikelen 1922 en Artikel 1922 luidde: Indien een titel gemeen is tusschen verscheidene personen, is ieder derzelve bevoegd te vorderen, dat die op eene derde plaats in bewaring wordt gebracht, mitsgaders om daarvan te zijnen koste een afschrift of uittreksel te laten maken. Artikel 1923 luidde: In elken stand van een regtsgeding kan eene partij van den regter verzoeken, dat hare wederpartij bevolen worde om de stukken over te leggen, die aan beide partijen gemeen zijn, de zaak in geschil betreffen en zich onder hare berusting bevinden. 34 Van Blommestein 1885, p Sijmonsma 2007, p